دعای ۲۴ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَی وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ، حَتَّی أُوثِرَ عَلَی هَوَای هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَای رِضَاهُمَا، وَ أَسْتَکثِرَ بِرَّهُمَا بی وَ إِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّی بِهِمَا وَ إِنْ کثُرَ.
اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کلَامِی، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکتِی، وَ اعْطِفْ عَلَیهِمَا قَلْبِی، وَ صَیرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً، وَ عَلَیهِمَا شَفِیقاً.
اللَّهُمَّ اشْکرْ لَهُمَا تَرْبِیتِی، وَ أَثِبْهُمَا عَلَی تَکرِمَتِی، وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّی فِی صِغَرِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
خداوندا چنان کن که از هیبت پدر و مادرم چون از هیبت سلطان خودکامه بیمناک باشم، و به هر دو چون مادری مهربان نیکی نمایم، و اطاعت از آنان و نیکی به هر دوی آنان را در نظرم از لذّت خواب در چشم خواب آلوده شیرین تر، و برای سوز سینه‌ام از شربت گوارا در ذائقه تشنه خنکتر گردان، تا خواسته ایشان را بر خواسته خود ترجیح دهم، و خرسندی آن دو را بر خرسندی خود مقدّم دارم، و خوبی ایشان را در حق خود هرچند اندک باشد زیاد بینم، و نیکویی خود را درباره ایشان گرچه بسیار باشد کم شمارم.
خداوندا صدایم را در محضر آنان ملایم کن، و گفتارم را بر آنان دلنشین فرما، و خویم را نسبت به آنان نرمی عنایت کن، و قلبم را بر هر دو مهربان ساز، و مرا نسبت به هر دو خوشرفتار و دلسوز قرار ده.
خداوندا هر دو را به پاس تربیت من جزای نیکو ده، و در مقابل آنکه مرا گرامی داشتند جزای خیر عطا فرما، و هرچه را در کودکی نسبت به من منظور داشته‌اند در حق ایشان منظور کن.
ترجمه آیتی
بار خدایا، چنان کن که هیبت پدر و مادرم در دل من چنان باشد که هیبت پادشاهى سخت مهیب، و به آن دو نیکى و مهربانى کنم آنسان که مادرى مهربان به فرزند خود نیکى و مهربانى کند. خداوندا، فرمانبردارى از پدر و مادر و نیکى و مهربانى مرا در حق ایشان براى من شادى بخش تر گردان از به خواب رفتن بى خوابى کشیدگان و آب سرد نوشیدن جگرسوختگان، تا میل و خواهش ایشان را بر میل و خواهش خویش برترى نهم و خشنودیشان را بر خشنودى خود پیش دارم. خداوندا، چنان کن که نیکى و مهربانى آن دو را در حق خود بسیار شمرم هر چند اندک بود و نیکى و مهربانى خود را در حق آن دو اندک شمرم هر چند بسیار بود.
خداوندا، آواز مرا در پیشگاه ایشان پست گردان و سخنم را خوشایندشان نماى و با ایشان نرمخوییم ده و دل من بر ایشان مهربان ساز و چنان کن که با آنان به مدارا رفتار کنم و بر آنان مشفق باشم.
خداوندا، آن دو را پاداش ده که مرا پرورده اند و از ثواب بهره مند گردان که مرا گرامى داشته اند، و حق ایشان نگه دار که مرا در خردى محافظت کرده اند.
ترجمه ارفع
الها ترس مرا از هیبت و شوکت پدر و مادرم همانند ترس از هیبت سلطان قرار ده و توفیقم ده تا با ایشان همچون مادرى مهربان رفتار نمایم. خدایا اطاعت از پدر و مادر و نیکى به ایشان را در نظرم از خواب شیرین خوشتر و از سیراب شدن تشنه گواراتر گردان تا خواسته آنها را بر خواسته هاى خویش مقدم قرار دهم و خشنودى ایشان را بر خشنودى خویش برگزینم و گرچه آنها نیکى و لطفشان به من کم باشد ولى زیاد جلوه بده و اگر چه محبت من به آنها زیاد باشد کم به نظر آور.
پروردگارا یارى ام کن تا صدایم را در برابرشان آهسته و سخنم را پاکیزه و برخوردم را ملایم نمایم و دلم را نسبت به ایشان عطوف و مهربان کن و مرا با آنها رفیق و شفیق و دلسوز فرما.
خدایا به خاطر زحماتى که در تربیتم کشیدند و مرا تکریم نمودند اجر و پاداش عنایت کن و همانطور که در کودکى در حفظ و حراست من کوشیدند تو آنها را نیز حفظ فرما.
ترجمه استادولی
خدایا، چنانم کن که از پدر و مادرم همچون بیم از سلطان خودکامه بیمناک باشم، و به آنان چون مادر دلسوز نیکى نمایم، و اطاعت از پدر و مادرم و خوشرفتارى با آنان را در نظرم از لذت خواب در چشم خواب آلود شیرین تر، و براى سینه ام (دلم) از شربت خنک براى تشنه کام خنک تر گردان، تا خواسته آنان را بر خواسته خود ترجیح دهم، و خشنودى آنان را بر خشنودى خود مقدم دارم، و خوبى آنان را درباره خودم هر چند اندک باشد زیاد بینم، و نیکى خود را درباره ایشان هر چند بسیار باشد اندک شمارم.
خدایا، صدایم را در حضور آنان آهسته ساز، و گفتارم را با آنان خوشایند گردان، و خلق و خویم را با آنان نرم کن، و دلم را با آنان مهربان ساز، و مرا نسبت به آنان ملایم و دلسوز گردان.
خدایا، از آنان به پاس تربیت من قدردانى کن، و به خاطر آن که مرا گرامى داشتند به آنا پاداش نیک ده، و هر خدمتى را که در کودکى به من کرده اند در حق ایشان منظور دار.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا ابهت و جلال پدر و مادرم را در نظرم چون ابهت و شکوه سلطان جائر بگردان و عطوفت و مهربانى آنها را در دلم مانند مادر رئوف قرار ده و بر من اطاعت و نیکوئى در حقشان را چنان لذیذ و محبوب من گردان که آن اطاعت و نیکى و آرامش و نشاط افزاتر و روشنى بخش تر بر دل و دیده ام از خواب راحت خواب آلودگان باشد و آب گواراى تشنه کامان تا به حدى (بر طاعت و محبتشان مسرور و مشتاق سازم) که میل و رضاى خاطر آنها را بر میل و رضاى خود مقدم دارم و نکوئى و احسان پدر و مادر را در حق خود اگر هم اندک باشد بسیار شمارم (و بسى شکر کنم) و نیکى خودم را در حق آنها اگر هم بسیار باشد اندک شمارم (و هیچ منت نگذارم).
پروردگارا صداى مرا با آنها آرام و آهسته گردان (که مناسب ادب و احترام و تواضع باشد نه آنکه بلند و خشن با آنها صدا کنم و داد بر سر آنها بزنم که موجب بى حرمتى و شکسته دلى آنان گردد و سخنم را با پدر و مادر شیرین و نکو گفتار دار و اخلاق و رفتارم را با آنها خوش و دلپسند ساز و دلم را بر آنها عطوفت و مهربانى بخش و مرا رفیق شفیق آنها گردان
و در مقابل زحمت تربیت من به آنها جزاى خیر عطا فرما و بر اکرام و احسانشان به من اجر و ثواب (دارین) کرامت کن و پاداش زحمتهائى که در محافظتم دوران کودکى کشیدند بر آنها محفوظ دار (و اجر عظیم در دو عالم عطا کن).
ترجمه سجادی
خداوندا مرا چنان گردان که از هر دو (پدر و مادرم) همچون ترس از پادشاه خودکامه، بیمناک باشم. و با آن دو همانند نیکىِ مادرى مهربان، نیکى کنم. و اطاعت از پدر و مادرم و نیکوکارى به آن دو را در نظرم، از خوابِ خواب آلوده، خوش تر و براى سینه ام از نوشیدن تشنه کام، مطبوع تر قرار ده. تا میل ایشان را بر میل خود برترى دهم و خوشنودى آنان را بر خوشنودى خود مقدّم اندازم و نیکى ایشان را درباره خود -اگرچه اندک باشد- بسیار شمارم و نیکى خود را درباره ایشان -اگرچه بسیار باشد- اندک بدانم.
خداوندا، صدایم را براى ایشان آهسته ساز. و سخنم را با آنها خوشایند فرما و خویم را برایشان نرم نما و دلم را بر آن دو مهربان گردان و مرا با آنان دوست و برایشان دلسوز فرما.
خداوندا از آنان به پاس پرورش دادن من، قدردانى کن و آنها را بر گرامى داشتنم، پاداش ده و آنچه در کودکى ام از من نگهدارى کردند، براى ایشان نگهدار.
ترجمه شعرانی
خدایا چنان کن که هیبت پدر و مادر در دل من چون هیبت پادشاهى خودکام قرار گیرد اما من با آنها مانند مادر مهربان باشم. خدایا طاعت پدر و مادر و نیکى با آنها را براى من مطبوعتر گردان از خواب در دیده خسته و گواراتر از آب سرد در کام تشنه چنانکه خواهش دل آنها را بر خواهش دل خود مقدم دارم و پسند خاطر آنان را بر پسند خاطر خود بگزینم و نیکى آنها را درباره ى خود گرچه اندک باشد بسیار شمارم و نیکى خود را درباره ى آنها اگر چه بسیار باشد اندک بینم،
خدایا آواز مرا پیش ایشان پست و سخن مرا با آنها خوش گردان و خوى مرا نرم کن و دل مرا بر آنها مهربان و مرا نسبت به آنها خوشرفتار و دلسوز گردان.
خدایا آنان را در ازاى پروریدن من جزاى نیکو ده و در مقابل عزیز داشتن من پاداش بزرگ مرحمت کن و چون مرا در خردى از آسیب و گزند نگاهداشتند تو نیز آنان را نگاهدارى کن.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! چنان کن که مانند کسى که از شکوه سلطانى سختگیر بیمناک است از آن دو بیمناک باشم و چون مادرى مهربان بدانها نیکویى نمایم و فرمان بردنم را از پدر و مادر و نیکى بدیشان را از خواب در دیده ى خواب آلوده صفا بخش تر و گواراتر از آب خنک در کام تشنه قرار ده تا آنکه خواسته ى آن دو را بر خواهش خویش ترجیح و خشنودى آنان را بر خواسته ى خود مقدم دارم و نیکویى آنها را- هر چند اندک باشد- درباره ى خود بسیار شمارم و خوش خدمتى خود را نسبت به آن دو اندک شمارم، هر چند بسیار باشد.
بار خدایا! صدایم را براى آن دو ملایم و سخنم را براى آنها خوشایند و خویم را براى آن دو نرم و دلم را بر آنها مهربان و مرا نسبت به ایشان رفیق شفیق گردان.
بار خدایا! تربیتى که آن دو از من کرده اند مشکور تو باد و از اینکه آن دو مرا گرامى داشته اند جزاى خیرشان ده و آنچه را که در دوران کودکیم در حفاظت آن کوشیده اند براى آنان نگاهدار.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا مرا چنان گردان که از پدر و مادر بترسم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار، و با ایشان خوشرفتارى نمایم همچون خوشرفتارى مادر مهربان، و فرمانبرى و نیکوکاریم را به آنان در نظر از خواب، خواب آلوده خوشتر و در دلم از آشامیدن تشنه گواراتر گردان تا آرزوى آنها را بر آرزوى خود برگزینم، و خشنودى ایشان را بر خشنودى خویش جلو اندازم، و نیکوئیشان را درباره ى خود هر چند اندک باشد بسیار شمارم، و نیکوئى خویش را درباره ى آنها هر چند بسیار باشد کم بدانم (بسیار شمردن نیکوئى پدر و مادر اگر چه کم باشد براى آنست که رغبت در دوستى و فرمانبرى آنها زیاد گردد و در سپاسگزارى و قیام به حقوق آنان کوتاهى نشود)
بار خدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما، و دلم را بر آنها مهربان کن، و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان
بار خدایا آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامى داشتنم پاداش ده، و آنچه در کودکى از من محافظت نموده اند (رنجهائى که برایم کشیده اند) براى آنها نگاهدار (پاداش رنجشان را عطاء فرما. اشاره به اینکه چون فرزند نمى تواند نیکى پدر و مادر را درباره ى خود پاداش دهد از اینرو پاداش ایشان را از خداوند متعال خواسته)شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ
وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَی وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْ آنِ حَتَّى أُوثِرَ عَلَى هَوَای هَوَاهُمَا
وَ أُقَدِّمَ عَلَى رِضَای رِضَاهُمَا وَ أَسْتَکثِرَ بِرَّهُمَا بِی وَ إِنْ قَلَّ وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّی بِهِمَا وَ إِنْ کثُرَ
اَللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی وَ أَطِبْ لَهُمَا کلاَمِی وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکتِی وَ اعْطِفْ عَلَیهِمَا قَلْبِی وَ صَیرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً وَ عَلَیهِمَا شَفِیقاً
اَللَّهُمَّ اشْکرْ لَهُمَا تَرْبِیتِی وَ أَثِبْهُمَا عَلَى تَکرِمَتِی وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّی فِی صِغَرِی»:
در جملات زیبا و ملکوتى بالا حضرت سجاد علیه السلام عمل به آنچه را که در آیات و روایات گذشته از حضرت حق و جلّ و علا تقاضا مى کند:
"الهى مرا چنان گردان که از پدر و مادرم حساب ببرم مانند حساب بردن از حاکم پرقدرت ستمکار، و با آنان مهربانى کنم مانند مهربانى مادر، و فرمانبرى و خوبیم را به آنان در نظرم از خواب خواب آلوده خوشتر، و در دلم از آشامیدن تشنه گواراتر گردان، تا خواسته آنها را بر خواسته خودم مقدم بدارم، و خوشنودى آنها را بر خوشنودى خویش جلو اندازم، و خوبیهایشان را در حق خود هر چند اندک باشد بسیار شمارم، و نیکى خود را درباره آنان هر چند بسیار باشد کم و اندک بدانم.
الهى صدایم را در برابرشان آهسته، و سخنم را خوشایند، و اخلاقم را نرم، و دلم را بر آنان مهربان، و مرا به ایشان سازگار و بر وجودشان با رحمت گردان.
الهى آنان را به خاطر زحمتى که در تربیتم کشیدند جزا ده، و در گرامى داشتنم پاداش مرحمت کن، و آنچه در کودکى از من محافظت نموده اند و رنج هائى که برایم کشیده اند در نامه عملشان نگاهدار(چرا که من از اداى حق آنان عاجزم، این توئى که با لطف و عنایتت قدرت داراى زحمات آنان را نسبت به من اجر و پاداش دهى)".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم اجعلنى اهابهما هیبه السلطان العسوف».
اهاب یروى بضم الباء و بالفتح بتقدیر ان: اى: هیبتهما. اى اخاف منهما مثل الخوف من السلطان.
و العسوف: الظلوم و الاخذ على غیر الطریق.
یعنى: بار خدایا، بگردان مرا که بترسم و هیبتناک باشم از پدر و مادر همچو هیبتى و ترسى که از سلطان و پادشاه ستمکار مى باشد.
«و ابرهما بر الام الرووف».
البر بکسر الباء، بمعنى الاحسان. و بفتحها: المحسن. و فى هذا المقام کلاهما مروى. قال ابن الاثیر فى نهایته: فى اسماء الله تعالى البر، و هو العطوف على عباده ببره و لطفه. و البر و البار بمعنى. و انما جاء فى اسماء الله تعالى البر دون البار. و البر- بالکسر-: الاحسان. انتهى کلامه.
و الرووف فعول من الرافه، و هى شده الرحمه.
یعنى: و نیکویى کنم با ایشان همچو نیکویى کردن مادر بسیار مهربان. یا: نیکویى کنم همچو نیکوکارى مادر بسیار مهربان.
«و اجعل طاعتى لوالدى و برى بهما اقر لعینى من رقده الوسنان، و اثلج لصدرى من شربه الظمان».
«اقر» على صیغه افعل للتفضیل، من قرت عینه،- نقیض سخنت- من القر بمعنى البرد. یقال للمدعو له: اقر الله عینک و للمدعو علیه: اسخن الله عینک. و حقیقته: ابرد الله دمعک. لان دمعه السرور و الفرح بارده و دمعه الوجد و الحزن سخینه و قد یوخذ ذلک من القرار. یقال: معنى اقر الله عینک: بلغک امنیتک حتى ترضى نفسک و تسکن عینک و لا تستشرف الى غیرها. فعلى هذا اسخن الله عینک معناه: ادارها الله مستشرفه فى انتظار مبتغاها.
و الرقده- بالفتح-: النومه.
و الوسنان فى اللغه: الناعس. و المراد به هاهنا شدید النعاس. و قد وسن الرجل یوسن، فهو وسنان.
و «اثلج» على صیغه افعل التفضیل ایضا، من: ثلجت نفسى تثلج ثلوجا: اطمانت. و یقال للبلید: مثلوج الفواد.
و الظمان: العطشان. و المراد به هاهنا شدید العطش.
یعنى: و بگردان فرمانبردارى من مر پدر و مادرم را و نیکویى کردن من ایشان را دوست تر از براى چشم من از خواب کردن کسى که او را پینکى سخت گرفته باشد، و آرامنده تر باشد از براى سینه ى من از شربت آبى که به شخصى دهند که بسیار تشنه باشد.
«حتى اوثر على هواى هواهما و اقدم على رضاى رضاهما».
«اوثر» على صیغه المضارع للمتکلم وحده، من: آثر یوثر ایثارا، اى: اختار.
و الهوى: الحب.
(یعنى:) تا برگزینم بر دوستى خویشتن دوستى ایشان را، و مقدم دارم خشنودى ایشان را بر خشنودى خود.
«و استکثر برهما بى و ان قل، و استقل برى بهما و ان کثر».
«استکثر»، اى: اعده کثیرا. و کذا «استقل».
(یعنى:) و تا بسیار شمارم نیکویى ایشان را با خود و اگر چه اندک باشد، و اندک شمارم نیکویى خود را با ایشان و اگر چه بسیار باشد.
«اللهم خفض لهما صوتى. و اطب لهما کلامى».
خفض الصوت: غضه. و فى التنزیل: (و اغضض من صوتک).
(یعنى:) بار خدایا، آهسته ساز آواز مرا از براى ایشان. چه، بلند کردن آواز مر ایشان را موجب بى ادبى و کراهت ایشان است. و خوش گردان از براى ایشان سخن مرا.
«و الن لهما عریکتى».
العریکه: الطبیعه. یقال: فلان لین العریکه، اى: سلس. و یقال: لانت عریکته، اذا انکسرت نخوته.
(یعنى:) و نرم گردان به جهت ایشان طبیعت و خوى مرا. یعنى چنان نشود که من بدخویى کنم با ایشان.
«و اعطف علیهما قلبى».
و بگردان دل مرا به جانب ایشان.
«و صیرنى بهما رفیقا، و علیهما شفیقا».
و بگردان دل مرا با ایشان رفیق- که مداراکننده باشم به ایشان- و بر ایشان شفیق و مهربان.
«اللهم اشکر لهما تربیتى. و اثبهما على تکرمتى. و احفظ لهما ما حفظاه منى فى صغرى».
نسبه الشکر الیه سبحانه و مضاهیاته الیه، باعتبار ترتب الغایات التى هى الافعال دون حصول المبادى التى هى الانفعالات. فشکر الله سبحانه لعباده، مغفرته لهم و معاملته ایاهم بالاحسان و الانعام و الالطاف و الاکرام. و الشکور فى اسماء الله تعالى هو الذى ینمو و یزکو عنده القلیل من اعمال العباد فیضاعف لهم الجزاء فیجازى بیسیر الطاعات کثیر الدرجات.
و الصغر- بکسر الصاد: ضد الکبر- بکسر الکاف. و ربما یقال: الصغر فى اللغه بکسر الصاد و فتحها. و نسخ الصحیفه وردت بهما.
یعنى: بارخدایا، شکر کن- یعنى اثر شکر که احسان و انعام است مبذول دار- به جهت ایشان به سبب تربیت کردن ایشان مرا. و ثواب و جزاى خیر ده ایشان را بر گرامى داشتن من. و نگاه دار به جهت ایشان آنچه نگاه داشته اند ایشان آن را از من در حال صغر سن و کوچکى.
شرح صحیفه (مدرسی)
اهابه: اى خاف منه.
عسوف: ستمکار؛
غرض از ترسیدن ایشان شاید که آن باشد که همین که انسان خایف شد نتواند تقصیر در اداء حقوق آنها نمود.
«اثلج لصدرى من شربه الظمان»:
اقر و اثلج: اسم تفضیلند اول از قر به معنى سردى و دویم از ثلج به معنى برف و هر دو در اینجا به معنى خوشترى است. گفتند آب چشم اگر از روى سرور و فرح باشد سرد است و اگر از روى حزن باشد گرم است.
رقده: خوابیدن،
سنان: آن کسى که زیاد مایل به خواب است.
ظمان: به فتح ظاء و سکون میم زیاد تشنه فقوله: «اقر لعینى» یعنى خنکتر باشد در چشم من از خوابیدن کسى که زیاد مایل به خواب است و سردتر باشد در سینه ى من از آشامیدن تشنه.
تا اینکه اختیار کنم بر میل خودم و مقدم دارم میل آنها را.
یعنى پیش دارم بر رضاى خود رضاى آنها را و زیاد شمارم احسان آنها را به من اگر چه کم باشد و کم دانم خوبى خودم را به آنها اگر چه زیاد باشد.
لین عریکه: یعنى نرمى و سازگارى خلق.
یعنى: پست نما براى آنها آواز مرا و پاکیزه نما براى آنها سخن مرا و نرم نما براى آنها طبیعت مرا.
مهربان نما بر آنها قلب مرا.
رفیق: از رفق و مدارا و ملائمت است.
شفیق: پرستار.
یعنى: مرا قدرت جزا دادن ایشان نیست جزا بده تو آنها را عوض نربیت من.
مروى است که کسى خدمت پیغمبر عرض نمود یا رسول الله والدین من رسیده اند به سن کباره و من مباشر امرشان هستم و متولى شده ام به آنچه که ایشان متولى شده اند در حالت صغاره آیا وفاء حق آنها را نمودم؟ فرمودند نه، زیرا که ایشان مباشر امر تو شدند دوست داشته اند که تو زنده باشى و تو مباشر ایشانى دوست دارى مردن آنها را.
دیگرى عرض نمود خدمت آن حضرت از بد خلقى مادر خود فرمود: دو سال تو را شیر داد بدخلق نبود عرض نمود: بد خلق است فرمود شبها که بى خوابى مى کشید بد خلق نبود عرض نمود عوض او را داده ام فرمود: ندادى. عرض نمود: او را سوار بر دوش خود نموده ام، به مکه برده ام فرمود جزاى او را ندادى.
تکرمه: مثل تبصره، اکرام نمودن،
یعنى: ثواب بده آنها را بر گرامى داشتن من و نگاه دار براى آنها آنچه نگاه داشتند از جانب من.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
به دنبال این قسمت از خداوند نحوه ى رابطه ى خود پدر و مادر را چنین درخواست مى کند: (بار خداوندا مرا آنچنان قرار ده که از آنها همانند سلطان ستمگر بترسم) (اللهم اجعلنى اهابهما هیبه السلطان العسوف).
(و همچون مادرى مهربان با آنان به نیکى و رافت، خوش رفتارى کنم) (و ابرهما بر الام الرووف).
و در رابطه ى اطاعت از آنها و فرمانبرى مى افزاید: (اطاعت من از والدین و نیکیم نسبت به آنان را چنان قرار ده که از لذت خواب براى چشم خواب آلود، از شربت گوارا در مذاق تشنه کام گواراتر آید) (و اجعل طاعتى لوالدى و برى بهما اقر لعینى من رقده الوسنان، و اثلج لصدرى من شربه الظمان).
بدان سان که: (میل و خواسته ى آنان را بر خواسته ى خود ترجیح و رضایت آنان را بر رضایت خویش مقدم دارم) (حتى اوثر على هواى هواهما، و اقدم على رضاى رضاهما).
و آن چنان ساز که: (نیکى آنان نسبت به خود را- هر چند کم باشد- بسیار شمارم و نیکى خود را درباره ى آنان- گرچه بسیار باشد- اندک به حساب آورم) (و استکثر برهما بى و ان قل، و استقل برى بهما و ان کثر).
در پى خواسته هاى گذشته به صورت ذیل از خداوند مى خواهد که وظائف واجبش درباره ى آنان را به خوبى انجام دهد مى گوید: (بار خداوندا صدایم را (در گوششان) ملایم گردان) (اللهم خفض لهما صوتى).
(سخنانم را بر ایشان خوشایند و پاکیزه فرما) (و اطب لهما کلامى).
(خوى و اخلاقم را برایشان نرم ساز) (و الن لهما عریکتى).
(قلبم را به آنان معطوف دار) (و اعطف علیهما قلبى).
(و مرا رفیقشان و بر آنان شفیق و مهربان گردان) (و صیرنى بهما رفیقا، و علیهما شفیقا).
و به دنبال آن عرض مى کند: (بار خداوندا تو از آنان در برابر تربیت و پرورش من سپاس گزارى کن (و به آنان جزا ده) (اللهم اشکر لهما تربیتى).
(در برابر احترامى که از من کرده اند به آنان پاداش ده) (و اثبهما على تکرمتى).
(و براى آنان آنچه را که در راه حفظ من در دوران کودکى متحمل شده اند نگهدارى فرما) (و احفظ لهما ما حفظاه منى فى صغرى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۶۵-۵۶
«اللَّهُمَّ اجْعَلنی أهابُهُما هَیبَةَ السُلطانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبَرُّهُما بِرَّ الأُمِّ الرَّءوفِ، وَ اجْعَلْ طاعَتی لِوالِدَی وَ بِرّی بِهِما أَقَرَّ لِعَینی مِنْ رَقْدَةِ الوَسْنانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْری مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ، حَتّى اوثِرَ عَلى هُوای هُواهُما، وَ اقَدِّمَ عَلى رِضای رِضاهُما، وَ أسْتَکثِرَ بِرَّهُما بی وَ إنْ قَلَّ، وَ أسْتَقِلَّ بِرّی بِهِما وَ إنْ کثُرَ».
هابه یهابه -من باب تعب- هیبه: حذره.
و قال ابن فارس: الهیبه: الاجلال، فالفاعل هائب و المفعول مهیوب و مهیب ایضا، و یهیبه -من باب ضرب- لغه، و تهیبته: خفته، و تهیبنى افزعنى.
و فى النهایه: یقال: هاب الشىء یها به اذا خافه و اذا عظمه و وقره.
و العسوف: الظلوم.
قال ابن الاثیر فى النهایه: لا تبلغ شفاعتى اماما عسوفا، اى: جائرا ظلوما، و العسف فى الاصل ان یاخذ المسافر على غیر طریق و لا جاده و لا علم.
و قیل: هو رکوب الامر من غیر رویه، فنقل الى الظلم و الجور، انتهى.
قال الفیومى فى المصباح: عسفه عسفا -من باب ضرب-: اخذه بقوه و الفاعل عسوف.
و الاضافه فى هیبه السلطان من اضافه المصدر الى المفعول، اذ المصدر هنا من المبنى للمفعول، اى: کما یهاب السلطان العسوف، و انما استغنى عن ذکر من یهابه لانه ظاهر غیر ملتبس.
و یجوز ان یکون من المبنى للفاعل مضافا الى المفعول فى اللفظ، و هو فى التقدیر مضاف الى الفاعل، و تقدیره: هیبه الرعیه السلطان العسوف، کقوله تعالى: «یحبونهم کحب الله» اى: کما یحب الله او کحب المومنین الله، هذا.
و مقتضى الظاهر ان یقال: هیبه الرعیه للسلطان العسوف، لان المشبه هو المصدر المبنى للفاعل، اعنى هائبیته، لا من المبنى للمفعول اعنى مهیبته والدیه حتى تشبه بمهیبیه السلطان، فلعله اراد التشبیه فیهما و لکنه او جز النظم، فذکر فى جانب المشبه الهابیته، و فى جانب المشبه به المهیبیه، و اکتفى بما ذکر فى کل موضع عما ترک فى الموضع الاخر، و هذا الاسلوب یسمى الاحتباک فى علم البدیع، و قد بسطت القول فیه فى شرح بد یعیتى، المسمى بانوار الربیع فى انواع البدیع، فلیرجع الیه.
و بر الوالدین: احسان الطاعه الیهما، و الرفق بهما، و تحرى محابهما، و توقى مکارهما.
یقال: بررت و الدى ابره -من باب علم- برا و برورا.
و الرووف: فعول من الرافه و هى اشد الرحمه، و هو مشترک الوزن بین المذکر و المونث.
قال فى البارع: اذا کان فعول بمعنى فاعل استوى فیه المذکر و المونث، فلا یونث بالهاء سوى عدو فیقال: عدوه.
و کل من هیبه السلطان و بر الام مفعول مطلق مبین للنوع، الا انه فى الاول مضاف الى المفعول کما عرفت، و فى الثانى مضاف الى الفاعل، اى: بر الام الرووف لولدها.
و الطاعه: اسم من اطاعه اطاعه، اى: انقاد له.
و اللام فى قوله: «لوالدى»: للتقویه، نحو: کلامى لزید حسن، و انما قال: لوالدى و لم یقل: لهما، فوضع الظاهر موضع المضمر، للایذان بفخامه مضمون الجمله و اظهار مزید البر بهما، و تعدیه البر بالباء لتضمینه معنى الرفق، و الا فهو متعد بنفسه کما علمت.
و قرت العین- من بابى ضرب و تعب- قره بالضم و قرورا: بردت سرورا، من القر بالضم و هو البرد، فهو کنایه عن السرور.
و قیل: اى سکنت ببلوغ منیتها من القرار، فهو کنایه عن الفوز بالمراد.
و یرجح الاول قولهم: سخنت عینه، فى نقیض قرت عینه.
قال المفضل: فى قره العین ثلاثه اقوال:
احدها: برد دمعها، لانه دلیل السرور و الضحک، کما ان حره دلیل الغم و الحزن.
و الثانى: نومها، لانه یکون مع فراغ الخاطر و ذهاب الحزن.
الثالث: حصول الرضا فلا تطمح لشىء آخر.
و قد تقدم الکلام على ذلک مبسوطا فى الروضه الاولى، عند قوله علیه السلام:
«حمدا تقر به عیوننا اذا برقت الابصار»، فلیرجع الیه.
و الرقده: فعله من الرقود و هو النوم، لیلا کان او نهارا، و بعضهم یخصه بنوم اللیل، و الاول هو الحق، و یشهد له المطابقه فى قوله تعالى: «و تحسبهم ایقاظا و هم رقود».
قال المفسرون: «اذا رایتهم حسبتهم ایقاظا» لان اعینهم مفتحه و هم نیام.
و رجل و سنان و امراه و سنى اى: بهما سنه و هى النعاس. و فاوها محذوفه، و الاصل و سن بالتحریک، حذفت الفاء و عوض عنها الهاء.
و انما خص رقده الوسنان، لان من ملکته السنه لا یکون اقر لعینه و لا اهم الیه من النوم.
و ثلوج الصدر، برده و بل غلته.
یقال: ثلج صدره ثلوجا و ثلجا محرکا -من باب قعد و تعب- و هو ماخوذ من الثلج، و هو صغائر القطر التى تجمد فى حال الغیم و یلتزق بعضها ببعض و تنزل بالرفق.
قال الزمخشرى فى الاساس: ثلجت نفسه بکذا: بردت و سرت، و اثلجت صدرى بخیرک، قال الشاعر:
فقرت بهم عینى و افنیت جمعهم * و اثلجت لما ان قتلتهم صدرى
انتهى.
و قال صاحب کتاب المجتبى: ثلج صدرک اى: سررت، فجعل کنایه عن السرور، و اصله ما ذکرناه.
و الشربه: المره الواحده من الشرب، و من الماء: ما یشرب مره.
قال الفارابى فى دیوان الادب: یقال: هل عندک شربه ماء اى: ما یشرب منه مره.
و الظمان: العطشان، ظمى ظما مهموز مثل عطش عطشا وزنا و معنى، و هى ظماى مثل عطشان و عطشى.
و قیل: الظما: اشد العطش، و هو الانسب هنا.
و فى اقر و اثلج من عباره الدعاء شاهد على جواز بناء اسم التفضیل من افعل مع کونه ذا زیاده، و هو قیاس عند سیبویه.
قال الرضى و غیره: و یویده کثره السماء، کقولهم: هو اعطاهم للمال، و اولاهم للمعروف، و اکرمهم للضیف.
و آثرت هذا على ذاک بالمد ایثارا: فضلته و رجحته.
و الهوى: اراده النفس، و یکون فى الخیر و الشر، کما نص علیه المحققون من ائمه اللغه، خلافا لمن خصه بالشر.
و تقدیم کل من المجرورین على المفعول الصریح فى الفقرتین، لاظهار الرغبه فى الموخر بتقدیم احواله، فان تاخیر ما حقه التقدیم عما هو من احواله المرغبه فیه، کما یورث شوق السامع الى وروده، ینبى عن کمال رغبه المتکلم فیه و اعتنائه بحصوله لا محاله.
و استکثرت الشىء: عددته کثیرا، و نقیضه استقللته اى: عددته قلیلا.
و «ان» من قوله: «و ان قل و ان کثر»: وصلیتان، و قد استوفینا علیها الکلام فى الریاض السابقه، و الله اعلم.
و الغرض من استکثار برهما به و ان قل، و استقلال بره بهما و ان کثر، استعظام برهما به، لیزداد رغبته فى محبتهما و طاعتهما، و لا یقصر فى شکرهما و القیام بحقوقهما، و لیجهد نفسه فى مزید بره بهما اذا رآه قلیلا، فلا یکتفى و یقتصر على ما کان من بره بهما و ان کان فى نفسه کثیرا و الله اعلم.
خفض الرجل صوته خفضا- من باب ضرب-: غضه و لم یجهر به، و خفضه تخفیضا بالتثقیل: للمبالغه. اى: وفقنى لرعایه الادب معهما حتى اذا خاطبتهما خفضت صوتى لهما، کما هو الداب عند مخاطبه المهیب المعظم، و حفظا على مراعاه ابهه الابوه و جلاله مقدارها، فان رفع الصوت و الجهر به عند الخطاب خارج عن قانون الادب، منبى عن عدم التوقیر و الاجلال، و لا سیما فى حق الوالدین.
و عن الصادق علیه السلام فى قوله تعالى: «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه»، قال: لا تملا عینک من النظر الیهما الا برحمه و رافه، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدامهما.
و اطاب الشىء طیبه اى: جعله طیبا، و الطیب: الحسن الجید من کل شىء.
و قال الشهاب الفیومى: و الطیبات من الکلام: افضله و احسنه.
اى: وفقنى لان اطیب لهما کلامى، و فیه اشاره الى قوله تعالى: «و قل لهما قولا کریما».
قال امین الاسلام الطبرسى: اى خاطبهما بقول رفیق لطیف حسن جمیل، بعید عن اللغو و القبیح، یکون فیه کرامه لهما، و یدل على کرامه المقول له على القائل.
و قیل: اى جمیلا مشتملا على حسن الادب، و رعایه دقائق المروه و الحیاء و الاحتشام.
و قیل: القول الکریم ان یقول لهما: یا ابتاه یا اماه دون ان یسمیهما باسمهما.
و رجل لین العریکه: اذا کان سلسا مطاوعا منقادا قلیل الخلاف و النفور.
و قیل: العریکه: الطبیعه، و قیل: الخلق، و قیل: النفس.
قال فى المحکم: رجل لین العریکه اى: لین الخلق سلسه، و العریکه: النفس، و یقال: انه لصعب العریکه و سهل العریکه، اى: النفس، انتهى.
و قال الزمخشرى فى الاساس: فلان لین العریکه اذا کان سلسا، و اصله فى البعیر، و العریکه: السنام.
قال صاحب المحکم: انما سمى السنام عریکه، لان المشترى یعرک ذلک الموضع لیعرف سمنه و قوته، انتهى.
و على هذا، فلین العریکه استعاره لسلاسه الطبیعه و انقیادها، کما مر بیانه فى الروضه العشرین.
و عطف علیه عطفا: اشفق و تحنن، و عطفه الله علیه اى: جعله مشفقا علیه. اى: اجعل قلبى عاطفا علیهما مشفقا متحننا.
و الرفق: اللطف، رفق به یرفق- من باب قتل- فهو رفیق.
و اشفق علیه اشفاقا: رق له و رحمه، و الاسم الشفقه بالتحریک. و فى القاموس: الشفقه: حرص الناصح على صلاح المنصوح.
و قال فى الاساس: لى علیه شفقه و شفق: رحمه و رقه و خوف من حلول المکروه به مع نصح، و اشفقت علیه ان یناله مکروه، و انا مشفق علیه و شفیق و شفق.
و تقدیم المجرور على المفعول فى الفقرات کلها، لاظهار الاعتناء به و ابراز الرغبه فى الموخر بتقدیم احواله، کما مربیانه.
الشکر من الله عز و جل: مجازاته على یسیر الطاعات بجلیل المثوبات.
و قیل: ثناوه على من اطاعه.
و قال فى النهایه: فى اسمائه تعالى الشکور، و هو الذى یزکو عنده القلیل من اعمال العباد فیضاعف لهم الجزاء، فشکره لعباده مغفرته لهم، انتهى.
قال بعضهم: لما کان تعالى مجازیا للمطیع على طاعته بجزیل ثوابه، جعل مجازاته لهم شکرا على طریق المجاز، کما سمیت المکافاه مکرا.
و المعنى: اجزهما على تربیتى عظیم الجزاء.
قالوا: و الاکثر فى الشکر ان یتعدى باللام، فیقال: شکرت له، و ربما تعدى بنفسه فیقال: شکرته.
و انکره الاصمعى فى السعه، و قال: بابه الشعر.
و التحقیق ان الشکر اذا عدى الى المنعم عدى باللام، فیقال: شکرت له، کما قال تعالى: «و اشکروا لى»، و اذا عدى الى النعمه عدى بنفسه، فیقال:
شکر النعمه، و قد یجمع بینهما فى الذکر على هذا الوجه، فیقال. شکر له نعمته، و مثله عباره الدعاء، و ربما عدى الى المنعم بنفسه على تقدیر مضاف، فیقال: شکر فلانا اى: شکر نعمته.
قال الزمخشرى فى الاساس: شکر لله نعمته «و اشکروا لى»، و قد یقال: شکرت فلانا یریدون نعمه فلان، و قد جاء زیاد الاعجم بهما فى قوله:
و یشکر تشکر من ضامها * و یشکر لله لا تشکر
انتهى کلامه.
و ربى الصغیر یریى -من باب تعب- و فى لغه ربا یربو -من باب علا-: اذا نشا و نما، و یتعدى بالتضعیف فیقال: رباه یربیه تربیه فتربى هو. و عرفوا التربیه بانها تبلیغ الشىء الى کماله شیئا فشیئا.
و اثابه یثیبه اثابه: جازاه على صنیعه و کافاه به، و الاسم الثواب، و یکون فى الخیر و الشر و الاول اکثر.
و التکرمه بفتح التاء و کسر الراء: اسم من کرمه تکریما بمعنى اکرمه اکراما.
و فى القاموس: التکرمه: التکریم.
و حفظت لزید صنیعه: راعیته و شکرته له و کافاته به و لم انسه. اى: و جازهما على ما صاناه من امرى و قاما به من شانى فى وقت صغرى.
و فى هذه الفقرات اشاره الى عجز الولد عن القیام بما یجب للوالدین، من الشکر و المکافاه لهما و مجازاته على احسانهما الیه، فتوسل الى القادر على ذلک بان یشکر لهما و یجازیهما علیه.
و فى الحدیث: ان رجلا جاء الى النبى صلى الله علیه و آله، فقال له: یا رسول الله ان ابوى بلغا من الکبر، انى الى منهما ما ولیا منى فى الصغر، فهل قضیتهما حقهما؟ قال: لا فانهما کانا یفعلان ذلک و هما یحبان بقاءک، و انت تفعل ذلک و ترید موتهما.
و شکى الیه آخر سوء خلق امه، فقال: لم تکن سیئه الخلق حین حملتک تسعه اشهر، قال: انها سیئه الخلق قال: لم تکن کذلک حین ارضعتک حولین، قال: انها سیئه الخلق، قال: لم تکن کذلک حین اسهرت لک لیلها و اظمات نهارها، قال: لقد جازیتها، قال: ما فعلت؟ قال: حججت بها على عاتقى، قال: ما جازیتها و لا طلقه. و الله اعلم.
