دعای پانزدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا هنگام بیماری و اندوه و بلا؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام إِذَا مَرِضَ أَوْ نَزَلَ بِهِ کرْبٌ أَوْ بَلِیةٌ:
اللَّهُمَّ لَک الْحَمْدُ عَلَی مَا لَمْ أَزَلْ أَتَصَرَّفُ فِیهِ مِنْ سَلَامَةِ بَدَنِی، وَ لَک الْحَمْدُ عَلَی مَا أَحْدَثْتَ بی مِنْ عِلَّةٍ فِی جَسَدِی
فَمَا أَدْرِی، یا إِلَهِی، ای الْحَالَینِ أَحَقُّ بِالشُّکرِ لَک، وَ‌ای الْوَقْتَینِ أَوْلَی بِالْحَمْدِ لَک؟ أَ وَقْتُ الصِّحَّةِ الَّتِی هَنَّأْتَنِی فِیهَا طَیبَاتِ رِزْقِک، وَ نَشَّطْتَنِی بِهَا لِابْتِغَاءِ مَرْضَاتِک وَ فَضْلِک، وَ قَوَّیتَنِی مَعَهَا عَلَی مَا وَفَّقْتَنِی لَهُ مِنْ طَاعَتِک؟
أَمْ وَقْتُ الْعِلَّةِ الَّتِی مَحَّصْتَنِی بِهَا، وَ النِّعَمِ الَّتِی أَتْحَفْتَنِی بِهَا، تَخْفِیفاً لِمَا ثَقُلَ بِهِ عَلَی ظَهْرِی مِنَ الْخَطِیئَاتِ، وَ تَطْهِیراً لِمَا انْغَمَسْتُ فِیهِ مِنَ السَّیئَاتِ، وَ تَنْبِیهاً لِتَنَاوُلِ التَّوْبَةِ، وَ تَذْکیراً لِمَحْوِ الْحَوْبَةِ بِقَدِیمِ النِّعْمَةِ؟
وَ فِی خِلَالِ ذَلِک مَا کتَبَ لِی الْکاتِبَانِ مِنْ زَکی الْأَعْمَالِ، مَا لَا قَلْبٌ فَکرَ فِیهِ، وَ لَا لِسَانٌ نَطَقَ بِهِ، وَ لَا جَارِحَةٌ تَکلَّفَتْهُ، بَلْ إِفْضَالًا مِنْک عَلَی، وَ إِحْسَاناً مِنْ صَنِیعِک إِلَی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا هنگام بیماری یا روی‌آوردن اندوه و بلا:
بارخدایا، تو را سپاس بر نعمت تندرستی بدن که همواره و پیوسته از آن برخوردار بودم و سپاس تو را بر آن بیماری که در جسمم پدید آورده‌ای. ای خدای من نمی‌دانم که کدامیک از این دو حال برای شکر به درگاهت سزاوارتر است و کدامیک از این دو وقت حمد تو را شایسته‌تر؟ آیا زمان سلامت که روزی‌های پاکیزه‌ات را بر من گوارا ساخته‌ای و به سبب آن برای به دست آوردن رضایت و نعمتهایت به من نشاط بخشیده‌ای، و به سبب آن تندرستی به من نیرو داده تا به طاعتت توفیق یابم، یا به هنگام بیماری که مرا به آن پاک می‌سازی، و نعمت‌هایی که به من تحفه داده‌ای، تا گناهانی را که از آن گرانبار شده‌ام تخفیف دهی و مرا از سیئاتی که در آن فرو رفته‌ام پاک نمایی و آگاهی‌ام دهی که پلیدی گناه را به توبه از دل بشویم، و با یادآوری نعمت قدیم، گناه بزرگم را از پرونده‌ام محو نمایم
و در خلال این بیماری از جمله تحفه‌ها که به من عنایت می‌کنی این است که فرشتگان به حساب من اعمال پاکیزه‌ای نوشته‌اند که فکر آن به خاطری نگذشته و بر زبانی نرفته و هیچ‌یک از اعضا در انجامش رنجی نبرده، بلکه این همه از باب تفضل و احسان تو بر من نوشته شده.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است به هنگام بیماری و محنت و بلا.
اى خداوند، حمد باد تو را، به سبب آن مایه از تندرستى که همچنان از آن برخوردارم. و نیز حمد باد تو را به سبب این بیمارى که در تن من پدید آورده اى.
اى خداوند، ندانم کدام یک از این دو حالت سزاوارتر به سپاسگزارى توست و کدام یک از این دو وقت به شکر تو اولى است،
آیا آن روزگاران تندرستى که مرا از نعم پاکیزه و گواراى خود روزى مى ساختى و به طلب خشنودى و فضل خویش به تلاش وامى داشتى و براى فرمانبردارى خود توفیق مى دادى و نیرو مى بخشیدى،
یا اکنون که بیمارم و مرا به این بیمارى آزموده اى و این دردها را چونان نعمتى بر من ارمغان داشته اى، تا بار گناهم را که بر پشتم سنگینى مى کند سبک گردانى و از گناهانى که در آن غرقه گشته ام پاکیزه سازى و مرا به توبه هشدار دهى و یاد کرد نعمت قدیم را سبب زدودن گناهان کنى؟
اى خداوند، در خلال این احوال بسا اعمال پسندیده است که آن دو فرشته در نامه عمل من نوشته اند اعمالى که نه هیچ دلى در آن اندیشیده و نه هیچ زبانى از آن سخن گفته و نه هیچ اندامى براى آن تحمل رنجى کرده است بلکه همه اینها فضل و بخشایش تو بوده است در حق من و احسان و انعام تو بوده است براى من.
ترجمه ارفع
هنگامى که بیمارى یا بلایى به آن گرامى روى مى آورد:
الها حمد تراست به خاطر آنکه بدن سالمى به من عنایت فرمودى و حمد تراست براى اینکه هم اینک بیمارم ساخته اى.
و من نمى دانم ای خداى من کدام حالم به سپاسگزارى سزاوارتر است و کدام وقت اولى براى حمد کردن است.
آیا وقتى که در سلامتى به سر مى برم و از ارزاق پاکیزه ات استفاده مى کنم و براى جلب رضایت و فضل تو شادمانم و چون توانایم کرده بودى موفق به طاعت و عبادتت بودم.
و یا وقتى که بیمارم ساختى تا از گناهان پاکیزه شوم و در هنگام روى آوردن نعمت ها با دردها آشنا شدم تا از گناهانى که پشت مرا سنگین کرده بود سبک شوم و از زشتى هایى که در آن غوطه ور شده بودم پاک شده و تنبیهى براى توجه به توبه و یادآورى به نعمت سلامتى باشد.
در همان حالى که بیمارم دو فرشته نویسنده اعمال پاکیزه ای برایم بنویسند که بر هیچ قلبى خطور نکرده و هیچ زبانى آن را نگفته و هیچ جوارحى زحمت بجا آوردنش را نکشیده بلکه فقط به خاطر فضل و کرم تو به من رسیده است.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هنگامى که بیمار مى شد یا اندوه و گرفتاریى به او روى مى آورد:
خدایا، ستایش تو را بر سلامتى بدنم که پیوسته در آن حال به هر کار مى پردازم، و ستایش تو را بر بیماریى که در جسمم پدید آورده اى.
پس نمى دانم- اى خداى من- که کدام یک از این دو حالت به سپاسگزارى از تو سزاوارتر، و کدام یک از این دو وقت به ستایش تو شایسته تر است.
آیا وقت تندرستى که در آن حال روزى هاى پاکیزه ات را برایم گوارا نموده اى، و به سبب آن براى طلب خشنودى ها و احسانت نشاطم بخشیده اى، و با آن حال مرا به طاعت خویش موفق کرده اى؟
یا وقت بیمارى که به سبب آن مرا از گناهان پاک کرده اى، و نعمت هایى (از پاداش اخروى) به من هدیه داده اى، تا سنگینى بار خطاهایى را که پشتم را خم کرده سبک سازى، و گناهانى را که در آنها فرو رفته ام پاک نمایى، و مرا به انجام توبه توجه دهى، و گناهم را به خاطر یادآورى نعمت پیشینت (که تندرستى بود) محو نمایى؟
و در این اعمال پاکیزه اى هست که دو فرشته نویسنده اعمال برایم نوشته اند، اعمالى که نه دلى در آن باره اندیشیده، و نه زبانى بدان گویا گشته، و نه عضوى در انجامش رنج کشیده، بلکه تفضلى از سوى تو بر من، و احسانى از عنایات نیک تو به من بوده است.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگام مرض و یا در حال غم و اندوه یا مصیبت و رنج به این دعا با خداى خود راز و نیاز مى کرد:
اى خدا تو را حمد و ستایش مى کنم (و شکر و سپاس مى گویم) بر این نعمت سلامتى بدن که دائم بر این نعمت عمر مى گذرانم (و به گوناگون اعمال خیر و امور زندگى مى پردازم) و باز تو را ستایش و سپاس مى گویم بر این (نعمت) که در جسمم علت و مرض احداث فرمودى (تا در حال مرض از کار و امور زندگى ممنوع شده و به درگاه تو به ناله و دعا روى آورم و به ذکر تو و درخواست سلامتى از تو پردازم و به اجر و ثواب تو در اثر صبر بر درد و رنج نائل شوم و من بر این هر دو حال تو را حمد و شکر مى گویم)
و نمى دانم اى خداى من که کدام یک از این دو حال (صحت و مرض نعمتش بزرگتر و) به شکر تو سزاوارتر است و در کدام یک از این دو وقت (سلامت و بیمارى) حمد و ثناى تو اولى است
آیا اوقات صحت و سلامتى که در آن حال از نعمتهاى نیکو و (طعام و شراب لذیذ) به گوارائى رزق و روزیم فرمودى و به آن نعمتهایت براى دریافتن فضل و کرم و رضا و خشنودى خود مرا نشاط خاطر بخشیدى و هم با آن نعمتها مرا قوت و نیرو دادى تا بر طاعتت (و معرفت و عمل صالح و خدمتت) موفق گردیدم (آن اوقات به شکر و سپاس حضرتت سزاوارتر است)
یا اوقات مرض و بیمارى که به واسطه آن بیمارى مرا از آلایش و کدورت گناهان پاک و پاکیزه گردانیدى (چنانکه امام صادق فرمود مومن چون شبى تب کند گناه قبل و بعد آن همه محو مى گردد) (که آن درد و الم خود نعمتهائى بود که بر من تحفه فرستادى و مرا به آن تحفه و هدیه گرامى داشتى) تا بار گناهان سنگین مرا سبک بر دوش من سازى و روح قدسى مرا از فرورفتن در منجلاب معاصى (و شهوات حیوانى) پاک و مهذب گردانى و نیز براى توبه و انابه به درگاه کرمت متنبه و متذکرم فرمائى (تا به توبه به درگاهت بازگردم) و بالنتیجه گناهانم به نعمت و احسان قدیمت محو و نابود (و بخشیده و آمرزیده) شود
و در خلال ایام بیمارى دو ملک نویسنده اعمال بر من در نامه عملم حسناتى بزرگ بنویسند که نه در قلب من خطور کرده و نه ذکرى به زبان و نه عملى به جوارح و ارکان از من صادر شده بلکه به صرف کرم و فضل و احسان و لطف بى انتهاى تو (آن ثوابها در نامه عملم نویسند)
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، هنگامى که بیمار شد یا دچار اندوه یا گرفتارى گردید:
خداوندا ترا سپاس بر تندرستى تنم که همواره از آن برخوردار هستم. و تو را سپاس بر بیمارى اى که در جسمم پدید آوردى.
اى خداى من نمى دانم کدام یک از این دو حال، به سپاس گزارى براى تو سزاوارتر است؟ و کدامین یک از دو وقت، براى ستایش تو شایسته تر مى باشد؟
آیا وقت تندرستى که در آن روزى هاى پاکیزه ات را بر من گوارا نمودى و مرا به وسیله آن براى درخواستِ خوشنودى و احسانت شادى بخشیدى و با آن بر طاعت خود توفیقم داده، توانایم گرداندى؟
یا وقت بیمارى که مرا با آن نجات دادى و نعمت هایى را به من هدیه نمودى تا خطاهایى را که پشت مرا سنگین کرده سبک نماید، و از بدى هایى که در آن فرورفته ام پاکم سازد و براى فراگرفتن توبه آگاهى و براى از بین بردن گناه به وسیله نعمت پیشین یادآورى باشد؟
و در بین آن بیمارىْ نویسندگان اعمال، کردارهاى پاکیزه اى را براى من نوشتند، که نه دلى در آن اندیشیده و نه زبانى به آن گویا گشته و نه اندامى آن را با مشقّت انجام داده. بلکه فضل و احسان توست که بر من است.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى‌آن حضرت (ع) است هرگاه بیمار مى شد یا اندوه و بلیه ى بدو رو مى آورد.
خداوندا سپاس تو را بر آن تندرستى که همیشه از آن برخوردار بودم، سپاس تو را بر این بیمارى که در تن من پدید آوردى
و نمى دانم کدام یک از این دو حال به شکرگزارى سزاوارتر است و کدام یک از این دو هنگام به سپاس اولیتر؟
آیا هنگام تندرستى که روزیهاى پاکیزه ى خود را بر من گوارا ساخته بودى و مرا در طلب رضایت و فضل خود چالاک گردانیده و براى اداى طاعاتى که توفیق دادى مرا نیرو بخشیده اى
یا هنگام بیمارى که مرا از آلودگیها پاک کردى و تحفه ها فرستادى تا بار پشت مرا از گناهان سبک گردانى و از چرک معصیت که بدان آلوده ام پاک سازى و متوجه کردى مرا که قدر نعمت پیشین را بدانم، و به یاد من آوردى که به توبه زنگ گناه را از خویشتن بزدایم
و در این میان نویسندگان بر من چندان عمل صالح نوشتند که در اندیشه ى هیچ دل نگنجد و هیچ زبان یاراى برشمردن آن را ندارد و هیچ یک از اندامهاى من رنجى براى آن عمل نکشیده بلکه محض فضل و احسان تست.
ترجمه فولادوند
دعاى بیمارى زدا و دافع اندوه و بلا:
بار خدایا! سپاس تو را براى برخورداریم از سلامت بدن و نیز حمد تو را به علت ناراحتى که در کالبدم پدید آورده اى.
خداى من! درست نمى دانم که کدام یک از دو حالت بیشتر در خور سپاسگزارى توست و کدامیک از این دو هنگام براى شکرانه ى تو سزاوارترست!
آیا هنگام تندرستى که مرا از نعمتهاى پاکیزه ى خود روزى مى بخشیدى و در طلب خشنودى و فضل خود به تلاشم وا مى داشتى و در توفیق بر طاعتم نیرو ارزانى مى داشتى،
یا اکنون که بیمارم و مرا بدین بیمارى مورد آزمایش قرار داده اى و این دردها را ارمغانم فرموده اى تا گناهانى را که از آن گرانبارم سبک سازى و مرا از بدیهایى که در آن غرقه ام پاک گردانى و به در یافتن «توبه» هشدارم دهى و با یادآورى نعمت سلامت گذشته گناه بزرگم را محو فرمائى؟!
و در اثناى این احوال بسا اعمال نیکوست که آن دو فرشته ى کاتب اعمال به سود من ثبت کرده اند که نه هیچ دلى در آن اندیشیده و نه هیچ زبانى از آن سخن رانده و نه هیچ اندامى در انجام آن تحمل رنج کرده است، بلکه صرفا از پرتو فضل و از برکت احسان تو بحساب من گذاشته شده است.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هنگامى که بیمار مى شد یا اندوه یا گرفتارى به آن حضرت رومى آورد:
بار خدایا تو را سپاس بر تندرستى تن من که (پیش از این) همیشه در آن به سر مى بردم، و تو را سپاس بر بیمارى که (اینک) در بدنم پدید آورده اى
پس نمى دانم، اى خداى من، کدام یک از این دو حالت (تندرستى و بیمارى) به سپاسگزارى تو شایسته تر و کدام یک از این دو هنگام براى ستایش تو سزاوارتر است
آیا هنگام تندرستى که در آن روزیهاى پاکیزه ات را به من گوارا ساخته و براى درخواست خشنودى و احسانت شادمانى بخشیده و با آن بر طاعت خویش توفیقم داده و توانایم کرده بودى؟
یا هنگام بیمارى که مرا با آن (از گناهان) رهانیدى و هنگام نعمتها (دردها) ئى که آنها را به من ارمغان دادى تا گناهانى را که پشت مرا سنگین کرده سبک نماید، و از بدیهائى که در آن فرورفته ام پاکم سازد، و براى فراگرفتن توبه آگاه نمودن و براى از بین بردن گناه به نعمت پیشین (تندرستى) یادآورى باشد؟
در حالیکه در بین آن بیمارى کردارهاى پاکیزه اى است که دو فرشته ى نویسنده ى اعمال برایم نوشته اند، کردارى که نه دلى در آن اندیشه نموده، و نه زبانى به آن گویا گشته، و نه اندامى (در انجامش) رنج کشیده، بلکه (نیکیهاى نوشته شده در این اوقات) فضل و احسان تو است بر من (رسول خدا صلى الله علیه و آله فرموده: خداى عزوجل به فرشته اى که به مومن موکل است هنگامى که بیمار مى شود مى فرماید: براى او بنویس آنچه را که در تندرستى براى او مى نوشتى، زیرا من او را گرفتار نموده ام، و هم آن حضرت فرموده: درد سر یک شب هر گناهى جز گناهان بزرگ را از بین مى برد).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
به هنگام بیمارى یا اندوه و گرفتارى
«اَللَّهُمَّ لَک الْحَمْدُ عَلَى مَا لَمْ أَزَلْ أَتَصَرَّفُ فِیهِ مِنْ سَلاَمَةِ بَدَنِی وَ لَک الْحَمْدُ عَلَى مَا أَحْدَثْتَ بِی مِنْ عِلَّة فِی جدِی»:
"بارخداوندا تو را سپاس و حمد بر سلامتى تنم که قبل از این بطور دائم در آن بسر مى بردم، و تو را حمد و سپاس بر بیمارى که اینک در بدنم پدید آورده اى."
سلامت جسم و طهارت بدون و لباس:
شایدبتوان گفت قواعد و قوانین تمام مکتبهاى معنوى و مادى،در مسئله بهداشت بدون و لباس و خوراک و شهر و دیار، مجموعاً به اندازه یک درهم مقررات عالى اسلام نباشد.
قرآن و روایات، و دستورات حکیمانه بزرگان اسلامى، به اندازه اى حاوى مسائل بهداشتى است، که گوئى این مدرسهئ با عظمت جز درس سلامت و نظافت و بهداشت و پاکى و ظاهر و باطن درسى دیگر ندارد.
کتاب هاى با عظمت فقهى، اولین فصلى را که مورد بحث و توجه قرار داده اند فصل طهارت و نظافت است.قست عمده اى از رساله هاى فقها و مراجع بزرگ شیعه، دررابطه با مسائل بهداشتى و طهارت و نظافت است.
یکى از امتیازات دین اسلام، اهمیت فوق العاده ایست که براى طهارت و نظافت قائل شده تا آنجا که نظافت را جزء ایمان قرار داده :
اَلنِّظافَةُ مِنَ اْلإیمانِ.(۱)
و در فقه اسلامى طهارت شرط اساسى نماز و بعضى دیگر از عبادات است و بخاطر اهمیت آن فقها در کتابهاى خود قبل از هر چیز به بحث طهارت پرداخته اند.
امروزه با پیشرفت بشر در علوم و بهداشت و کشف میکرب و تهیه دستگاههاى لابراتوار، اهمیت نظافت و طهارت اسلام، و ارتباط آن با سلامتى انسان بخوبى آشکار مى شود.
بسیارى از مسائل طهارت و نظافت اسلامى که امروز براى ما امرى عادى بنظر مى آید تا یک قرن ناشناخته بود، و اروپائیان تا قرن شانزدهم میلادى نه تنها به این مسائل آشنا نبودند، بلکه فرسنگ ها از نظافت و پاکیزگى بدور بودند، چنانکه استاد "دریبر" در کتابش "منازعه بین علم و دین" مى نویسد:
در این زمان (عصر تمدن اسلامى) مردم پاریس معناى نظافت را نمى دانستند، و مدفوعات حیوانات و آشغالهاى آشپزخانه ها را جلو اطاقهاى خود مى ریختند، و بوى تعفن و مسموم کننده آز آن بلند بود.
اسلام براى اینکه مسلمانان همیشه نظیف و پاکیزه باشند، طهارت و نظافت را عبادت و مقدمه نماز که روزى پنج بار تکرار مى شود، و طواف بدور خانه خدا قرار داده است.
طهارت اسلامى تنها نظافت ظاهرى بدن و لباس از آلودگیها نیست، بلکه بعضى از آنها مانند وضو، مایه نشاط و روشنائى جسم و روح نیز هست، و برخى مانند غسل گذشته از دو اثر فوق، موجب ترمیم آب کاهش یافته بدن نیز خواهد بود، و در بعض مانند اسلام پاک کننده پلیدیهاى درونى همچون شرک و کفر مى باشد.
شرک و کفر که پلیدى باطنى است، باید خود را از آن پاک و از کسانى که آلوده به آن هستند دورى گزینیم که قرآن فرموده است:
«اِنَّما الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ».(۲)
پاره اى از اوصاف مشرکان
۱ - مشرکین از نظر قرآن کسانى هستند در برابر موحدین، که نه تنها اربابان و قدرتهاى مادى را در برابر اللّه نفى نمى کنند، بلکه در برابر صاحب قدرتهاى مادى، رؤسا و سلاطین کرنش مىورزند، و آنها را مانند خداوند دوست دارند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "مستدرک سفینة البحار" ج ۱۰، ص ۹۱.
۲- توبه، ۲۸.
«مَنْ یتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ اَنْداداً یحِبُّونَهُمْ کحُبَّ اللّهِ».(۱)
۲ - نیز مشرکین کسانى هستند که در میان مردم تفرقه و اختلاف دینى مى افکنند و بجاى اتحاد، احزاب گوناگون پدید مى آورند و هر کدام تنها حزب و گروه خود را حق و سایرین را باطل مى شمارند، قرآن به ما هشدار مى دهد که:
«وَلا تَکونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیعاً کلُّ حِزْب بِما لَدَیهِمْ فَرِحُونَ».(۲)
و از مشرکین نباشید، از کسانى در دین خود تفرقه افکندند و پراکنده شدند و هر دسته به آنچه داشتند خوشحال شند.
۳ - و از مشخصات دیگر اغلب مشرکین پاى بند نبودن به عهد و پیمان است.(۳)
پاره اى از خصوصیات کافران:
«الْکافِرِینَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیوْمَ نَنْسَاهُمْ کمَا نسوا لِقَاءَ یوْمِهِمْ هذَا وَمَا کانُوا بِآیاتِنَا یجْحَدُونَ»(۴)
۱ - کافران همانها هستند که دین خود را به بازى و سرگرمى گرفته.
۲ - زندگى دنیا آنها را مغرور ساخته.
۳ - وعده دیدار آخرت را فراموش کرده و خداوند هم در آخرت آنها را فراموش خواهد کرد.
۴ - و چون به آیات الهى مى رسند بى مطاله و دقت دست به انکار مى زنند.
۵- «صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فَهُمْ لاَ یعْقِلُونَ»(۵)
در برابر آیات کتاب و طبیعت، کر و گنگ و کوردلانند و اینان عقل خود را بکار نمى برند.
۶- «وَالذَّینَ کفَرُوا اَوْلیاءُهُمُ الطّاغُوتُ».(۶)
کافران کسانى هستند که بجاى اللّه، رهبرانى طاغوتى را زمامدار خود قرار داده اند.
۷- «اِذْ جَعَلَ الَّذینَ کفَرُوا فى قُلُوبِهِمْ الْحَمِیةَ حمیة الْجاهِلَیةِ».(۷)
و آنان که کافر شدند، در دلهایشان حمیت و تعصّبات جاهلانه دارند.
و در یک کلمه: کافر کسى است که از اسلام برگردد و یا مسلمان بوده ولى منکر ضروریات دین "مانند نماز، روزه، و حج" شود، بطورى که انکارش به انکار رسالت یا تکذیب پیامبر صلى اللّه علیه و آله یا ناقص شمردن شریعت مقدس اسلام گردد، یا گفتار و کردار کفرآمیز از وى صادر شود، خواه مرتد "برگشته از اسلام" و خواه کافر اصلى، خواه حربى "کسى که با مسلمانان سرجنگ دارد" و خواه ذمى "کسى که در پناه اسلام بسر مى برد" .
نواصب (دشنام دهندگان به ائمه) و خوارج (قیام کنندگان علیه امام) و غالى( غلوّ کننده نسبت به ائمه بطورى که موجب انکار الوهیت یا توحید و یا نبوت شود) کافرند.(۸)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۱۶۵.
۲- روم، ۳۱ - ۳۲.
۳- توبه، ۷.
۴- اعراف، ۵۰ - ۵۱.
۵- بقره، ۱۷۱.
۶- بقره، ۲۵۷.
۷- فتح، ۲۶.
۸- "رساله نوین" ص ۴۷.
در هر صورت طهارت در اسلام امرى مهمّ و مسئله اى اساسى، و برنامه اى فوق العاده است، که شامل تمام امور ظاهر و باطن مى باشد.
از جمله امورى که در اسلام مراعات آن لازم شمرده شده، بهداشت در غذا و اعتدال در خوراک و رعایت نظافت و پاکیزگى و بخصوص دورى از آلودگیها، جهت سلامت بدن به اندازه اى در اسلام حائز اهمیت است که از بزرگان دین نقل شده:
اَلْعَقْلُ السَلیمُ فِى الْجِسْمِ السَّلیمِ.
عقل سالم در بدن سالم است.
براى حفظ سلامت جسم و صحت بدن، که بالاترین سرمایه براى عبادت و کار و کوشش و انجام کار خیر، و خلاصه تأمین سعادت دنیا و آخرت است، دستورات زیاد و مفیدى در قرآن و جوامع حدیث وارد شده، که من به اندازه لازم به آن اشاره مى کنم.
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَأَیدِیکمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِکمْ وَأَرْجُلَکمْ إِلَى الْکعْبَینِ وَإِن کنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا»(۱)
اى آنان که ایمان آورده اید، هنگامى که براى نماز بر مى خیزید پس روى ها و دستهاى خود را تا آرنج ها بشوئید و سرها و پاهایتان را تا برآمدگى پا مسح کنید و اگر جنب باشید پس غسل کنید (همه بدن را شسته و پاک نمائید).
«اِنَّ اللّهَ یحِبُّ التَّوّابینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهَّرینَ».(۲)
خداوند توبه کاران و پاکیزگى طلبان را البته دوست دارد.
«وَثِیابَک فَطَهّرْ».(۳)
و جامه هایت را پاک ساز.
«فَاجْتَنِبُوا الرَّجْسَ».(۴)
از پلیدى کناره گیرى کنید.
«لِیقْضُوا تَفَثَهُمْ».(۵)
باید برطرف کنند چرکینى و ژولیدگى خود را.
سلامتى تن و زیبائى و شادابى آن، از جمله امورى است که جزء رسالت اسلام قرار گرفته است، بطورى که شخص در ترازوى اسلام، آن وزن و احترام شایسته را پیدا نمى کند مگر این که به نظافت بدن و بهداشتى جداً پابند بوده و در خوراک و پوشاک و مسکن و وضع ظاهرش از چرک و کثافات و حالات نفرت آور بدور باشد.
سلامتى و پاکى بدن نه تنها از لحاظ مادى مایه سعادت است بلکه اثر عمیقى هم در تربیت روحى و معنوى و موفقّیت در قیام به وظائف زندگى دارد، آنچنان وظایفى که قیام به آنها بدون داشتن بدن فرز و چابک و تن سالم و بنیه نیرومند و با ظرفیت، ممکن نیست.
اسلام هم، بدن را گرامى شمرده، لذا پاکى کامل آن را اساس ضرورى براى هر نماز قرار داده، و نماز را هم در شبانه روز پنج نوبت واجب کرده، که در آنها باید اعضاى ظاهرى از قبیل دست ها و آرنج ها و سرو پاها که در معرض گرد و خاک و کثافات و غیره، بیشتر قرار مى گیرد، با آب پاک و نظیف شسته شود، علاوه بر این، در حالاتى هم از قبیل جنابت، شستشوى تمام بدن و به اصطلاح، استحمام را واجب کرده است.
از اینها گذشته، آیات نامبرده، موضوع دیگرى را که مافوق نظافت معمولى است، یعنى مسئله آرایش و تجمّل و پوشیدن زیباترین و نظیف ترین جامه ها را نیز در مواقع شرکت در مجالس عمویم که مساجد را نمونه مهم آنها شمرده است توصیه مى کند.
البته این تجمّل ساده و طبیعى غیر از آن تجمل ها ى جلف و سبک و مصنوعى که سلیقه بى شخصیت هاست مى باشد، تجمّل و نظافتى است توأم با وقار و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مائده، ۶.
۲- بقره، ۲۲۲.
۳- مدثّر، ۴.
۴- حج، ۳۱.
۵- حج، ۲۹.
شخصیت، توأم با نظافت و زیبائى روح که در آیه ۲۲۲ سوره بقره از آن، توبه کارى، یعین روگردانى از گناه و به تعبیر دیگر آلایش روحى تعبیر کرده، پس مردمى که داراى این حالند، آنان به مصداق این آیه، نظیف واقعى بوده و محبوب خدایند.(۱)
برون نرفته زخود حسن یار نتوان دید *** درون بیضه صفاى بهار نتوان دید
خط عذار تو تارست بر دل عشاق *** که چشم آینه را درغبار نتوان دید
بریز خون مرا و خمار خود بشکن *** که چشم شوخ تو را در خمار نتوان دید
لطافت رخ از این بیشتر نمى باشد *** که التفات تو را آشکار نتوان دید
تلاش دیدن آن گلعذار ساده دلیست *** به دیده اى که ره انتظار نتوان دید
ره صلاح بدست آر در جوانى ها *** که پیش پا به چراغ مزار نتوان دید
آیاتى که در قرآن مجید درباره منافع آب و اینکه از اهّم مطهّرات است و هر موجود زنده از این مایه حیات مایه هستى گرفته، نازل شده از معجزات شگفت آور کتاب خداست.
در ترجمه سماء و عالم "بحار الانوار" در جلد دهم صفحه ۲۱۸ به بعد مسائل مهمى درباره آب ذکر شده، که اشاره به قسمتى از آن ضرورى بنظر مى رسد، تا بیش از پیش روشن شود که اسلام چه اندازه براى بهداشت بدن و سلامت جسم و نظافت همه جانبه زندگى اهمیت و ارزش قایل است.
در "مکارم" از امام صادق آورده: سرور نوشابه اهل بهشت همان آب است.
و نیز فرمود: آب زمزم درمان است و در حدیث دیگر آمده: آب زمزم درمان هر درد است و امان از هر ترس.
به خالد بن جریر فرمود: که راستش اگر من نزد شماها بودم هر روز سر نهر فرات مى رفتم و غسل مى کردم و هر روز یک دانه انار مى خوردم.
على علیه السلام فرمود: بر تب دار آب سرد بپاشید که داغى آن را براندازد.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: آب خنک داغى را خاموش کند و صفرا را آرام نماید، و خوراک را در معده آب کند و تب را از میان بردارد، و فرمود: هر کدام به حمام روید سه مشت از آب داغ بنوشید که چره را خرمّ تر کند و درد تن را از بین ببرد، و نیز آنحضرت فرمود: آب جوشیده براى هر چه خوبست و به هیچ چیز زیان ندارد.
امام هشتم علیه السلام فرمود: آب هفت جوش که هر بار در ظرفى جوشیده تب را از بین ببرد و ساق ها و گامها را قوت بخشد.
از ابن عباس روایت شده: آب زمزم تب و سردرد را معالجه کند، و سرکشیدن در آن دیده را روشن نماید، هر که براى درمان نوشد خداوند شفایش بخشد و هر که براى گرسنگى از آن بیاشامد خداوند سیرش کند.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: آب سرور نوشابه ها در دنیا و آخرت است.
در روایت مهمى آمده: آب ناودان درمان بیمار است، آب باران درمان همه دردهاست.
امام چهارم فرمود: دو چیز در درون در نیایند مگر اینکه براى آن بهبودى آورند: انار و آب نیم گرم.
از على علیه السلام روایت شده: گرمى تب را با بنفشه و آب سر بشکنید. و از آن حضرت نقل شده: آب باران را بنوشید که تن را پاک کند و بیمارى ها را علاج نماید، خداوند مهربان در سوره انفال فرموده:
«وَ ینَزِلُ عَلَیکمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیطَهّرَکمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْکمْ رِجْزَ الشَّیطانِ وَ لِیرْبِطَ عَلى قُلُوبِکمْ وَ یثَبِّتَ بِهِ اْلاَقْدامَ».(۲)
و فرو فرستد بر شما از آسمانى آبى تا شما را بدان پاکیزه کند و پلیدى شیطان را از شما ببرد، و دلهاى شما را با هم پیوندد و گامهاتان را بر جا دارد.
مشهور است که این آیه در جنگ بدر نازل شد، آنجا که مسلمانان بر تپه خاکى منزل داشتند که پا در آن فرو مى رفت و بى آب بود، و خوابیدند و بیشتر شان محتلم شدند و شبانه باران بر آنها بارید تا در وادى روان شد، مسلمانان غسل کردند و زمین زیر پاى آنان محکم شد، گامهایشان براى جنگ استوار گشت و پلیدى شیطان که جنابت و وسوسه بود از آنان دور شد و دلشان به اعتماد بر لطف حق به هم پیوست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "اخلاق قرآن" ص ۸۳.
۲- انفال، ۱۱.
در کتاب با عظمت "محاسن" آمده: این طیفور پزشک، امام هفتم را از نوشیدن آب نهى کرد، فرمود: آب باکى ندارد، خوراک را در معده مى سازد، و خشم را فرو مى نشاند، و خرد را بیفزاید، و صفرا را خاموش کند.
در کتاب "محاسن" از مردى بنام صارم روایت مى کند که: یکى از هم کیشان ما در مکه بیمار شد تا به بستر مگر افتاد و من به امام ششم علیه السلام در راه برخوردم و فرمود: اى صارم فلانى چه کرد؟ گفتم: من او را در حال مرگ وانهادم فرمود: اگر من در آنجا بودم او را از آب ناودان مى نوشاندم. گوید آن را از هر که جستمى نیافتیم،در این میانه بودیم که ابراى برآمد و غرید و درخشید و بارید، نزد کسى در مسجد رفتم و یک درهم به او دادم و یک ظرف از او گرفتم و آب ناودان را در آن ریخته بالا سر بیمار رفتم و به او نوشاندم، از کنارش برنخاسته بودم که قاوونى خورد و بهبودى یافت.
آرى آب از مطّهرات است، و شستشوى بدن و لباس و منزل، و غسل کردن با آن، و مداومت وضو بوسیله این مایه حیات و طهارت و نوشیدن آن و مداواى به این نعمت بى نظیر حق لازمه حیات و براى مردم مؤمن که در مسیر عبادت حق و خدمت به خلق بسر مى برند داراى ثواب اخروى است.
البته اسراف در آب، در فرهنگ مقدس اسلام همانند اسراف در سایر نعمت هاى الهى مذّمت شده، و انسان مسرف از دایره محبت الهى خارج است.
«اِنَّهُ لایحِبُّ الْمُسْرِفینَ».(۱)
آن که در مصرف کردن نعمت ها، هماهنگ با دستورات حضرت حق است، محبوب خدا است، و محبوب خدا به تمام فیوضات الهى راه دارد.
میان کعبه و ما گرچه صد بیابان است *** دریچه اى زحرم در سراچه جان است
بجان ملازم آن آستانه باش اى دل *** که بار تن به کعبه بردن آسان است
اگر عزیمت خاک در حرم دارى *** کفن بپوش چو آیى چنانکه فرمان است
زبوستان رخت گل کسى تواند چید *** که خار بادیه اش در نظر چو ریحان است
به بال همت اگر مى پرى زخار مپرس *** چرا که طایر قدس ایمن از مغیلان است
بیا و بنگر اگر چشم خرده بین دارى *** که سنگریزه بطحا عقیق و مرجان است
مپاى خواجه که خضر از براى خدمت تو *** زلال بر کف و موقوف در بیابان است
شنیده ام که به حجاج عاشقى مى گفت *** که کعبه من سرگشته کوى جانان است
طواف کعبه دل گر میسرت گردد *** عماد حج من سرگشته در جهان آن است
حفظ سلامت بدن و بهداشت دهان و دندان، و مواد خوراکى و پوشاکى و شهر و دیار بر هر مسلمانى واجب شرعى، و ضربه زدن به بدن به هر شکل و صورتى حرام، و در قیامت همراه با عذاب است.
اسلام عزیز، براى بهداشت بدن و تمام امور زندگى اهمیت زیادى قایل است تا جاى که دستورات بسیار مهمى براى تداوم سلامت یا بازگشت به سلامت در قرآن مجید و روایات ارائه فرموده، و از آنچه براى سلامت انسان زیان دارد امّت را بر حذر داشته است.
اسلام و دستورات بهداشتى:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کلُوا مِن طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاکمْ وَاشْکرُوا لِلّهِ إِن کنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیکمُ الْمَیتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّهِ...»(۲)
اى کسانى که ایمان آورده اید از خوراکى هاى پاکیزه اى که روزى شما ساخته ایم بخورید و هرگاه خدا را مى پرستید او را سپاسگزار باشید. خداوند لاشه و خون و گوشت خوک را بر شما حرام کرده است و هم چنین گوشت هر ذبیحه اى را که به نام خدا ذبح نشده باشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اعراف، ۳۱.
۲- بقره، ۱۷۲ - ۱۷۳.
این آیه کریمه تصریح مى کند به این که لاشه و خون و گوشت خوک و ذبیحه غیر اسلامى را نباید خورد. زیرا طبیعى است حیوانى که مرده، بر اثر مرض یا بسبب پیرى از بین رفته است، هرگاه بر اثر مرضى مرده باشد شکى نیست که جسم آن از مواد غیر طبیعى و مضر مسموم گردیده، و آثار این قبى سموم بقدرى قوى است که حتى اگر میکرب آن را بوسیله آتش عقیم نماید باز زیان آن از بین نمى رود.
جسم مرده در چنین حالتى شبیه غذاى تخیر شده ایست که هر چه میکروب هاى آن را بوسیله حرارت تعقیم نمایند با اینحال براى انسان مضر است و چه بسا خوردن آن منتهى به مرگ گردد.
همینطور است خون - زیرا قسمت عمده خون که از بافتهاست و مهم ترین عنصرى که در آن وجود دارد گلبولهاى قرمزى است که مرکب از سلولهاى زنده است و نیز مقدارى ترشحاتبدن با خون ترکیب شده است که بوسیله بول یا عرق بایستى از جسم خارج شود.
بنابراین خون ممزوحى است مرکب از مقدارى مواد مفید و بسیارى از مواد مضر که بایستى بصورت ترشح از بدن خارج شود، پس اگر خون از حیوان مریض باشد خوردنش مضرتر خواهد بود، و خوردن گوشت پیش از آن که خون از بافت هاى آن بیرون رود بسیار زیان آور است، زیرا خون داراى مواد مضرى است که با سرعت در بافت هاى جسم حیوان ایجاد تخمیر مى کند و گوشت را براى خوردن ناسازگار مى سازد، و هرگاه مرک حیوان بر اثر پیرى باشد ضررش مانند ضرر مرده ایست که مرض باعث مرگش شده، زیرا معنى پیرى انحلال تدریجى بافت هاى جسم است، و مسلم است که انحلال هیچ یک از بافت ها جز بواسطه ضعیف طبیعى یا مرض تدریجى که در گوشت حیوان محسوس است صورت نمى گیرد، در این صورت از ارزش غذائى و قابلیت هضم آن مى کاهد.
از نظر پزشکى مسلم است که گوشت حیوان سالمى که ذبح شود و خونش گرفته شود بهترین غذاهاست و هیچ گونه ضررى در آن وجود ندارد، بر خلاف حیوان مریض و مرده اى که گوشتش با خون آمیخته باشد.
خوک غالباً مبتلا به امراضى مى شود که خوردن گوشتش زیان آور است، و ثابت مى باشد که ضرر گوشت خوک از سودش بیشتر است.
قسمتى از خوک ها در پاره اى از نواحى آمریکا دچار مرضى موسوم به "ترکتیا" هستند، و آن یک نوع کرم خطرناکى است که اگر انسان مبتلا به آن گردد بطور عموم مسموم مى شود و از عوارض آن ایجاداسهالى مانند وباست که گاهى منتهى به مرگ مى گردد، و مهم تر این که گوشت خوک الوده را ممکن نیست به سهولت از این مرض تطهیر نمایند، حتى جوشاندن مختصر در آب گرم، یا داغ کردن آن نیز کافى نیست، و هرگاه آلودگى گوشت زیاد باشد پس از تطهیر طبّى نیز قابل تغذیه نخواهد بود، اینجا حکمت دین اسلام در اجتناب از ضررى که احتراز از آن ممکن نیست آشکار مى شود و بدیهى است بهترین طریقه احتراز، امتناع از خودرن آن است.
موادى که براى بدن لازم است و نوشیدنیهائى که مورد احتیاج جسم است، با دست لطف حضرت حق بطور گسترده بر سر سفره طبیعت قرار داده شده و هر کسى در حد امکانش مى تواند به آن دسترسى داشته باشد، از این جهت هیچ انسانى در هیچ عصرى نیاز به عناصیر که حرام اعلام شده پیدا نمى کند.
حلال خورى در اخلاق و رفتار و حالات و مسائل باطنى و روانى انسان نیز اثر بسزائى دارد، چنانچه براى مواد حرام و خبیث اثر معکوسى در تمام شئون زندگى است، در حدى که در کتب مقتل آمده: حضرت حسین علیه السلام در پاسخ فرزندش که از پدر علّت درّندگى اهل کوفه را نسبت به اهل بیت پرسید فرمود:
مُلِئَتْ بُطُونُهُمْ مِنَ الْحَرامِ.
اینان شکم از حرام خدا پر کردند، و این حرام در شئون معنوى و حالات روانى ایشان، آنچنان اثر سوء گذاشت که دست به کشتن پاک تر ین انسانها آلودند!
اى دل ار آشناى این کوئى *** وصل بیگانگان چه مى جوئى
بگذر از خود که در حریم وصال *** درنگنجى اگر چه یک موئى
رقص ها کن ز زخم چوگانش *** که به میدان عشق چون گوئى
جوى جویان بسوى دریا رو *** از چه سرگشته اندرین جوئى
چون بدان بحر آشنا گشتى *** بکش از تن لباس در توئى
غرقه بحر وحدت ارباشى *** خود نماند توئى و هم اوئى
چون به معنى رسیدى از صورت *** از تو زیبا بود اگر گوئى
که جهان صورتست و معنى یار *** لیس فى الدار غیره دیار
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کمَا کتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ»(۱)
اى کسانى که ایمان آورده اید، براى شما روزه مقرر شده، چنانکه این برنامه براى گذشتگان هم بود، باشد که تقوا پیشه سازید.
براى روزه سه فائده است:
اول: از لحاظ روحى که مهم ترین فلسفه این واقعیت است و بحث در این قسمت به عهده علوم روحى و عرفانى است.
دوم: از جهت اخلاقى، و این مرحله بر عهده دانشمندان علم اخلاق اسلامى است.
سوم: از جهت مادى که کم اهمیت ترین جنبه است، که همین جنبه را که در رابطه با بهداشت جسم است مورد توجّه قرار مى دهم.
اینقدر مسلّم است که روزه در حالات زیادى مفید است، و در پاره اى از امور، علاج منحصر مى باشد، در مواقع دیگرى مى بینیم که اگر طریق منحصر هم نباشد، بهترین راه علاج است.
براى معالجه در موارد زیر از روزه استفاده مى شود:
۱ - در مورد اضطرابات مزمن امعاء و هنگامى که مقرون با تخمیر مواد زلالیه و مواد نشاسته اى باشد.
در این موقع روزه مخصوصاً از جهت نیاشامیدن آب میان دو خوراک، و ایجاد فاصله طولانى نوبت هاى غذا علاج قطعى است و این خصوصیات در مورد روزه ماه رمضان کاملا رعایت شده است.
۲ - هنگام زیاد شدن وزن که ناشى از کثرت خوراک و کمى حرکت باشد، در این مورد روزه با رعایت اعتدال در غذا وقت افطار، و اکتفاء به آب هنگام سحر از هر قسم معالجه مفیدتر است.
۳ - زیادى فشار خون، این مرض بر اثر عیاشى و انفعالات نفسانى رو به ازدیاد مى رود و در چنین هنگامى ماه رمضان ماه نعمت و برکت است، مخصوصاً اگ وزن شخص بیشتر از وزن طبیعى امثالش باشد.
۴ - مرض قند، آن نیز مانند فشار خون رو به انتشار مى رود، البته دراوائل بروز، و قبل از ظهورش غالباً توام با سنگینى بدن است، در این صورت باز روزه علاج نافعى مى باشد، زیرا مرض قند با تقلیل در چاقى تخفیف مى یابد، در مواردى که مرض قند بطور خفیفى وجود داشتهباشد پنج ساعت پس از خوردن غذا، قند در خون به کمتر از میزان طبیعى پائین مى آید، و پس از ده ساعت به کمترین حدّ طبیعى مى رسد.
حتى بعد از پیدایش آمپول انسولین "مخصوصاً وقتى که وزن مریض از حدّ طبیعى تجاوز کند" مهم ترین معالجه روزه است.
۵ - در مورد التهاب حاد و مزمن کلیه که مقرون با ترشح و تورم باشد.
۶ - در مورد امراض قلب که توأم با تورم باشد.
۷ - التهاب مزمن مفاصل، خاصه وقتى که توأم با امراض چاقى باشد، بطورى که غالب زنها پس از سن چهل سالگى به آن مبتلا مى شوند.
در این باره مکرر دیده شده است که در ماه رمضان عوارض این مرض به درجات خفیف تر از مواقعى است، که برق و خون گرفتن و ادویه و تمام وسائل طبّ جدید بکار برده مى شود.
ممکن است بگویند در مورد امراض سابق الذکر که روزه علاج قاطع شناخته مى شود محتاج به دستور پزشک است، و روزه اسلامى وظیفه اشخاص سالم و تندرست است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۱۸۳.
مى گوئیم این بیان صحیح است، ولى فایده روزه براى افراد سالم همانا جلوگیرى از این امراض است، خصوصاً امراضى که تحت ارقام ۱ و ۲ و ۳ و ۷ و در بالا ذکر شد.
نکته دیگر این است که تمام این امراض در انسان تدریجاً بروز مى نماید، بطورى که در آغاز پیدایش تشخیص صحیح آن ممکن نیست، به این معنى که به شخص مریض و نه پزشک هیچ کدام نمى توانند در اول ظهور مرض آنرا بشناسند، زیرا طبّ هنوز آنقدر پیشرفت ننموده است که همه موجبات و علل امراض را بشناسد، ولى چیزى که از نظر طبّى براى جلوگیرى از این امراض قطعاً باید اجرا شود، فقط روزه گرفتن است.
طبق آمار قطعى معین شده است که هرگاه دربدن چربى زیاد و چاقى پدید آید، براى قبول مرض قند، وزیادى فشار خون، و التهاب مزمن مفاصل و غیر آن مستعد، و از طرف دیگر به هر نسبت که از وزن بدن کاسته شود بهمان نسبت استعداد پذیرفتن این امراض نیز کمتر خواهد شد، و از اینجاست که شرکت هاى بیمه جز با شرایط سنگین، حاضر نیستند سلامتى اشخاص را که وزن آنها زیاد است بیمه نیمایند.
در هر حال سالى که یک بار روزه گرفتن بهترین وسیله براى جلوگیرى از همه این امراض مى باشد.
«یسْأَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیسِرِ قُلْ فِیهَا إِثْمٌ کبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکبَرُ مِن نَفْعِهِمَا»(۱)
درباره شراب و قمار از تو مى پرسند بگو در این دو گناهى بزرگ و منافعى (البته منافع مادى محض نه جسمى و غیره) براى مردم وجود دارد، ولى گناه این هر دو از سرشان زیادتر است.
شراب به هر نوعش اساساً عبارت از ماده الکلى است، به کمیت هاى مختلف، این ماده به نسبت کمى در جسم انسان براى هضم مواد قندى که در موادّى، مانند عسل موجود است یافت مى شود، و داراى فؤائد طبّى است.
ولى چیزى که مسلّم است اینست که فایده وجود الکل در بدن منحصر به همین مقدار مختصر است، و هرگاه از این حدّ تجاوز کرد ایجاد زیانهاى زیادى مى نماید، بخصوص اگر استعمال آن مدت زیادى ادامه یابد، در این صورت باعث التهاب مزمن اعصاب و کلیه و تصلّب شرائین و تحجر کبد و ضعف قلب خواهد گردید.
ممکن است بگویند: چرا از خوردن مقدار کمى از شراب ممنوع باشیم؟ جواب این است که الکل با سایر مواد فرق دارد، به این معنا که حتى مقدار مختصر آن از نیروى اراده و قدرت نفس مى کاهد و انفعالات نفسانى بوسیله آن فزونى مى گیرد، و موضع خطر همین است، زیرا شخصیت انسان را عوض مى کند و اراده آدمى را از صورت طبیعى و حقیقى خارج مى سازد.
در حالت عادى با این که اشخاص مى دانند افراط در شرب الکل تا چه حد مضر است، از خوردن آن خوددارى نمى کنند، بدیهى است هرگاه مقدار کمى از آن را مصرف نمودند و تحت تأثیر آن قرار گرفتند بطریق اولى قادر بر جلوگیرى از مقدار بیشتر نخواهد بود!
اسلام جهت حفظ سلامت بدن و خانواده و اجتماع و اقتصاد مردم را از نوشیدن و خرید و فروش هر نوع شرابى و هر مقدار آن منع مى کند، و خوردن و خرید و فروش آن را چه کم و چه زیاد معصیت مى داند، و مرتکب آن را مستحق عذاب آخرت.
عَنْ نُعْمانَ بْنِ بَشیر قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله یقُولُ: اَیهَا النّاسُ اِنَّ مِنَ الْعِنَبِ خَمْراً، وَ اِنَّ مِنَ الزَّبیبِ خِمْراً، وَ اِنَّ مِنَ التَّمْرِ خَمْراً، وَ اِنَّ مِنَ الشَّعیرِ خَمْراً، اَلا اَیهَا النّاسُ اَنْهاکمْ عَنْ کلَّ مُسْکر.(۲)
نعمان بن بشیر مى گوید: از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شنیدم، مى فرمود: اى مردم از انگور و از کشمش و از خرما و از جو شراب هست، آگاه باشید که من شما را از هر مست کننده اى نهى مى کنم.
عَنْ اَبى جَعْفَر علیه السلام قالَ: یأْتى شارِبُ الْخَمْرِ یوْمَ الْقِیامَةِ مُسْوَدَّا وَجْهُهُ، مُدْلِعاً لِسانَهُ، یسیلُ لُعابُهُ عَلى صَدْرِهِ، وَ حَقُّ عَلَى اللّهِ اَنْ یسْقِیهُ مِنْ طینَةِ بِئْرِ خَبَال. قالَ: قُلْتُ: وَما بِئْرُ خَبال؟ قالَ:بِئْرٌ یسیلُ فیها صَدیدُ الزُّناةِ.(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۲۱۹.
۲- "وسائل" ج ۱۷، ص ۲۲۲.
۳- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۳۷ - ۲۳۹.
حضرت باقر علیه السلام مى فرماید: مشروبخور با چهره سیا وارد محشر مى شود، در حالیکه زبانش از کام بدر آمده، و آب دهانش برسینه مى ریزد، و بر حضرت حق است که او را از طینت چاه خبال بنوشاند، راوى مى گوید: به حضرت عرضه داشتم چاه خبال کدام است؟ فرمود: چاهى است که از آن چرک و خون زناکاران جارى است.
قالَ اَبُوعَبْدِاللّهِ علیه السلام: یا یونُسُ اَبْلِغْ عَطِیةَ عَنّى اَنَّهُ مَنْ شَرِبَ جُرْعَةً مِنْ خَمْر لَعَنْةُ اللّهُ وَ مَلائِکتُهُ وَ رُسُلُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ، وَ اِنْ شَرِبَها حَتّى یسْکرَ مِنْها نُزِعَ رُوحُ اْلإیمانِ مِنْ جدِهِ وَ رُکبَتْ فیهِ رُوحٌ سَخیفَةٌ خَبیثَةٌ مَلْعُونَةٌ.(۱)
امام صادق علیه السلام به یونس بن ظبیان فرمود: از جانب من به عطیه بگو، بحقیقت هر کس پیمانه اى از شراب بنوشد، خدا و ملائکه و انبیا تمام اهل ایمان او را لعنت کنند، و اگر تا حدّ مست شدن بخورد، روح ایمان از او بیرون رود و بجاى آن روح پست خبیثه ملعونه اى وارد گردد.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام: مَنْ شَرِبَ شَرْیةً مِنْ خَمْر لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلاتُهُ اَرْبَعینَ یوْماً.(۲)
امام صادق علیه السلام فرمود: کسى که پیمانه اى از شراب بخورد، تا چهل روز نمازش قبول نشود.
مفصّل بن عمر مى گوید: به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم خداوند به چه سبب شراب را حرام کرد؟ فرمود به این خاطر حرام کرد که در خوردن آن فساد وجود دارد، مشروبخوار دچار ارتعاش مى شود، و آبرویش بر باد مى رود، و ساختمان جوانمردیش خراب مى گردد، و مستى مشروب او را به انجام تمام محرمات، و خونریزى و زنا وادار مى کند، و از اینکه به محرم خویش تجاوز کند ایمنى ندارد.(۳)
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: شارِبُ الْخَمْرِ لا یعادُ اِذا مَرِضَ، وَلا یشْهَدُ لَهُ جَنازَةٌ، وَلا تُزَکوهُ اِذا شَهِدَ، وَلا تُزَوَّجُوهُ اِذا خَطَبَ، وَلا تأْتَمِنُوهُ عَلَى اَمانَة.(۴)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: مشروبخور به وقتى که مریض شد، عیادت نشود، و بر جنازه اش حاضر نگردد، و چون بر چیزى شهادت داد، براى شهادتش زمینه قبول بوجود نیاورید، و چون از شما دختر خواست به او دختر ندهید، و او را در امانت گذاشتن نزدش امین مدانید.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ:قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه وآله: اِنَّ الْخَمْرَ رَأْسُ کلَّ اِتْم.(۵)
حضرت صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه علیه و آله فرمودند به حقیقت که شراب در رأس تمام گناهان است.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّه علیه السلام: قالَ:اِنَّ اللّهَ جَعَلَ لِلشَّرَّ اَفْفالا، وَ جَعَلَ مَفاتِیحَ تِلْک اْلاَفْفالِ الشَّرابَ.(۶)
از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: خداوند براى بدى قفل ها قرار داده، که کلید این قفل ها شراب است.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: مُدْمِنُ الْخَمْرِ یلْقَى اللّهَ یوْمَ یلْقاهُ کعابِدِ وَثَن.(۷)
حضرت صادق علیه السلام فرمود: دائم الخمر در قیامت خدا را همچون بت پرست ملاقات مى کند.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: مَنْ شَرِبَ مُسْکراً اِنْحَبتْ صَلاتُهُ اَرْبَعینَ یوْماً، فَاِنْ ماتَ فِى اْلاَرْبَعینَ ماتَ میتَةَ الْجاهِلِیةِ، وَ اِنْ تابَ اللّهُ عَلَیهِ.(۸)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس مست کننده بنوشد، نمازش چهل روز از قبولى حبس مى شود، و اگر در آن چهل روز بمیرد، به مرگ جاهلّت مرده، و اگر توبه کند، خداوند توبه اش را مى پذیرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۳۷ - ۲۳۹.
۲- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۳۹.
۳- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۴۴.
۴- "وسائل ج ۱۷، ص۲۴۸.
۵- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۵۱.
۶- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۵۲.
۷- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۵۴.
۸- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۵۸.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: کلُّ مُسْکر حَرامٌ، وَ مااَسْکرَ کثیرُهُ فَقَلیلُهُ حَرامٌ.(۱)
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت مى فرماید: هر مست کننده اى حرام است، و هر ماده اى که زیادش مست کند کم آن هم حرام است.
عَنْ قایدِ بْنِ طَلْحَةَ اَنَّهُ سَأَلَ اَبا عَبْدِاللّهِ علیه السلام عَنِ النَّبیذِ یجْعَلُ فِى الدَّواءِ، قالَ:لاینْبَغى لِاَحَد اَنْ یسْتَشْفِىَ بِالْحَرامِ.(۲)
قایدبن طلحه مى گوید: از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم شراب را به وقت لزوم جزء داروى درد به حساب بیاورند؟ حضرت فرمود: سزاوار نیست کسى از حرام شفا بخواهد.
سُئِلَ اَبُوعَبْدِاللّهِ علیه السلام عَنْ دَواء عُجِنَ بِخَمْر، فَقالَ: ما اُحِبُّ اَنْ اَنْظُرَ اِلَیهِ وَلا اَشُمَّهُ فَیکفَ اَتَداوى بِهِ؟(۳)
از حضرت صادق علیه السلام سئوال شد از دوائى که با شراب آمیخته شده، حضرت فرمود: دوست ندارم به آن نظر کنم و بویش را استثشمام نمایم، چگونه آن را داروى درمان قرار دهم؟
قالَ الصادِقُ علیه السلام: لایجالِسُوا شُرّابَ الْخَمْرِ فَاِنَّ اللَّعْنَةَ اِذا نَزَلَتْ عَمَّتْ مَنْ فِى الْمَجْلِسِ.(۴)
حضرت صادق علیه السلام فرمود: با مشروبخواران مجالست نکنید، که لعنت خدا وقتى برسد، تمام اهل مجلس را مى گیرد.
عَنِ الصادِقِ علیه السلام عَنْ آبائِهِ، عَنِ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله فى حَدیثِ الْمَناهى قالَ: وَ نَهِى عَنْ بَیعِ النَّرْدِ وَ اَنْ یشْتَرَى الْخَمْرُ وَ اَنْ تُسْقَى الْخَمْرُ قالَ: وَ قالَ: علیه السلام: لَعَنَ اللّهُ الْخَمْرَوَغَارِسَها، وَ عاصِرَها، وَ شارِبَها، وَ ساقِیها، وَ بایعَها، وَ مُشْتَرِیها، وَ آکلَ ثَمَنِها، وَ حامِلَها، وَ الْحَمُولَةَ اِلَیهِ...(۵)
از حضرت صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در حدیثى مناهى آمده که رسول خدا از خرید و فروش نرد و شراب و خوردن شراب نهى فرمود. رواى مى گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: خداوند شراب، و برزگر انگور آن، و سازنده آن، و خورنده اش و خوراننده اش، و فروشنده و مشترى آن، و خورنده پولش، و راننده اش، و آن که را بسوى او حمل مى شود همه و همه را یک جا لعنت کرده است!
راستى تعجب است از مردمى که با دست خود به وسیله مواد مست کننده، عقل و وجدان و دین و آبرو، و امور اقتصادى و سلامت بدن خود را، و بهداشت اعضاء و جوارح رامورد حمله قرار مى دهند، و علاوه بر آن، خویشتن را مستحق عذاب ابد الهى مى کنند، و در رحمت الهى را به روى خود بسته، و وسیله محرومیت خویش را از شراب طهور الهى در کمال شقاوت و بدبختى فراهم مى نمایند.
اى گوهر خدائى آئینه معانى *** هر دم زتاب رویت بر عرش ارمغانى
عرش از خدا پرسد کین تاب کیست بر من *** فرمایدش زغیرت کین تاب را ندانى
از غیرت الهى در عرش حیرت افتد *** زیرا زغیرت آمد پیغام لن ترانى
زان تاب اگر شعاعى بر آسمان رسیدى *** زآسمان نمودى صد ماه آسمانى
اندر جمال هر مه لطف ازل نمودى *** هرعاشقى بدیدى مقصودهاى جانى
در راه رهروان را رنج و طلب نبودى *** خوف فنا نبودى اندر جهان فانى
یکبار در دمیدى تا جان گرفت قالب *** در دم تو بار دیگر تا جان شود عیانى
از یک شعاع رویت چون لامکان مکان شد *** هم برق تو رساند او را به لامکانى
انگشترى لعلت بر نقد عرضه فرما *** تا نعره ها برآید از لعلهاى کانى
یک جاممان بدادى تا رخت ها گروشد *** جامى دگر از آن مى هم چاره کن تو دانى
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۷۰.
۲- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۷۶.
۳- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۹۹.
۴- "وسائل ج ۱۷، ص ۲۹۹.
۵- "وسائل ج ۱۷، ص ۳۰۱.
شیر مادر بهترین مایه براى سلامت کودک:
«وَالْوَالِدَاتُ یرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَینِ کامِلَینِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یتِمَّ الرَّضَاعَةَ»(۱)
مادران اگر بخواهند دوره شیرخوارگى کامل شود باید دو سال تمام کودکان خود را شیر دهند.
در تحقیقات علمى دانشمندان و در مسائل مهم طبى مسلّم شده که شیر مادر از هر نوع شیر مصنوعى یا شیر عادى( هر چند جنساً هم نزدیک به شیر مادر باشد) براى کودک بهتر است.
فائده شیر دادن براى مادر بسیار مهم است، زیرا شیر دادن مادر، براى خودش در حکم ترشح پاره اى موادزائدى است که براى این منظور در حال مدت حمل تولید گردیده است، بعلاوه شیر دادن بالذّات براى اعضاء تناسلى مفید است، و در بعضى مزاج ها استعداد تجدید حمل را از بین مى برد و از حمل بى موقع (که از نیروى طبیعى مادر مى کاهد) جلوگیرى مى کند.
نظریات طبّى درباره مدت شیرخوارگى متفاوت است، بعضى اطبا معتقد بودند که مدت شیرخوارگى فقط بایستى ۹ ماه باشد و گاهى هم تا دو سال تجویز مى نمودند، ولى آخرین تقریرى که در موضوع فایده طبیعى رضاع براى بدن و دندان نوزاد در سال ۱۹۳۳ بیان گردیده مى گوید: مدت شیر خوارگى بایستى از یکسال بیشتر باشد، و اگر دو سال کامل شد مستحسن است.
در کتاب "تغذیه و تربیت کودک" صفحه ۶۹ درباره اهمیت شیر مادر که محصولى صددرصد طبیعى براى نوزاد است، و هیچ غذائى در جهان جاى آن را نمى گیرد مى خوانیم:
بر طبق یک اصل کلى، انجام هر کارى از طریق طبیعى بمراتب صحیح تر است، مگر این که مطلقاً مطمئن باشید راه بهترى وجود دارد. تغذیه با شیر مادر مزایاى مسلم و محققى دارد که ما از آنها مطلعیم و شاید محاسن دیگرى هم داشته باشد که هنوز آنها را نشناخته ایم. تغذیه با شیر مادر از نظر جسمانى به مادر کمک مى کند، زیرا وقتى نوزاد شیر مادر مى خورد، جدار عضلانى رحم شدیداً منقبض شده بازگشت آن را به حالت و موقعیت طبیعى تسریع مى سازد.
نوزادانى که با شیر مادر تغذیه مى شوند نسبت به نوزادانى که مصنوعاً تغذیه مى گردند کمتر دچار اختلالات هاضمهاى مى شوند. مزیت بزرگ شیر مادر تمیز بودن همیشگى و دائمى آن است، و نوزاد از این طریق دچارعفونتى نمى شود.
از نظر علمى، تغذیه با شیر مادر سبب صرفه جوئى در وقت است زیرا بطرى اى وجود ندارد تا گرم و جوشانده شود، اجتیاج به اختلاط با آب و جوشاندن ندارد، و نداشتن یخچال باعث نگرانى نیست، خصوصاً در مسافترت ارزش شیر مادر را بهتر و بیشتر خواهد شناخت، و بالاخره از نظر مادى نیز تغذیه با شیر مادر پس انداز قابل توجهى را تشکیل مى دهد.
مزیت مهم دیگرى که شیر مادردارد و کمتر تذکر داده مى شود، عبارت از ارضاء غریزه مکیدن طفل است، زیرا طفل مى تواند تا مدتى که احتیاج دارد پستان را بمکد تا این غریزه را تسکین دهد.
به همین دلیل تصور مى کنم در میان نوزادانى که با شیر مادر تغذیه شده اند، نسبت به عده کودکانى که مصنوعاً تغذیه شده اند و انگشت خود را مى مکند به مراتب کمتر باشد.
قانع کننده ترین دلیل مزیت تغذیه با شیر مادر اظهارات مادرانى است که این کار را کرده اند، از ملاحظه کمال عشق نوزاد به پستان، و از احساس نزدیکى فوق العاده اش به او،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۲۳۳.
در این مادران ترضیه نفس بسیار شدیدى حاصل مى شود که قابل تصور نیست، بعلاوه چند هفته بعد از شروع رضاع، در مادران شیرده نیز یک حالت لذت بخشى در هنگام شیردادن ایجاد مى شود.
زن، تنها به این دلیل که به نوزداد حیات و زندگى بخشیده است، نمى تواند احساس مادرى کند، و یا از مادر بودن خود لذت ببرد، و یا احساس عشق مادرانه نسبت به طفلش پیدا کند، بلکه زن، خصوصاً در بچه اول، وقتى احساس حقیقى مادرى مى کند که از طفلش شخصاً پرستارى و مراقبت نماید.
هر چه موفقیت مادر در انجام این کار بیشتر باشد،و هر چه طفل رضایت خاطر بیشترى از پرستاریش حاصل کند، احساس مادرانه زن بیشتر خواهد بود، لذا به همین دلیل، تغذیه با شیر مادر در مناسبات مادر و فرزند نقش مهم و شگفت انگیزى را بازى مى کند، و موجب سرور و رضایت نفس هر دو و عشق روز افزون آنها به یکدیگر مى شود.
اسلام عزیز در جهت بهداشت، و سلامت جسم، وامور معنوى و تربیتى نوزاد به مسئله شیر مادر در حدّى اهمیت داده است که فوق آن تصور نمى شود.
به دو روایت بسیار مهم در این زمینه از کتاب با ارزش "وسائل الشیعة" جلد پانزدهم صفحه ۱۷۵ به بعد توجه نمایید:
رسول اسلام صلّى اللّه علیه وآله در دنباله روایتى بسیار جالب به ام سلمه همسر بزرگوارشان فرمودند:
بَلى اِذا حَمَلَتِ الْمَرأَةُ کانَتْ بِمَنْزِلَةِ الصّائِمِ الْقائِمِ الْمُجاهِدِ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ فى سَبیلِ اللّهِ، فَاِذا وَضَعَتْ کانَ لَها مِنَ اْلاَجْرِ مالایدْرى اَحَدٌ ما هُوَ لِعِظَمِهِ، فَاِذا اَرْضَعَتْ کانَ لَها بِکلَّ مَصَّة کعَدْلِ عِتْقِ مُحَرِّر مِن وُلْدِ اِسْماعیلَ، فَاِذا فَرَغَتْ مِنْ رَضاعِهِ ضَرَبَ مَلَک کریمٌ عَلى جَنْبِها وَ قالَ:اسْتَأْنِفِى الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَلَک.
آرى چون زن به فرزندى حامله شود بمانند روزه دار شب زنده دارى رزمنده ایست که با جان و مالش در راه خدا جانفشانى کند، و چون وضع حمل نماید، اجرى دارد که عظمت آن اجر براى احدى روشن نیست، و چون طفلش را شیر دهد، به هر بارى که کودک پستانش را بمکد، ثواب آزاد کردن برده اى از اولاداسماعیل نصیب او گردد، و چون از شیر دادن فارغ شود، ملکى به او گوید عملت را از سر بگیر که خداوند مغفرتش را شامل حالت نموده است.
دل و جانم فداى جانانست *** هر چه دارم براى جانانست
آن که دم مى زند زسلطانى *** چون غلامان گداى جانانست
نیست بیگانه از خدا به خدا *** عارفى کاشناى جانانست
خلوت دل مقام حضرت اوست *** دیگرى کى بجاى جانانست
مبتلاى بلا اگر نالد *** راحت من بلاى جانانست
دل و جان را دهد بباد هوا *** هر که را او هواى جانانست
قالَ اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام: ما مِنْ لَبَن رَضَعَ بِهِ الصَّبِىُّ اَعْظَمَ بَرَکةً عَلَیهِ مِنْ لَبَنِ اُمَّهِ.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هیچ شیرى براى طفل شیرخوار، برکتش عظیم تر از شیرمادر نیست.
مسئله خوراک
در قسمت السماء و العالم "بحار" مسائل بسیار مهم زیر که در بهداشت و سلامت انسان بسیار مؤثر است از قلو رسول خدا صلى اللّه علیه وآله روایت مى کند:
۱ - تا در خود اشتها نیافته اید، دست به طعام دراز مکنید، و همچنان که در خود اشتها احساس مى کنید دست از طعام بدارید.
۲ - معده آدمیزاد کانون همه دردهاست.
۳ - اساس هر مداوا گرم نگاه داشتن موضع درد و بیمارى است.
۴ - در خوراک گرم برکت اندک است، برکت زیاد در خوراک هاى سرد یافت مى شود.
۵ - به هنگام غذا خوردن پاى خود را از کفش بدرآورید، زیرا پاى شما آسوده خواهد ماند و این سنّت، سنّت زیبائى است.
۶ - آن کس که از دو چوب استفاده مى کند( مسواک و خلال) از زحمت دو سگ(کلبتین) محفوظ خواهد بود (مراد از کلبتین وسیله دندان کشیدن است).
۷ - پس از غذا بلافاصله دندانهاى خود را خلال کنید، و دهانتان را بوسیله مضمضه با آب بشوئید، تا دندانهاى انیاب و ثنایاى شما آرام گیرند.
۸ - از خلال استفاده کنید، زیرا خلال کردن نوعى نظافت است، و نظافت از ایمان است، و ایمان با صاحب خود (مؤمن) در بهشت قرار خواهد داشت.
۹ - آن کس که کمتر مى خورد حساب او به روز قیامت نیز سبک تر خواهد بود.
۱۰ - در حال ایستادن از نوشیدن بپرهیزید.
۱۱ - سحرخیز باشید تا برکت آسمانها را دریابید.
۱۲ - آنان که پیش از غذا اندکى نمک مى چشند از سیصد و سى بلا در امان خواهند بود.
۱۳ - غذاى خود را با نمک آغاز کنید.
۱۴ - آنان که به زیاد خوردن و زیاد نوشیدن عادت کرده اند مردمى سنگین دل اند.
۱۵ - آن کس که از میوه تنها تناول کند زیانى نخواهد دید.
۱۶ - به زنان حامله شیر بنوشانید، زیرا شیر در مشاعر کودک حسن تأثیر خواهد داشت.
۱۷ - پنیر را با گردود تناول کنید.
۱۸ - شیر مایعى مفید است که استخوآنهارا قوى و مغز را کامل و ذهن را روشن خواهد ساخت، و عارضه فراموشى را از ضمیر انسان بدر خواهد برد.
۱۹ - این سه عمل قلب را شادمان و جسم را فربه خواهد ساخت.
۱ - استشمام بوى خوش، ۲ - پوشیدن لباس نرم، ۳ - نوشیدن عسل.
۲۰ - وقتى که خرما به بازار مى آید به من تهنیت گوئید و وقتى فصل خرما بسر مى رسد مرا تسلیت دهید.
۲۱ - خرما را ناشتا صرف کنید تا کرم هاى اندرون شما را نابود سازد.
۲۲ - افطارتان را با خرما آغاز کنید، و اگر به خرما دسترسى ندارید اندکى آب بنوشید.
۲۳ - آب انار اندرون آدمى را پاک مى کند.
۲۴ - از کدو استفاده کنید زیرا این سبزى به مغز شما نیرو مى دهد.
۲۵ - سفره هاى خود را با سبزى بیارائید، زیرا سبزى شیاطین را از سفره شما خواهد راند.
امام صادق علیه السلام مى فرماید: بوسیله سیر، دردهاى خود را درمان کنید، اما با دهان بودار به مسجد نروید.
رسول اکرم فرمود: سیر شفاى هفتاد بیمارى است.
در روزگار پیامبر و ائمه کسى این گیاه پیش پا افتاده را نمى شناخت، ولى در این قرن که قرن علوم است، علماى طبّ خواص سیر را با تحقیقات عمیق خود دریافته اند.
دکتر ریم فرانسوى تحت عنوان "خوش به آنان که سیر مى خورند" مى نویسد: براى تقویت بدن و پیش گیرى از بیماریهاى گوناگون، سیر اثرى بسزا دارد.
و نیز تجربه پزشکان معروفى مانند: سالین، بروت، لوتر، دوبرویه، و دیگران از خواص پزشکى این گیاه سودمند نتیجه هاى درخشانى داده و حاصل تجربه به اینجا رسیده که سیر در تقویت بنیه و جلوگیرى از تصلّب شرائین و پائین کشیدن فشار خون دوائى کامل و کافى است.
کوتاه سخن این که در طب جدید، سر داروئى مستقل و مؤثر شناخته شده است.
سیر به عضلات قلب نشان مى دهد.
سیر جریان خون را در رگها تنظیم مى کند و خون را صاف مى کند، به طبیعت جسم نیروئى مى بخشد که بر بیماریهاى دموى غلبه کند، به همین جهت زنانى که به ناراحتى هاى "رگل" دچار هستند اگر از سیر استفاده کنند دیگر ناراحت نخواهند بود.
سیر در پیرى هاى زودرس که نتیجه فساد خون است و روماتیسم و بواسیر اثرى شفابخش دارد.
سیر بیمارى هاى زیرا را علاج مى کند یا دست کم تخفیف مى دهد.
۱ - سل ریوى ۲ - آنفلونزا ۳ - کدورت رنگ پوست ۴ - تنگى نفس ۵ - سوء هاضمه و عفونت رودها ۶ - دیفترى ۷ تیفوئید ۸ - سیاه سرفه ۹ - التهابات معدى ۱۰ - زخم معده خواه کهنه خواه تازه ۱۱ - تصفیه مجراى ادرار و حیض ۱۲ - تصفیه کلیه ۱۳ - کرمهاى نخ مانندى که در امعاء کودکان بوجود مى آید.
اطبّا درباره ترب گفته اند:
ترب گیاهى است که ادرار را زیاد کند، و کلیه راشستشو دهد، و اشتها را برانگیزد. و ترشحات معده را تنظیم کند، و عمل هضم را آسان سازد، و بیمارى روماتیسم را بهبودى بخشد و گاز شکم را فرو نشاند، و سینه را سبک کند، و سرفه را شفا بخشد و رسوبات کبد را بشکند و بلغم را از جا بکند، این تحقیق علم طب درعصر حاضر است، ولى حضرت صادق علیه السلام در گذشته از زمان آن هم زمانى دور فرمودند:
ترب صرف کنید زیرا برگ این گیاه گاز معده را درهم مى شکند، و مغزش جریان ادرار را آسان سازد و ریشه اش بلغم را ببرد.
دانش امروز درباره میوه وسبزى سخنان بدیعى مى گوید: و این دو موهبت طبیعى را در زندگانى و بهداشت بشرى بسیار مؤثر و نافع مى شناسد.
طبیبان امروز عموماً مردم را به خوردن سبزى و میوه تشویق مى کنند، مخصوصاً بیمارانى را که عارضه ریوى و مرض نقرس و این تیپ دردها دارند، به خوردن سبزى و میوه مى گمارند، زیرا تحقیق کرده اند که در این دو ماده حیاتى نسبت قابل توجهى مواد اسیدى و قندى و ازتى یافت مى شود، به همین جهت گروهى از میوه و سبزى براى لینت مزاج، و گروه دیگر براى ادرار ودسته اى جهت هضم غذا، و دسته دیگرى به خاطر تقویت مزاج مورد تصویه اطبا قرار گرفته است.
اطبا ضمناً دستور مؤکد مى دهند که مقتضى است میوه و سبزى را پیش از خوردن بشویند تا از آلودگى هاى گوناگون پاک شود.
ولى امام صادق علیه السلام قرنها پیش از آنکه بشر به این حقایق آشنا شود فرمود: میوه ها عموماً مسموم هستند، وقتى بدستتان برسد ابتدا آن را با آب بشوئید، و در آب فرو ببرید.
حضرت مى فرماید: انگور فائده اش آن است که اعصاب را محکم مى کند و خستگى را برطرف مى سازد و به نفس انسان نشاط مى بخشد.
و فرمود: یکى از پیامبران به درگاه حق شکایت کرد که اندوهگین است، خطاب رسید: انگور تناول کن تا از اندوه رها شوى.
اطبا گفته اند در انگور سه خاصیت موجود است :
۱ - معده را لینتو نرمى مى دهد.
۲ - خون را صاف مى کند.
۳ - به بدن غذا مى رساند.
آب انگور قواى فرسوده راتجدید مى کند، و گردش خون را آسان مى سازد، و مواد تخمیر شده معده را مى شکند و براى کبد و کلیه سودمند است و نیز سوء هاضمه و نقرض و امراض قلبى و صفرا و گاز معده و بواسیر را شفامى دهد و از سلو سرطان نیز تاحدى جلوگیرى مى کند، در انگور ویتامین "آ - ب - ث" موجود است و دردهاى ناشى از تب را نیز برطرف مى سازد.
اکنون بیان مختصر و مفید امام رانسبت به فوائد انگور با آنچه اطبا و علماى این قرن کشف کردهاند بسنجیم و درباره فکر و اطلاع امام علیه السلام قضاوت مى کنیم.
عارضت هست بهشتى که عیان ساخته اند *** قامتت آب حیاتى که روان ساخته اند
این چه گلزار جمالست که بر قامت تو *** از سمن عارض و از غنچه دهان ساخته اند
لبت آیا چه شکر ریخت که گفتار تو را *** همه شیرین سخنان ورد زبان ساخته اند
بر گل روى تو آن سبزه تر دانى چیست *** فتنه هائى که نهان بود عیان ساخته اند
برگمانى دهنت ساخته اند اهل یقین *** چون یقین نیست ضرورت بگمان ساخته اند
مکن اى دل هوس گوشه آن چشم و بترس *** زان بالاها که در آن گوشه نهان ساخته اند
گرمرا نام و نشان نیست هلالى چه عجب *** عاشقان را همه بى نام و نشان ساخته اند
بهداشت و پاکیزگى باطن:
به همان ترتیب که بدن انسان در معرض بلایا و امراض گوناگون این جهان قرار دارد، روح انسان نیز از همه جهت به خطر فساد و مرگ تهدید مى شود. و به همان ترتیب که پیشوایان آسمانى بخاطر حفظ صحت بدنها دستورها داده اند، در حفظ صحت روح نیز کوشیده اند و شاید از این جهت سعى بلیغ ترى بکار برده اند، زیرا این قوم پیش از آنکه طبیب جسم باشند، طبیب روح بوده اند.
بیمارى هاى بدنى، بدن را از کار مى اندازد و آدم را از پاى درمى آورد، و به عمر انسان پایان مى دهد، و بیماریهاى روحى اگر خداى نکرده جان آدمیزاده را هدف هجوم خود قرار دهد موجب مرگ روح مى شود.
هنگامى که صفات رذیله و شهوات حیوانیه و عواطف پست برجان شما چیره شود، صحت جان ضعیف گردد و رونق روانیتش فرو بشکند و امتیازات عالیه از کفش برود. در یک چنین حال دیگر آن روح، روح نیست، زیرا روحانیت و صفاى روحانى نخواهد داشت.
فلاسفه و علماى حکمت و معرفت و اطباى روانشناس با همه علم و فضل وفن و تجربه خود، تنها راهى را که براى علاج امراض روحى مستقیم و سودبخش شناخته اند دین است. به این نتیجه رسیده اند که جز دین هیچ درمانى نمى تواند به داد روح بیمار برسد، و غیر تعلیمات آسمانى انبیاء هیچ وسیله اى نیست که جانهاى بیمار را شفا دهد.
مسلم است که جز خداى متعال که آفریننده جان است کسى نمى تواند جان و امراض جان و شفاى آن امراض را بیان کند.
دین مبین اسلام که در تمام تعلیماتش سرآمد ادیان الهى است، و هیچ مکتبى در بیان حقایق ظاهرى و باطنى به پاى آنا نمى رسد در فن علاج امراض روحى معجزه مى کند.
قرآن کریم در این باب اشارات کامل و روشنى دارد:
«اِسْتَجیبُوا لِلّهِ وَ لِلَّرسُولِ اِذا دَعاکمْ لِما یحْییکمْ».(۱)
بآن هنگام که خدا و رسول شما را مى خوانند، اجابت نمائید( که منظور دعوت خدا و رسول، بخشیدن حیات عقلى، روحى، اجتماعى، اقتصادى، مادى، معنوى، دنیائى، و آخرتى به شماست).
«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکر اَوْ اُنْثى و هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً».(۲)
آنان که در مقام هر کار نیکوئى هستند، و از ایمان به حق و قیامت نصیب دارند خواه مرد یا زن یک زندگى دلپذیر به آنان عنایت مى کنم.
«قَدْ جائَتْکمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبَّکمْ وَ شِفاءٌ لِما فِى الصُّدُورِ».(۳)
اى مردم قرآنى که حاوى اندرزهاى خدا و شفاى بیماریهاى درونى شماست بسوى شما آمد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- انفال، ۲۴.
۲- نحل، ۹۷.
۳- یونس، ۵۷.
«وَ نُنَزّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُوْمِنینَ».(۱)
و آنچه از قرآن نازل مى کنیم، شفاى روح و رحمت براى مردم مؤمن است.
علاوه بر این رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله برنامه نبوت و هدف رسالت خویش را در این جمله بیان فرموده است:
اِنّى بُعِثْتُ لِاُتَمَّمَ مَکارِمَ اْلاَخْلاقِ.
مرا مبعوث به رسالت کرده اند تا مکارم اخلاق شما را تکمیل کنم.
معناى روشن تر جمله بالااین است که بشریت را از آسیب بیماریهاى روحى نجات بخشم.
و به هنگام رحلت هم از جانب خویش قرآن و اهل بیت خود یعنى دوازده امام معصوم را خلیفه خود قرار داد و آنان را طبیب بیماریهاى روحى بشر معرفى فرمود. کتاب خدا که صامت است و عترت او که همان کتاب الله ناطق هستند، بجاى او مردم را از بیماریها و خطرها نجات دهند.
عصر امام ششم بخاطر وضع خاص زمان، و درگیرى هاى بنى امیه و بنى عباس و به خصوص هجوم فرهنگ هاى بیگانه در میان اعصارى که سایر امام مى زیستند آشفته تر بود.
خطر عقاید و مذاهب باطل و اختلافات در آن عصر به نهایت رسیده بود، و صحت و سلامت ارواح و نفوس بطرز هولناکى به انحراف گرائیده بود، امام با همت ملکوتى خود در زمان خویش به معالجه و درمان دردمندان روحى پرداخت.
او مى دانست که تنها طبیب مسئول در عصر خود است، آرى او کتاب ناطق حق و جانشین رسول خدا و دستگیر بشریت در آن عهد تاریک و آشفته بود، عهدى که فضابل نفسانى و کرامات انسانى سخت ضعیف شده بود. رذائل بشرى با طغیانى کم سابقه بر فضائل چیره شده بود.
هم اکنون به گوشه اى از درمانهاى روحى حضرت صادق علیه السلام اشاره نموده، و روش او را در درمانهاى روحى بیان مى نمایم.
خشم و غضب:
غضب یک حالت طغیانى روحى است، که وقتى بجنبد، عقل را از فعالیت باز دارد، در این هنگام فشار خون به قلب هجوم کند، و خون از قلب با حدّت و حرارت عادى به رگها فشار آورد و بسوى مغز بالا رود، چهره خشمناک راگلگون سازد، شقیقه هارابه ضربان اندازد، خون در سینه بجوشد، و چین هاى مخوفى به پشتیبانى قرار دهد، و حالت انقباضى به لب ها افکند، تاآنجا که دندان ها را نمایان سازد.
در چنین حالت، انسان خشمناک جز انتقام نخواهد، عطش خون ریختن، عطش خون خوردن، و عطش انتقام، جان خشمناک را به طاقت آورد.
شاعر عرب به این مناسبت گوید:
من درمیان دشمنان بشر، پس از یک امتحان دقیق هیچ دشمن را عنودتر و لجوج تر ازغضب ندیده ام.
از عوامل خشم:۱ - وراثت ۲ - حساسیت افراطى اعصاب ۳ - سوء ترتبیت ۴ - سوء تغذیه.
و نیز گفته اند: این عوامل انگیزه خشم راتحریک مى کنند: ۱ - نخوت و کبریائى ۲ - خود خواهى و خویشتن دوستى ۳ - شوخى ۴ - مسخرگى ۵ - ننگ و بدنامى ۶ - حیله گیرى ۷ - حرص بسیار در جمع مال و کسب مقام .
این هفت خصلت که عموماً در ردیف اخلاق نکوهیده قرار دارند غضب را برانگیزانند، و مسلم است تا این خصلت ها ترک نشوند، از شرّ خشم رهائى نخواهد بود.
عوارض خطرناک و مخوفى که از غضب بجان آدمیزاد خواهد افتاد از قرار زیرا است.
۱ - بیمارى استخوان فرساى سل ریوى.
۲ - اختلال دستگاه گوارش .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اسراء، ۸۲.
۳ - التهاب اعصاب.
۴ - خون ریزى به اقسام گوناگون.
۵ - مشهور است که اشخاص زود خشم به یک بیمارى شبیه به بیمارى هارى دچار مى شوند، و اگر در آن حمله عصبى کسى را گاز بگیرند به مرگ دردناک طرف منجر خواهد شد و به این دلیل آشکار مى شود که آب دهان مردم خشمناک نه تنها براى خودشان بلکه براى دیگران هم سمّ کشنده است.
خشم یک درد روحى است که به نوبت خود بلائى خطرناک است، این بیمارى نه تنها شخص خشمناک را از پاى درمى آورد، بلکه از خشمناک به دیگران نیز زیان مى رساند.
خشم شدید، خشمناک را دیوانه وار به حملات جنون آمیزى وار مى دارد که مسلم است در حال عادى به یک چنین حمله ها اقدام نمى کرد.
چه بسیار دانشمندان و فلاسفه و پزشکان و حکما به درمان این بیمارى با داروهاى گوناگون پرداختند، اما نتوانستند نتیجه اى بدست آورند. ولى دین مبین اسلام که منبع حکمت و معرفت است توانست به آسانى مرض خطرناک غضب را در آنان که گرفتار آن بودند علاج کند.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در گفتار حکیمانه خود فرمود: انسانى که در نفس خود این عارضه را ادراک مى کند اگر ایستاده بنشیند، و اگر نشسته است بخوابد و اگرنتوانست بدینگونه خشم خود را فرو نشاند با آب سرد وضو بگیرد یاغسل کند، زیرا آتش را تنها آب خواهد فرو نشانید.
پرده قفل خموشى کن زبان خویش را *** غنچه سان پرگل اگر خواهى دهان خویش را
کاروانگاه حوادث جاى خواب امن نیست *** در ره سیل خطر مگشا میان خویش را
چون شرر بشمر بدامان عدم آسوده شو *** در گره تا چند داراى نقد جان خویش را
مرگ را بر خود گوارا کن در ایام حیات *** در بهاران بگذران فصل خزان خویش را
هر سر موى تو از غفلت به راهى مى رود *** جمع کن پیش از گذشتن کاروان خویش را
برنمى آئى به زخم آسیاى آسمان *** نرم کن چون مغز زنهار استخوان خویش را
خار صحراى طلب از نقش پا افزونتر است *** زینهار از کف مده صائب عنان خویش را
و حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
۱ - غضب کلید همه بدى ها و شرور است.
۲ - غضب قلب حکیم را به تیرگى و ظلمت خواهد کشانید.
۳ - آن کس که نتواند بر غضب خویش حکومت کند نخواهد توانست اراده خویش را تحت اختیار خود درآورد.
۴ - بهترین یاور شما بردبارى است.
۵ - آن کس که خشمش آشکار شود کینه اش رشد خواهد کرد، و آن کس که هوسش قوت گیرد احتیاطش ضعیف خواهد شد.
دروغ:
دروغ و کذب انحراف نفس از صحت و سلامتى راستى است. انسان دروغگو از نظر فقدان راستى و درستى روحاً بیمار است، و عوارض این مرض، تزویر و نفاق و فریب و حیله و خیانت و ریا و خلف وعده و عهد شکنى و انحطاط از انسانیت است.
علاوه بر این که صفت دروغ در نفس خود صفت قبیحى است، انسان دروغگو را هم چون عضو فاسدى، در اجتماع به خرابى مبانى اجتماعى مى گمارد. بدیهى است که این عضو فاسد موجبات فساد اعضاء دیگر را نیز فراهم خواهد ساخت. حضرت صادق علیه السلام در باب این بیمارى خطرناک روحى چنین مى فرماید:
۱ - هیچ دردى کینه توزتر از دروغ نیست.
۲ - آن کس که دروغش بیشتر باشد، فروغ جانش ضعیف تر است.
۳ - آن کس که زبانش راست مى گوید کردارش پاک و مقدّس است.
۴ - شراب و دروغ کلید مفاسد و سرورند، در عین این دروغ بدتر از شراب است.
۵ - زنهار از همنشینى با دروغگویان بپرهیزید، زیرا دروغگو در حالى که مى خواهد به شما سودى برساند، زیان خواهد رسانید، دروغگو دور را براى تو نزدیک و نزدیک را براى تو دور خواهد ساخت.
حسد:
حسد خصلتى است که حسود را همیشه دشمن کمال ها و نیکوئى ها و خیرات مى دارد.
حسود از توفیق و سعادت دیگران همواره رنج مى برد و پیشرفت مردم پیشرو وفعال را مکروه مى شمارد. بدبختى حسود این است که شب و روز به خوشى هاى مردم خوشبخت مى اندیشد، و از اندیشه خود عذاب مى بیند.
درد حسد از درد بخل، استخوان گدازتر است، زیرا بخیل مال خود را دودستى نگاه مى دارد و از اعطا و انعام مى پرهیزد، ولى حسود سعى مى کند جلوى نعماى الهى را ببندد و از عطایاى حق به بندگانش جلوگیرى مى کند. حسود بى جهت دشمن مردم است، بى جهت دوست مى دارد که خوشبختان بدبخت شوند.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
مردمى نیز در این جهان بسر مى برند که با نعمت هاى خدا دشمن هستند، گفته شد: دشمن نعمت هاى الهى کیست؟ فرمود: آنان که بر دیگران حسد مى برند.
حضرت صادق علیه السلام درباره این بیمارى روحى چنین مى فرماید:
۱ - حسودان هرگز دل آسوده نخواهند بود.
۲ - حسودان هرگز روى توانگرى و بى نیازى را نخواهند دید.
۳ - حسود همیشه ناراحت و سرگردان و غصه دار است.
۴ - حسود با آن غم جانگزا که در سینه دارد پیوسته مریض است.
۵ - حسد ایمان انسان را مى خورد، آن چنان که شعله هاى آتش تودههاى هیزم را مى بلعد.
تکبر:
این خصلت آدمیزاد را از حدود شخصیت و استحقاق وجودى و تعدى دهد و او رابرانگیزاند که خود را همیشه بزرگ و دیگران را کوچک شمارد.
انسان بدبختى که به مرض نخوت دچار است چون خود را در مقامى فوق دیگران مى بیند، چنان اسیر خویشتن است که مطلقاً در نفس خود نقص و نقیصه اى نمى شناسد. انسان متکبر موجودى فرمایه و کوتاه بین و تنگ چشم است که در خد هر چه مى بیند کمال، و در دیگران هر چه مى بیند نقص مى بیند، بى آنکه از نقص خود و کمال دیگران آگاه باشد.
عوارضى که این مرض در وجود دانسان مى گذارد، علاوه بر قباحت نفس مرض، غرور و ظلم و تجاوز به حقوق دیگران و کینه و حسد و سرپیچى از مقررات و قوانین و فرار از نصیحت و اعراض از هدایت و ارشاد است.
حضرت صادق علیه السلام متکبر را چنین توصیف مى کند:
۱ - متکبر موجود ذلیلى است، که چون ذلّت را در نفس خود ادراک مى کند، مى کوشد تا در سایه تکبّر این نقص ننگین را درذات خود بپوشاند.
۲ - آن کس که متکبر است هرگز از زبان مردم گرفتار دلپذیر توقع مدارد.
۳ - هیچ نادانى اى از خودپسندى زیان آورتر نیست.
۴ - سرآغاز احتیاط تواضع است.
۵ - این سه صفت جز دشمنى مردم حاصلى نمى آورد: تکبر - دروغ - ستم.
خلف وعده:
آنچه این مرض مهلک ببار مى آورد، عدم اعتماد مردم به متخلف و انحطاط مقام اجتماعى مریض است. آن کس که به این بیمارى دچار شود هرگز میان خلق محبوب و مطمئن نخواهد بود.
هیچ طبیب روانشناس و هیچ درمان روحى چاره این بیمارى را نمى داند، تنها دین است که مى تواند با قدرت قاهره اى که بر نفوس دارد به درمان این مرض بپردازد.
اینک حضرت صادق علیه السلام به علاج این مرض اقدام فرموده که بدینگونه مریض را راهنمائى مى کند:
۱ - آنان که به خدا و رز رستاخیز ایمان دارند، باید به وعده هاى خود وفادار باشند.
۲ - این سه فرقه هرگز به خدا ایمان نیاورده اند، هر چند نمازگزار و روزه دار باشند:
اول: آن فرقه که دروغ مى گویند.
دوم: طایفه اى که در امانت خیانت مى کنند.
سوم: آنان که به وعده خویش وفادارنیستند.
حرص:
مرض حرص از افراط در طلب مال و عطش شدید به جمع درهم و دینار سرچشمه مى گیرد. وقتى بیمارى بهیمى بر عقل آدمیزاد غله کند وى را موجودى مریض و آزمند ببار مى آورد.عوارض حرصى یک نوع فقر مستمر است که همواره حریص را گدا و بیچاره و مستمند نگاه مى دارد، هر چند که وى مالک گنج هاى قارون باشد.
علاج این مرض در دست قناعت است، به همین جهت گفته اند: توانگر آن کسى است که فطرتى مستغنى داشته باشد.
و گفته شده: قناعت گنجى است که پایان پذیرنیست.
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
۱ - توانگرترین مردم کسى است که اسیر حرص نباشد.
۲ - آن کسى که به قسمت خویش رضا باشد ازهمه مردم بى نیازتر است.
۳ - کلید خستگى ها و ناراحتى ها حرص است، این حرص است که آدمیزاده را به رنج و دشوارى و گناه و فرومایگى و ذلّت دراندازد.
۴ - حرص سرچشمه عیوب است.
۵ - حریص از دو نعمت محروم است: نعمت قناعت ونعمت راحت.
۶ - حریص هرگز مقام رضا و یقین را نخواهد یافت.
خودنمائى:
شهوت خودنمائى مرضى است که همچون جذام آدمیزاده را از اجتماع براند و به دشمنى و نفرت مردم دچار سازد.آنان که در راه خودنمائى به تحقیر و توهین دیگران اقدام کنند، و در محفل لب به فضل و فضیلت فروشى بگشایند جز بغضاء و کینه مردم حاصلى بدست نخواهند آورد.
از عوارض این مرض کافى است که انسانرا در میان مردم تک وتنها وبى کس و کار وا مى گذارد.
حضرت صادق علیه السلام این بیمارى روحى را با ارشاد و تعلیم عالى خود چنین علاج مى کند:
۱ - مؤمن کسى است که با مردم مدارا کند نه آنکه خویشتن را به دیگران بنمایاند.
۲ - معنى جهل، خودنمائى وتکبر و غفلت از پروردگارمتعال است.
۳ - قومى که به منظور خودنمائى با مردم به بحث و جدل بر مى خیزند، اعمال صالح خویش را به فساد بیالایند.(۱)
اگر در تمام برنامه هاى زندگى اعم از برنامه هاى جسمى و روحى قوانین الهى و طبیعى مراعات شود، آدمى از بهداشت و طهارت ظاهرى و باطنى نصیب خواهد گرفت.
ندانم کین همه ترک ادب چیست *** حد خود را نمى دانى سبب چیست
ادب خواهى زحد بیرون منه پاى *** زهر جانب که هستى در میان آى
ادب آرایش افعال باشد *** ادب آسایش احوال باشد
فروغ ظاهر از آرایش اوست *** فراغ باطن از آسایش اوست
ادب مجموعه حسن و جمالست *** بهارى در کمال اعتدالست
همه کارت به قدر خویش باید *** زقدر خود نه کم نه بیش باید
بدین میزان اگر خود را بسنجى *** نرنجد از تو کس خود هم نرنجى
چو بنشینى چنان شاید که باید *** چو برخیزى چنان باید که شاید
ادب را رهبر کوى طلب کن *** و گرنه نفس سرکش را ادب کن
ادب در انجمن شمع منیرست *** دلیل پاکى مافى الضمیر است
حریفى کز ادب دلکش نماید *** از وترک ادب هم خوش نیاید
ادب چون بنده را مسعود سازد *** ایازى عاقبت محمود سازد
روایات بسیار مهمى در باب بهداشت همه جانبه در معتبرترین کتب روائى وارد شده، که این مختصر اگر بخواهد در هر زمینه اى به روایتى اشاره کند بسیار مفصل خواهد شد، چه بهتر که مطالعه کنندگان محترم را در این بخش به کتابهاى مهم ارجاع دهم، تا هم از مسائل بهداشتى اسلام در رابطه با جسم و جان و امور مربوط به جسم و جان مطلع شوند، و هم براى آنان ثابت شود که هیچ مکتبى و مدرسه اى در تمام جهان به اندازه اسلام در مسئله بهداشت قانون ندارد و هم قانونى فوق قانون اسلام براى آنها نیست.
در پایان این قسمت لازم مى دانم به اصول کلى بهداشت اشاره کنم باشد که بیش از پیش به حفظ سلامت خودتوجه کنید تا در سایه سلامت خود، بهتر بتوانید در راه بندگى حق و خدمت به خلق قدم بردارید.
۱ - اکثر افراد اسیر عادت مى باشند، و خود را مجبور مى بینند چه سیر باشند و چه گرسنه، صبحانه و ناهار و شام بخورند، حال آن که ما باید در موقعى که اشتها نداریم از خوردن غذا صرف نظر کنیم، چه این غذا صبحانه باشد و چه ناهار و چه شام، اگر ما این روش را در پیش نگیریم، غذائى را که تناول مى کنیم بجاى سود، زیان خواهد رساند.
۲ - اغلب افراد غذا را نجویده فرو مى دهند، حال آنکه بقول بعضى بما ۳۲ دندان داده شده که هر لقمه را ۳۲ بار بجویم، وقتى که غذا را خوب نجویم، بزاق دهان باآن لقمه نجویده باندازه کافى مخلوط نمى شود در نتیجه کار بیشترى بر جهاز هاضمه تحویل مى گردد.
۳ - باید در خوردن غذا و هم در نوشیدن آب رعایت اعتدال را بنمائیم، زیاده روى درهر دو ضرر دارد، زیرا فشار فوق العاده بر جهاز هاضمه وارد مى کند.
۴ - موقعى که خسته ایم و یا تحت فشار عاطفى مى باشیم نبایدغذا بخوریم زیرا در این گونه حالات جهاز هاضمه ما مختل مى گردد و قادرنیست غذا را آنطور که باید و شاید هضم کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "طب و بهداشت در اسلام". روایات هر قسمت در کتاب پرقیمت "جامع السعادات" نراقى نقل شده است.
۵ - مصرف غذاهاى زیاد چرب وثقیل بار فوق العاده بر معده وارد مى کند، و در نتیجه کبد خسته مى شود و قادربه دفع مواد زائد از بدن نمى گردد و این امر موجب بروز بیمارى مى شود، به همین جهت باید همیشه و یا لااقل در اکثر اوقات غذاى ساده تناول کنید تا جهاز هاضمه بتواند به خوبى از عهده انجام وظائف خود برآید.
۶ - ممکن است غذاهاى چرب و رنگارنگ سفره را زیبا کند ولى موقعى که به داخل معده شما رفت وضع آن را مختل مى کند، هیچ وقت در یک وعده دو نوع گوشت یا چند نوع خورش و غذا میل نکنید، حتى المقدور سعى کنید یک نوع غذا بخورید و آن هم غذاى ساده و مقوى.
۷ - نوشیدن اب و نوشابه هاى نوع دیگر در حین صرف غذا جهاز هاضمن را مختل مى کند، آب را باید پس از صرف غذا و آن هم به مقدار کم نوشید.
شیر، عصاره پرتقال، عصاره گوجه فرنگى، سوپ سبزى، خود به تنهائى غذاست، موقع صرف این نوع نوشابه ها غذاى دیگرى صرف نکنید و سعى کنید این نوشابه ها را با تأنّى بنوشید.
۸ - صرف غذا با خنده و خوشحالى تأثیر زیاد در هضم آن به نحو احسن خواهد داشت، لذا بهتر است غذا را با شرکت دیگران و در محیطى زیبا و فرح بخش صرف کنید.
۹ - سالاد حاوى مقدارى زیاد ویتامین و املاح معدنى است و بعلاوه معده را شستشو مى دهد، سعى کنید همیشه با غذا سالاد میل کنید و اگر با مزاج شما مناسب نبود با پزشک تماس بگیرید.
۱۰ - گاه گاه روزه گرفتن و غذاى کمتر و ساده تر خوردن کمک مى کند که جهاز هاضمه شما استراحت کند، این نوع استراحت در سلامتى شما تأثیر فراوان خواهد داشت، لااقل هفته اى یک بار روزه بگیرید.
۱۱ - از خوردن غذاهاى مانده و کنسرو شده خوددارى کنید، و همچنین میوه هاى گندیده و یا کال میل نکنید، و در مصرف چربى و موادنشاسته اى به زیاده روى مپردازید و رعایت اعتدال را از دست مدهید.
۱۲ - ورزش پس از غذا توأم با خطر است، بخصوص ورزش هاى شدید و سنگین ممکن است منجر به مرگ شود.
۱۳ - سعى کنید از غصه و تشویش و نگرانى بر حذر باشید زیرا غصه و اضطراب اثرات سوئى روى بدن مى گذارد و آدمى را بسوى بیمارى و مرگ سوق مى دهد.
۱۴ - از شب زنده دارى مستمر بپرهیزید، به اندازه کافى در وقت شب بخوابید و استراحت کنید، به یاد داشته باشید همانطور که بدن به فعالیت محتاج است، به استراحت هم احتیاج درد و به هیچ وجه جایز نیست استراحت را قربانى کار دیگرى نمائیک.
۱۵ - داشتن تفریح وسرگرمى بهترین وسیله براى مبارزه با غم و نگرانى است، سعنى کنید و یا چند سرگرمى براى خود داشته باشید و در اوقات فراغت، از تفریح سالم و برنامه هاى نشاط آور استفاده نمائید.
۱۶ - عادت کنید هر روز رد هواى پاک و آزا، نفسهاى عمیق بکشید، تا اکسیژن بیشترى به بدنتان جذب شود، از زندگى و رفت و آمد در مناطق شلوغ و پرجمعیت و داراى سر و صداى زیاد حتى الامکان خوددارى کنید.
۱۷ - تا مى توانید حمام بروید، لااقل هفته اى یک بار استحمام کنید، در تابستانها سعى کنید خود را با آب سرد بشوئید، زیرا آب سرد براى اعصاب مفید است.
۱۸ - تاجائى که ممکن است از مصرف دارو خوددارى کنید، و فقط موقعى دارو مصرف نمائید که چاره اى دیگر نباشد، زیرا هر چند دارو گاهى مفید واقع مى شود، ولى بى ضرر هم نست، بنابراین اگر مصرف نشود بهتر است.
۱۹ - از دخانیات و مواد مخدر هر چند که بنظر مى رسند قاتل درد هستند بر حذر باشید، زیرا اثر تخدیرى این نوع مواد موقت است، و اثرات بعدى آن فوق العاده ضرر دارد و آدمى را دچار پیرى پیش رس مى کند و قواى او را تحلیل یم برد، بنابراین بهتر است در این قسمت رعایت اعتدال را نموده، حداکثر سعى کنیم نیروى جوانى رااز طریق شهوت رانیهاى مفرط و بى فایده، بیجا از دست ندهیم.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "چرا مریض مى شویم" ص ۱۸.
مفصل این بیست بخش که اصول کلى بهداشت جسم او را بردارد، در روایات اسلامى منعکس است، شما مى توانید به بخش طهارت و نکاح و خوردن و آشامیدن کتاب باعظمت وسائل الشیعة مراجعه نمائید.
از حرص، ریا، بخل، عجب، حسد، دروغ، تهمت، غیبت،کینه توزى، دوروئى، تکبر، سوءظن، نیز بپرهیزید تا بهداشت و طهارت روان شما تأمین شود، و از نظر ظاهر و باطن انسانى سالم و تندرست باشید.
آرى رعایت مسائل الهى در تمام شئون زندگى ضامن سلامت و صحت جسم و جان و آبادى دنیا و آخرت است.
چه نیکوست که هر انسانى دستورالعمل حیات و زندگیش را از بارگاه حکیمانه حضرت رب العالمین و از پیشگاه با عظمت نبوت و امامت دریافت نماید.
اهل دل کوى تو راجنّت اعلى خوانند *** پرتو روى تو را نور تجلّى خوانند
باده لعل تو را شربت کوثر گویند *** سرو بالاى تو را غیرت طوبى خوانند
هرنسیمى که ز انفاس تو بوئى دارد *** عارفانش دم جان پرور عیسى خوانند
ورق صورت زیباى تو را اهل نظر *** جامع خوبى و مجموعه معنى خوانند
هر که را صحبت جانان نفسى دست دهد *** آن نفس را سزد ار حاصل دینى خوانند
گل مقصود زبستان وصال تو دمد *** لاجرم وصل ترا اصل تمنى خوانند
هر خدمند که لافى ربصیرت زده است *** خرده بینان طریق تواش اعمى خوانند
اهل فتوا که گذشتند بر اطوار علوم *** همه در مکتب عشقت الف و بى خوانند
شهرت نظم عماد از نظر لطف تو شد *** شعر مجنون زبراى دل لیلى خوانند
در بخشى مهمى از روایات درمسئله رجوع به طبیب، و استعمال دارو، و طلب شفا از حضرت حق، و این که چه داروهائى براى درمان درد مفید است، و ثوابى که طیبب در علاج مریض دارد، و ثواب خدمت به بیمار از جانب اهل و عیالش و هم چنین دوستان و برادران ایمانى اش و بخصوص عیادت مریض نکات پرارزشى هست که لازم است به پاره اى از آنها اشاره شود.
امام هفتم حضرت موسى بن جعفر علیه السلام مى فرمود: تا توانید مراجعه به پزشک را از خود دور سازید، چون مانند ساختمان است که اندکش به بسیار کشاند.
امام صادق علیه السلام فرمود: هر که سلامتش به بیماریش بچربد و با چیزى خود را درمان کند و بمیرد، من بخدا از او بیزارم.
محمد بن مسلم مى گوید: از حضرت باقر علیه السلام سئوال شد، از مردى که طبیب ترسا و یهودى او را درمان کند و براى او دارو فراهم سازد فرمود باکى ندارد، همانا درمان به دست خداى تعالى است.
دراخبار امامان علیهم السلام است: مدارا کنید که خدا دردى نداده جز این که دوائى در کنارش قرار داده مگر مرگ که درمانى ندارد.
بر پزشک است که باید از خداى سبحان در آنچه با بیمار کند بترسد، و براى مریض خیرخواهى نماید، و درمان جستن از پزشک یهودى و ترسا براى مسلمانان باکى نیست، و چون جسم زن بیمار شود و ناچار به مداوا نزد طبیب مرد گردد مانع ندارد.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: دو کس بیمارند: تندرستى که پرهیز کند، و بیمارى که همه چیز بخورد.
و نیز آن حضرت فرمود: تا بدنت تاب درد دارد از دارو بپرهیز، و چون بیتاب شد دارو بکار ببر.
و آن بزرگ مرد آسمانى فرمود: مداوا کنید، زیرا آن که درد داده دارو هم داده.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: پیامبرى بیمار شد و گفت: درمان نکنم تا همان که بیمارم کرده درمان نماید، خداوند به او وحى فرمود: شفایت ندهم تا مداوا نکنى شفا از من است و دوا هم از من است.
محمد بن مسلم مى گوید: از حضرت باقر علیه السلام پرسیدم از طبیبى که معالجه درد مردمى مى کند و مزد مى گیرد فرمود: باکى ندارد.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: پزشک باید خداترس، و خیرخواه و کوشا باشد.
و نیز آن حضرت فرمود: گاو دوا است، و از آنجناب از نوشیدن بول گاو پرسیدند فرمود اگر براى دوا نیاز دارد باکى ندارد.
امام ششم فرمود: سیب بخور براى آن که حرارت را خاموش نماید، شکم را خنک کند و تب را قطع نماید.
چون تب را نزد حضرت صادق علیه السلام یاد کردند فرمود: راستى ما خاندانى هستیم که مداوا نکنیم جز با تن شوئى با آب خنک و خوردن سیب.
و آن حضرت فرمود: اگر مردم اثر سیب را مى دانستند بیماران خود را جز با آن معالجه نمى کردند.
و فرمود: تب از نفس دوزخ است آن را با آب سرد خاموش کنید.
در خصال شیخ صدوق روایت شده: نشانه هاى خون( کثیفى خون) چهار است: خارش، جوش تن، چرت، سرگیجه.
حضرت باقر علیه السلام فرمود: بیرون کردن تب از بدن به سه چیز است: استفراغ، عرق کردن، شکم رفتن.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: دارو چهار است: حجامت، سعوط، تنقیه، استفراغ. (سعوط داروئى است که در بینى کشند).
حضرت باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه علیه و آله: در سر، و میان دو شانه و در پشت، هر سه حجامت کرده و یکى از سودمند و دیگرى را فریادرس و سومى را نجات بخش نامیده.
رسول خدا فرمود: حجامت خود را بیفزاید و حافظه را نیرو بخشد. و نیز آن حضرت فرمود: شفا در سه چیز است: خوردن عسل، تیغ حجامت، حرارت دادن. آرى عسل نرم کننده مزاج و نیرو دهنده به بدن. و مقوى قلب، و حجامت تمیز کننده خون و رگها از مواد زائد، و حرارت تخفیف دهنده هر دردى است، چنانچه قسمت عمده اى از فیزیوتراپى در این زمان که پیشرفت علم طبّ شگفت انگیز است با حرارت انجام مى گیرد.
امام هشتم علیه السلام فرمود: پرهیز "کم خورى یا نخوردن بعضى از غذاها و میوه جات به هنگام مرض" آرامش تن است.
و نیز آنحضرت فرمود: اگر مردم در خوراک تازه مى آمدند بدنهاشان سالم بود.
موسى بن جعفر علیه السلام فرمود: پرهیز ترک کامل نیست ولى سبک خوردن است.
حضرت باقر مى فرماید: رسول خدا چون سردرد مى گرفت روغن کنجد به بینى مى چکاند.
على علیه السلام فرمود: مسواک کردن چشم را روشن کند. پیامبر بزرگوار فرمود: برادرم عیسى به شهرى گذر کرد، همه مردمش زرد چهره و چشم کبود بودند، بدو بانگ برداشتند و از بیماریهاى خود نالیدند، به آنها فرمود: داروى آن با خود شماست، چون گوشت خورید آن را نشسته مى پزید و هیچ چیز از جهان نرود جز به سزاى جنایتى، پس از آن گوشت را شستند و بیمارى آنان علاج شد.
على علیه السلام فرمود: سرکه انگور بخورید، زیرا کرمهاى شکم را مى کشد. و رسول خدا فرمود: ناشتا خرما بخورید زیرا کرم هاى شکم را از بین مى برد.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: گلابى بخورید که دل را روشن کند و دردهاى درون را بخواست خدا آرام نماید.
محمد بن مروان مى گوید نزد حضرت صادق علیه السلام بود،اسهال سختى داشت، چون از نزد آنجناب رفتم سخت نگران بودم، فردا خدمت حضرت رسیدم آرام بود، از حال آنحضرت پرسیدم فرمود: مقدارى برنج شسته و پس از خشک شدن کوبیدم، و از آن کف کردم شکمم بسته شد.
مفصّل برنامه هاى دردها و داروها را به ترجمه "آسمان و جهان" جلد ششم( ترجمه جلد چهاردهم "بحار") مراجعه کنید، تا معجزه امامان شیعه علیهم السلام را در درمان بیمارى هاى ببینید.
ارزش نعمت سلامتى:
عَنِ الصادِقِ، عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: نِعْمَتانِ مَکفُورَتانِ: اَلْاَ مْنُ وَ الْعافِیةُ.(۱)
حضرت صادق از پدرانش از رسول خدا روایت مى کند که قدر و ارزش دو نعمت از نظر مردم پنهان است: امنیت وسلامتى.
عَنْ اَبى عَبْدِالّلهِ قالَ: خَمْسُ خِصال مَنْ فَقَدَ مِنْهُنَّ واحِدَةً لَمْ یزَلْ ناقِصَ الْعَیشِ، زایلَ الْعَقْلِ، مَشْغُولَ الْقَلْبِ. فَاُولاها صِحَّةُ الْبَدَنِ، وَ الثّانِیةُ اْلاَ مْنُ، وَ الثّالِثَةُ السَّعَةُ فِى الرَّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ اْلاَنیسُ الْمُوافِقُ. قُلْتُ: وَ ما اْلاَنیسُ الْمُوافِقُ؟ قالَ: الزَّوْجَةُ الصّالِحَةُ، وَالْوَلَدُ الصَالِحُ، وَالْخَلیطُ الصّالِحُ، وَ الْخامِسَةُ وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخِصالَ الدَّعَةُ.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۰.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: پنج خصلت است، هر کس هر کدامش را فاقد شود، همیشه عیشش ناقص، عقلش زایل، و دلش گرفتار است:
سلامت بدن، امنیت، گشایش رزق، یار موافق، راوى گوید عرضه داشتم یار موافق چیست؟ فرمود همسر شایسته، فرزند صالح، دوست درستکار، و پنجم از آن آرامش و سکون و راحت است که جامع این خصال محسوب مى شود.
عَنْ مُعاذِبْنِ کثیر قالَ: کنْتُ مَعَ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله فَمَرَّ بِرَجُل یدْعُو، هُوَ یقُولُ: اَسْئَلُک اللّهُمَّ الصَّبْرَ، فَقالَ لَهُ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه و آله: سَأَ لْتَ الْبَلاءَ فَاسْئَلِ اللّهَ الْعافِیةَ.(۲)
معاذبن کثیر مى گویند: بارسول خدا بودم به مردى گذشت که در دعایش مى گفت: خداوندا به من صبر عنایت کن، حضرت به او فرمود: ا خدا بلاخواستى، دعایت را بدینگونه تغییر بده: خدا بلاخواستى، دعایت را بدینگونه تغییر بده: خدایا به من عافیت عنایت کن.
خداوندا دى از غیب بگشاى *** جمال شاهد لاریب بنماى
به حمد خویش گویا کن زبانم *** پر از شهد شهادت کن دهانم
کلامى بر دلم خوان از ره گوش *** که چون آید درون بیرون رود هوش
بده شرمى بدین چشم گنهکار *** که رویم را سیه کرد این سیه کار
خطا بر دست من مپسند چندان *** که گیرم پشت دست خود بدندان
بکش خار موانع را زپایم *** که بى مانع روان سوى تو آیم
زپا بوس بتان مستغنیم ساز *** سرم را بیش از این در پامینداز
دلم از گرد ظلمت پاک گردان *** تنم در راه پاکان خاک گردان
زخاکم چون برانگیزى که برخیز *** زلال رحمتى بر کام من ریز
چو آخر وقت پیچاپیچ گردد *** همه اسباب دنیا هیچ گردد
مرا در عقده پرپیچ مگذار *** زفضل و رحمت خود هیچ مگذار
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: اَلنَّعیمُ فِى الدُّنْیا اْلاَ مْنُ وَ صِحَّةُ الْجِسْمِ، وَ تَمامُ النِعْمَةِ فِى اْلآخِرَةِ خُولُ الْجَنَّةِ، وَ ما تَمَّتِ النَّعْمَةُ عَلى عَبْد قَطُّ یدْخُلِ الجْنَّةَ.(۳)
حضرت صادق علیه السلام فرمود:نعمت در دنیا عبارت از امنیت و سلامت بدن است، و تمام نعمت در جهان آخرت ورود به بهشت است، و بر عبدى هرگز نعمت تمام نمى شود تا داخل بهشت نگردد.
رواى مى گوید به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم که از ابوذر نقل مى کنند گفته: سه چیز را مردم دشمن دارند ولى من عاشق آن سه چیزم: مرگ، فقر، بلاء.
حضرت فرمود به این سادگى نیست که از قول آن مرد بزرگ حکایت مى کنند، او از این مسائل منظور و هدفى داشته و آن این است که: مرگ در طاعت خدا خوش تر از حیات در معصیت است، و ندارى در طاعت نیکوتر از غناى در معصیت، و بلاء و سختى در طاعت حق، محبوب تر از صحت و سلامت در ارتکاب گناه است.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۱.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۲.
۳- "معانى الاخبار" ص ۴۰۸.
فى حِکمَةِ آلِ داوُدَ: اَلْعافِیةُ الْمُلْک الْخَفِىُّ.(۲)
در حکمت هاى آل داود آمده: سلامتى سلطنت پنهان است.
از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده: آگاه باشید وسعت مال از نعمت هاى الهى است و بهتر از آن سلامت بدن، و برتر از سلامت بدن تقوى قلب است.(۳)
قالَ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه و آله: اَلْحسنَةُ فِى الدُّنْیا الصَّحَّةُ وَ الْعافِیةُ، وَ فِى الآخِرَةِ الْمَغْفِرَةُ وَ الَّرحْمَةُ.(۴)
از رسول خدا روایت شده: خوبى در دنیا سلامت جسم و عافیت از بلا و در آخرت آمرزش و رحمت حضرت حق است.
ارزش معنوى بیمارى:
در صفحات گذشته مطالعه کردید که رعایت بهداشت در تمام امور زندگى از آثار ایمان و معرفت ا ست، و چه بسا که حفظ بهداشت درپاره اى از امور واجب شرعى باشد.
انسان تا جائیکه ممکن است باید خود را از افتادن در بیمارى نگاه دارد، و از عواملى که باعث هجوم مرض است بپرهیزد، چرا که هر کس بطور عمد خود را در مسیر بیمارى و مرض قرار دهد، دچار گناه و معصیت شده و فرداى قیامت نزد حضرت حق مسئول خواهد بود.
اما اگر ناخود آگاه یا بر اثر غفلت یا حادثه اى طبیعى براى انسان بیمارى و مرض بیش آمد، و در آن مدّت براى صبر کرد، براساس روایت یا آن مرض کفاره گناه است، یا باعث عنایت و رحمت الهى وصبر بر آن مورث لطف خاص حق به بیمار.
در این زمینه روایات مهمى وارد شده که به برخى از آن به خواست حق اشاره مى شود.
عَنِ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله: حُمّى یوْم کفّارَةُ سَنَة.(۵)
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت شده: تب یک روز کفّاره یکسال است.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: مردى عرب با رسول خدا گذشت حضرت به او فرمود: امّ ملدى را مى شناسى؟ عرضه داشت امّ ملدى چیست؟ فرمود دردى که متوجه سر مى شود، و عارضه ایست که جسم را مى گیرد.
مرد عرب گفت من تاکنون به اینگونه رنج ها مبتلا نشده ام، چون از نزد حضرت گذشت فرمود: هر کس مى خواهد نفرى از اهل آتش را بنگرد به این مرد نظر کند.(۶)
این حدیث مى خواهد بگوید مبتلا شدن مؤمن باعث جلب رحمت حضرت محبوب بسوى اوست و آن کس که از این دایره بیرون است گوئى از رحمت حضرت حق بى نصیب است.
امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامیکه گناه و معصیت عبدى زیاد شود، و در برابرش عامل جبرانى نیابد، خداوند وى را به غصه و اندوه در دنیا مبتلا مى کند تا جبران شود، ورنه در بدنش مرضى پدید آورد تا کفّاره گناهانش گردد، والّا مرگ را جهت جبران گناه بر وى سخت نماید، و گرنه عذاب قبر بر او بگمارد، تا روز قیامت پاک و پاکیزه وارد شود، و چیزى بر گناه او شهادت ندهد.(۷)
قالَ اَبُو عَبْدِاللّه علیه السلام: اِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیهَوَّلُ عَلَیهِ فِى مَنامِهِ فَتُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ، وَاِنَّهُ لَیمْتَهَنُ فى بَدَنِهِ فَتُغْفَرُلَهُ ذُنُوبُهُ.(۸)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۲ و ۱۷۳.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۲ و ۱۷۳.
۳- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۲ و ۱۷۳.
۴- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۴.
۵- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶.
۶- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶.
۷- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶- ۱۷۷.
۸- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶- ۱۷۷.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: در خوابش دچار هول و ترس مى شود، این هول و ترس باعث آمرزش گناه اوست، و همچنین مؤمن در بدنش دچار مرض مى گردد، و بخاطر این مرض گناهش آمرزیده مى گردد.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: مَنْ مَرِضَ یوْماً وَ لَیلَةً فَلَمْ یشْک اِلى عُوّادِهِ بَعَثَهُ اللّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ اِبْراهِیمَ خَلیلِ الرَّحْمنِ حَتّى یجُوزَ الصَّراطَ کالْبَرْقِ اللّامِعِ.(۱)
امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت مى کند: هر کس یک شبانه روز مریض شود، و به عیادت کنندگانش از خدا حکایت نبرد، در قیامت با ابراهیم خلیل الرّحمن مبعوث مى شود، و چون برق زود گذار از صراط عبور مى کند.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّه علیه السلام قالَ: اِذا اَرادَ اللّهُ بِعَبْد خَیراً عَجَّلَ عُقُوبَتَهُ فِى الدُّنْیا، وَ اِذا اَاردَ بِعَبْد سُوءاً اَمْسَک عَلَیهِ ذُنُوبَهُ حَتّى یوافِىَ بِها یوْمَ الْقِیامَةِ.(۲)
امام صادق علیه السلام فرمود: چون خداوند خوبى بنده اى را بخواهد، بواسطه مرض یا گرفتارى و بلا عقوبت گناهانش را در دنیا تلافى کند، و چون بدى عبدى را اراده کند، از عقوبت گناهانش را در دنیا خوددار یکرده، تا در قیامت از وى تلافى نماید.
عشق در سر دارم و خرمّ دل و روشن روانم *** تا تو را دارم چه غم گر بى کس و بى خانمانم
داغ پیرى خورده بر پیشانى پرچینم اما *** تا دلم از آتش عشقى است سوزان من جوانم
دوست اى عمرم مبادا بگذرد یک لحظه بى تو *** اى به عشقت سالها بگذشته روزان و شبانم
با خیال روى تو چون روز بنشینم به کنجى *** بوسه از پیشانى خورشید هر ساعت ستانم
زنده بادا عشق کاندر سایه اقبال او من *** روز و شب در وصل و هجر و شادى و غم کامرانم
کار ما امروز کام دل گرفتن باشد از عمر *** تا چه خواهد بود فردا کار ما و دل ندانم
دوستان شادند از سوز و گداز من نظاما *** من از این شادم که همچون شمع بزم دوستانم
عَنْ اَبى جَعْفَر علیه السلام قالَ: اِذا اَحَبَّ اللّهُ عَبْداً نَظَرَ اِلَیهِ، فَاِذا اِلَیهِ اَتْحَفَهُ مِنْ ثَلاثَة بِواحِدَة: اِمّا صُداع، وَ اِمّا حُمّىً، وَ اِمّا رَمَد.(۳)
از حضرت باقر علیه السلام است: زمانى که خداوند بنده اى را دوست داشته باشد به او نظر مى کند، چون به او نظر کند یکى از سه چیز را به او تحفه دهد: سردرد، تب، چشم درد.
اَصْبَغَ بن نُباته مى گوید: شنیدم امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: مطلبى را با شما در میان بگذارم که لازم است هر مسلمانى آن را حفظ کند، سپس بسوى ما روى آورد و گفت: خداوند مؤمنى را در این دنیا عقوبت نکند، جز اینکه از عقوبتش در قیامت بگذرد، زیرا خداوند حلیم تر و بزرگوارتر و جوادتر و کریم تر از آن است که مؤمن را پس از عقوبت در دنیا، در قیامت هم عقوبت نماید، و آنچه را در دنیا از عیوب مؤمن بپوشاند و از وى عفو نماید، بزرگوارتر و جوادتر و کریم تر از آنست که درقیامت از وى پرده درى کند و او را به عقوبت دچار سازد، سپس فرمود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶- ۱۷۷.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۷۶- ۱۷۷.
۳- "خصال" ج ۱، ص ۱۰.
«وَ مَا اَصابَکمْ مِنْ مُصیبَة فَبِما کسبَتْ اَیدیکمْ وَ یعْفُو عَنْ کثیر».(۱)
وَ حَتى بِیدِهِ ثَلاثَ مَرّات.
اصبغ مى گوید: امیر المؤمنین مسئله عفو حق از بسیارى از گناهان را سه بار با دست مبارکش اشاره فرمود و شمرد.(۲)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روزى به یارانش فرمود: از رحمت خدا دور است هر مالى که پاک و پاکیزه نشدن، ملعون است هر جسدى که تزکیه به او راه پیدا نکرده، گرچه در هر چهل روز یکبار، به حضرت عرضه داشتند یا رسول اللّه زکات مال براى ما معلوم است، زکات بدنها چیست؟ به آنان پاسخ داد رسیدن آفات به بدنو
رواى مى گوید: چون این مسئله را مردم شنیدند رنگ از صورتشان پرید، حضرت چون رنگ پریده اصحاب را دیدند فرمودند، قصد مرا متوه شدید، گفتند نه یا رسول اللّه فرمود: منظورم از آفات در بدن انسان وارد آمدن خراش، یا افتادن در نکبت، یا زمین خوردن، یا دچار شدن به مرضى مختصر، یا فرو رفتن خار در بدن و هر چه شبیه اینهاست حتى به حرکت آمدن چشم بدون اختیار.(۳)
عَنِ الْحنِ بْنِ عَلِىَّ بْنِ فَضَال قالَ: سَمِعْتُ الرِّضا علیه السلام قالَ: ما سُلربَ اَحَدٌ کریمَتَهُ اِلّا عَوَّضَهُ اللّهُ مِنْهُ الْجَنَّةَ.(۴)
حسن بن على بن فضال مى گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم فرمود: عضو ارزشمندى از انسان گرفته نمى شود، مگر اینکه خداوند به عوض آن بهشت عنایت مى کند.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: ما مِنْ مُسْلم یبْتَلى فى جدِهِ اِلّا قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمَلائِکتِهِ: اکتُبُوا لِعَبْدى اَفْضَلَ ما کانَ یعْمَلُ فى صِحَّتِهِ.(۵)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: مسلمانى به مرض دچار نمى شود، مگر اینکه خداوند عزّوجل به ملائکه مى فرماید: براى بنده ام بهترین آنچه را که در ایام سلامتش عمل مى کرد در پرونده اش ثبت کنید.
عَنِ الرَّضا علیه السلام قالَ: الْمَرضُ لِلْمُؤْمِنِ تَطْهیرٌ وَ رَحْمَةٌ، وَ لِلْکافِرِ تَعْذیبٌ وَ لَعْنَةٌ، وَ اِنَّ الْمَرَضَ لایزالُ بِالْمُؤْمِنِ حَتّى لایکونَ عَلَیهِ ذَنْبٌ.(۶)
حضرت رضا علیه السلام فرمود: مرض براى پاک کننده از گناه و رحمت الهى است، و براى کافر عذاب و لعنت است، و به حقیقت که مرض با مؤمن هست در حدّى که گناهى بر او نماند.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: صُداعُ لَیلَة تَحُطُّ کلَّ خَطیئَة اِلَّا الْکبائِرَ.(۷)
حضرت صادق علیه السلام فرمود: سرددر یک شب هر گناهى جز گناهان کبیره را از پرونده مى ریزد.
امام صادق علیه السلام مى فرماید: رسول خدا از سلمان بوقتى که بیمار شده بود عیادت کرد، سپس به او فرمود: اى سلمان در بیمارى تو سه خصلت براى تو منظور شده: در یاد حضرت حقى، دعایت در این بیمارى مستجاب است، بیمارى گناهى برایت نمى گذارد مگر اینکه از پرونده است مى ریزد، خداوند تاوقت مرگ تو را عافیت دهد.(۸)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- شورى، ۳۰.
۲- "تفسیر قمى" ج ۲، ص ۲۷۶، چاپ نجف.
۳- "قرب الاسناد" ص ۴۶.
۴- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۲ - ۱۸۴.
۵- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۲ - ۱۸۴.
۶- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۲ - ۱۸۴.
۷- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۲ - ۱۸۴.
۸- "مجالس صدوق" ص ۲۷۹.
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد علیهما السلام قالَ: سَهَرُ لَیلَة فِى الْعِلَّةِ الَّتى تُصیبُ الْمُؤْمِنَ عِبادَةُ سَنَة.(۱)
از امیر المؤمنین علیه السلام است در مرضى که به فرزند انسان مى رسد، فرمود: بیمارى کودک کفّاره اى براى گناهان پدر و مادر است.
سَمِعْتُ عَلِىَّ بْنَ الْحُسَینِ زَینَ العابدینَ علیه السلام یقُولُ: مَا اخْتَلَجَ عِرْقٌ وَلا صُدِعَ مُؤْمِنٌ قَطُّ اِلّا بِذَنْبِهِ وَ ما یعْفُو اللّهُ عَنْهُ اَکثَرُ، وَ کانَ اِذا رَأَى الْمَریضَ قَدْ بَرِىءَ قالَ لَهُ: لِهَنِئْک الطُّهْرُ - اَىْ مِنَ الذُّنُوبِ - فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ.(۲)
راوى مى گوید از على بن الحسین زین العابدین علیه السلام شنیدم، رگى در بدن مؤمن حرکت نمى کند یا نمى شکافد مگر بخاطر گناهش، و آنچه را خداوند از مؤمن عفو مى کند و آن را به جریمه و عقاب نمى برد بیش از آن است، و چون امام زین العابدین مریض شفا یافته اى را مى دید به او مى فرمود، پاکى را به تو تهنیت مى گویم. یعنى پاکى از گناهان را، عمل را از سر بگیر که فعلا به خاطر بیماریت از گناهانت پاک شده اى.
قال رَسُول ُ اللّهِ صلّى اللّه علیه وآله:یا عَلِىُّ اَنینُ الْمَریضِ تَسْبیحٌ، وَ صِیاحُهُ تَهْلیلٌ، وَ نَوْمُهُ عَلَى الْفِراشِ عِبادَةٌ، وَ تَقَلُّبُهُ جَنْباً اِلى جَنْب فَکاَنَّما یجاهِدُ عَدُوَّاللّهِ، وَ یمْشى فِى النّاسِ وَ ما عَلیهِ ذَنْبٌ.(۳)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به على علیه السلام فرمود: یا على ناله مریض تسبیح و فریادش تهلیل و خوابش در رختخواب عبادت، و از این پهلو به آن پهلو غلتیدنش همچون جهاد با دشمن خدا است، یا على او در بین مردم حرکت مى کند در حالى که بخاطر آن بیمارى گناهى بر او نیست.
عبدالرحمن بن جندب مى گوید: زمانى که همواره با امیر المؤمنین علیه السلام از صفین برگشتیم و خانه هاى کوفه را دیدیم ناگهان چشم ما به پیرمردى افتاد که در سایه خانه اش نشسته بود، و آثار مرض درقیافه اش دیده مى شد، على علیه السلام به او فرمود: صورتت را رنگ پریده مى بینم، آیا بخاطر بیمارى است؟ عرضه داشت آرى، فرمود: آیا از این بیمارى کراهت دارى؟ عرضه داشت دوست ندارم چنین مرضى را کسى دچار شود، امام فرمود: آنچه را که به تو رسیده به حساب خدا نمى گذارى؟ عرضه داشت: چرا؟ فرمود: ترا به رحمت پروردگارت بشارت باد، و بدان که بخاطر این بیمارى گناهت آمرزیده شده....(۴)
قالَ الصادِقُ علیه السلام: ساعاتُ اْلاَوْجاعِ یذْهَبْنَ بِساعاتِ الْخَطایا:(۵)
حضرت صادق علیه السلام فرمود: ساعات دردها از بین برنده ساعات خطاهاست.
جابر بن عبداللّه رحمة الله علیه مى گوید: مردى کرولال بسوى رسول خدا آمد و به نزد حضرت ایستاد و سپس با دست اشاره کرد، حضرت فرمود: صفحه اى به او بدهید تا آنچه مى خواهد بنویسد، بر صفحه نوشت:
اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلَّا اللّهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ.
حضرت فرمود: براى او بنویسید که تو را به بهشت بشارت باد، مسلمانى نیست که عضو اصلى خود را یا زبان یا گوش، یا دست یا پا را از دست بدهد، پس خدا را سپاس گوید بر آنچه به او رسیده و آن را نزد خدا به حساب آورد مگر این که خداوند او را از آتش نجات دهد، و به بهشت ببرد.
سپس رسول خدا فرمود: بلا کشیده هاى در دنیا را هر آینه در آخرت درجاتى است که به اعمال خود به آن درجات نمى رسند، ثوابى که براى بلا کشیده هاى از اهل توحید در قیامت مقرر است به نحوى است که بیننده آن ثواب مى گوید اى کاش بدنم در دنیا در راه خدا با قیچى قطعه قطعه مى شد تا به چنین بهره اى نایل مى شدم، البته اى امت من بدانید که خداوند عملى را در اتصال به غیر مکتب اسلام نخواهد پذیرفت.(۶)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۶.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۶.
۳- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۸۹.
۴- "وقعه صفّین"، ص ۵۲۸.
۵- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۹۱.
۶- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۹۳.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: جبرئیل به زیباترین صورت بر من فرود آمد و گفت: اى محمد خداوند تو را سلام مى رساند و مى گوید من به دنیا وحى کردم بر اولیاء من تلخ و مکدّر و تنگ و شدید باش تا عاشق لقاى من باشند، و بر دشمنانم راحت و خوش و آسان و پاکیزه باش تا لقاى مرا دشمن بدارند، من دنیا را زندان اولیائم و بهشت دشمنانم قرار دادم.(۱)
عَنْ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ علیه السلام قالَ: اِنَّ الْبَلاءَ لِلظّالِمِ اَدَبٌ، وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحانُ، وَ لِلْاَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ، وَ لِلْاَوْلِیاءِ کرامَةٌ.(۲)
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بحقیقت بلا و ناراحتى براى ستمگر ادب، و براى مؤمن امتحان و آزمایش، و براى انبیا درجه و براى اولیاء کرامت و بزرگوارى است.
سرپا برهنگان که دم از کبریا زنند *** مردانه پاى بر سر کبر و ریا زنند
مستان که مى کشند سبوى بساط عیش *** ساغر کشان شیشه غم را صلا زنند
گر بینواست دل زنوا مطربان عشق *** هر گوشه نغمه اى به مقام نوا زنند
دست از جهان کشیده گدایان کوى دوست *** بر تخت و تاج قیصر و فغفور پازنند
خلوت گزیدگان سراپرده قبول *** کى دست رد به سینه مرد خدا زنند
شاهنشهانن کشور تجرید از فنا *** هر صبح و شام خیمه به ملک بقا زنند
گم گشتگان که طالب راه هدایتند *** دست طلب به دامن آل عبا زنند
آنان که برده حسرت دنیا به زیر خاک *** سربر کنند و نعره واحسرتا زنند
روشندلان که نور على هست کامشان *** مردانه گام در ره صدق و صفا زنند
ابى بصیر مى گوید خدمت حضرت باقر علیه السلام رسیدم و عرضه داشتم شما وارث رسول خدا هستید؟ فرمود آرى. عرضه کردم رسول خدا وارث علوم انبیاء است؟ فرمود آرى، گفتم شما قدرت دارید مرده زنده کنید، و کور مادر زاد و دارنده مرض پیسى را علاج کنید؟ فرمود به اذن خدا آرى. سپس فرمود نزدیک من بیا، دست مبارکش را بر چشم و صورتم کشید، بناگاه آفتاب و آسمان و زمین و خانه ها و هر چه در آن بود دیدم، حضرت فرمود دوست دارى بینا باشى و هر آنچه براى مردم است براى تو باشد، و آنچه در قیامت از حساب و کتاب به آنان مى رسد و به تو برسد، یا به همان حال باز گردى و بهشت بى زحمت براى تو باشد، عرضه داشتم به همان حال برگردم، حضرت دوباره به چشم و صورتم دست کشید و من بهمان حال او برگشتم.(۳)
قالَ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه و آله:اَرْبَعٌ مِنْ کنُوزِ الْجَنَّةِ: کتْمانُ الْفاقَةِ، وَ کتْمانُ الصَّدَقَةِ، وَ کتْمانُ الْمُصیبَةِ،وَکتْمانُ الْوَجَعِ.(۴)
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله فرمود: چهار چیز از گنج هاى بهشت است: پنهان داشتن نیاز و فقر، پنهان داشتن صدقه، پنهان داشتن مصیبت، و پنهان داشتن درد.
وَ قالَ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه و آله: یقُولُ اللّهُ عَزَّوَجلَّ: اِذا وَجَّهْتُ اِلى عَبْد مِنْ عَبیدى مُصیبَةً فى بَدَنِهِ اَوْ مالِهِ اَو وَلَدِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذلِک بِصَبْر جَمیل اسْتَحْییتُ مِنْهُ الْقِیامَةِ اَنْ اَنْصِبَ لَهُ میزاناً اَوْ اَنْشُرَ لَهُ دیواناً.(۵)
و نیز رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: زمانى که به مصیبتى در بدن، یا مال یا فرزند به بنده ام رو کنم، سپس او با صبر جمیل از برنامه من استقبال کند، در قیامت از او حیا کنم که برایش ترازو یا نامه عمل برپاکنم.
دوستى داشتم به نام حاج محمد تهرانى که از سواد خواندن نوشتن اصلا بهره اى نداشت ولى از نظر ایمان و یقین و عمل صالح مردى بود فوق العاده. یکى بار در عرفات و بار دیگر در کاظمین خدمت مولاى بزرگوارمان حضرت ولى علصر عجّل اللّه تعالى فرجه رسیده بود. در اواخر عمر مبتلاى به بیمارى رعشه سخت در هر دو دستش شده بود بطورى که از جابجا کردن یک استکان آب عاجز بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۹۴ - ۱۹۸.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۹۴ - ۱۹۸.
۳- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۰۱.
۴- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۰۸.
۵- "بحار" ج ۸۱، ص ۱۹۴ - ۲۰۹.
براى زیارت حضرت رضا علیه السلام به مشهد مشرف شد، بالاى سر حضرت طلب شفا کرد، نیمه شب همان شب در عالم رؤیا به خدمت حضرت رضا رسید، امام به او فرمود بخاطر این رعشه در دست مقامى در قیامت برایت مقرر شده که بسیار عالى است. چنانچه در این چند روزه باقى مانده عمر بخواهى از خدا براى تو طلب شفا کنم ولى در مقابل شفاى این بیمارى آن مقام آخرتى از دستت خواهد رفت، عرضه داشت که تا پایان عمر با این بیمارى صبر مى کنم زیرا مقام آخرتى بالاتر از سلامت دست من است، سپس ازخواب بیدار شد و تا روز مرگ با همان رعشه در حالى که قلبى راضى از حضرتحق داشت بسر برد.
در روایات زیادى آمده صبر بر بیمارى تا هنگام شفا داراى ثواب زیادى است، و بر مریض است که شکایت خود را از بیمارى فقط و فقط متوجه حضرت حق کند، که صبر بر مرض و لب فرو بستن از شکایت باعث شفاى زودرس است.
عَنْ ابْنِ عَبّاس: اِنَّ امْرَاَةَ اَیوبَ قالَتْ لَهُ یوْماً: لَوْدَعَوْتَ اللّهَ اَنْ یشْفِیک، فَقالَ: وَیحَک کنّا فِى النَّعْماءِ سَبْعینَ عاماً فَهَلُمَّ نَضْبِرْ فِى الضَّرّاءِ مِثْلَها، فَلَمْ یمْکثْ بَعْدَ ذلِک اِلّا یسیراً حَتّى عُوفِىَ.(۱)
ابن عباس مى گوید: همسر ایوب یک روز به او گفت: اگر از خدا بخواهى ترا شفا مى دهد، ایوب بر او فریاد زد ما به مدت هفتاد سال در نعمت و خوشى بودیم بر ماست به مدت هفتاد سال در این مصیبت و سختى صبر کنیم، مدّت زیادى نگذشت مگر اینکه ازتمام رنج ها راحت شد.
عَنْ عَلِىَّ صلوات اللّه علیه قالَ: اَلْمَریضُ فى سِجْنِ اللّهِ مالَمْ یشْک اِلى عُوّادِهِ تُمْحى سَیئاتُهُ. وَ اَیما مُؤْمِنِ ماتَ مَریضاً ماتَ شَهیداً، وَ کلُّ مُؤْمِن شَهیدٌ، وَ کلُّ مُؤْمِنَة حَوْراءُ، وَ اَىُّ میتَة ماتَ بِها الْمُؤْمِنُ فَهُوَ شَهیدٌ، وَ تَلاقَوْلَ اللّهِ جَلَّ ذِکرُهُ:(۲) وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ اُولئِک هُمُ الصَّدَیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبَّهِمْ.(۳)
از على صلوات اللّه و سلامه علیه آمده: بیمار در زندان خدا است، و تا زمانى که از بیمارى خود نزد عیادت کنندگانش شکایت نکند سیئاتش محو مى شود، و هر مؤمنى در بیمارى بمیرد شهید مرده، و تمام مؤمنان شهیدند و تمام زنان مؤمنه حورا هستند. به هر مرگى مؤمن بمیرد شهید است، سپس آیه شریفه سوره حدید را تلاوت کردند: و کسانى که ایمان به خدا و رسولان آوردند، اینان صدیقون و شهداء نزد پروردگارشان هستند.
در کتاب "مکارم الاخلاق" ص ۲۴۷ است که بر مریض مستحب مى باشد به وقت بیمارى این دعا را بخواند و تکرار کند:
لا اِلهَ اللّهُ یحْیى وَ یمیتُ وَ هُوَ حَىٌ لایمُوتُ، سُبْحانَ اللّهِ رَبَّ الْعِبادِ وَ الْبِلادِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ حَمْداً کثیراً طَیباً مُبارَکاً فیهِ عَلى کلَّ حال، وَ اللّهُ اَکبَرُ کبیراً، کبْرِیاءُ رَبَّنا وَ جَلالُهُ وَ قُدْرَتُهُ بِکلَّ مَکان. اَللّهُمَّ اِنْ کنْتَ اَمْرَضْتزنى بِقَبضِ رُوحى فى مَرَضِى هذا فَاجْعَلْ رُوحرى فى اَرْواحِ مَنْ سَبَقَتْ لَهُ مِنْک الْحُسْنى، وَ باعِدْنى مِنَ النّارِ کم ا باعْدْتَ اَوْلیاءَک الَّذینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنْک الْحُسْنى.
از معارف عالیه اسلامى و احادیث و اخبار استفاده مى شود، که از جمله حقوقى که برادر مؤمن نسبت به برادر ایمانیش دارد عیادت اوست به وقتى که دچار بیمارى و مرض مى شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۰.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۱.
۳- حدید، ۱۹.
ارزش عیادت مریض:
در عیادت مؤمن و بیمار مسلمان بهره وثواب عظیم از جانب حضرت حقّ مقرر شده است. عیادت باعث خوشحالى مریض و رفع دلتنگى از او و برطرف کننده همّ و غم عیادت کننده است.
عیادت کننده علاوه بر زیارت بیمار باید به این مسئله بسیار مهم توجه داشته باشد، که بیمار از نظر طبیب و دارو و خرج خانه و اهل و عیال در مضیقه و سختى نباشد، در صورتى که بیمار دچار مضیقه در معیشت است، عیادت کننده وظیفه دارد به این مهمّ الهى اقدام نماید و بدین وسیله رضایت و خشنودى حضرت حق را جلب کند.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: مَنْ عادَ مَریضاً نادى مُناد مِنَ السَّمائِ بِاسْمِهِ: یافُلانُ طِبْتَ وَ طابَ مَمْشاک، تَتَوَّأْتَ مِنَ الْجَنَّةِ مِنْزِلا.(۱)
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله فرمود: هر کس مریضى را عیادت کند ندادهنده اى از آسمان وى را به اسم ندا دهد که اى فلان: پاکیزه شدى، و رفتنت پاک شد، براى خود در بهشت جایگاهى آماده کردى.
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد، عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ: اَمَرَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله بِسَبْع: اَمَرَهُمْ بِعِبادَةِ الْمَرْضى، وَا تَّباعِ الْجَنائِزِ، وَ اِبْرارِ الْقمِ، وَ تَسْمیتِ الْعاطِسِ، وَ نَصْرِ الْمَظْلُومِ، وَ اِفْشاءِ السَّلامِ، وَ اِجابَةِ الدّاعى:(۲)
امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت مى کند که رسول الهى مردم را به هفت برنامه امر فرموده: عیادت بیماران، تشیع جنازه، راستى در قسم، دعاى به عطسه کننده، یارى مظلوم، افشاء اسلام، و قبول دعوت.
قالَ رَسُولُ اللّهِ علیه و آله: مَنْ عادَ مَریضاً فَاِنَّهُ یخُوضُ فِى الرَّحْمَةِ، وَ اَوْمَأَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله اِلى حَقْوَیهِ، فَاِذا جَل عِنْدَ الْمَریضِ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ.(۳)
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله فرمود: هر کس مریضى را عیادت کند و در رحمت در افتاده، و آنحضرت اشاره به قسمت خاصره کرد و چون نزد مریض بنشیند رحمت الهى اورا فرا گیرد.
عَنْ اَبى جَعْفَر علیه السلام قالَ: اَیما مُؤْمِن عادَ مُؤْمِناً خاضَ الَّرحْمَةَ خَوْضاً، فَاِذا جَل غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ، فَاِذا انْصَرَفَ وَ کلَ اللّهُ بِهِ سَبْعینَ اَلْفَ مَلَک یسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یتَرَحَّمُونَ عَلَیهِ وَ یقُولُونَ طِبْتَ وَ طابَتْ لَک الْجَنَّةٌ اِلى تِلْک السّاعَةِ مِنْ غَد، وَ کانَ لَهُ یا اَبا حَمْزَةَ خَریفٌ فِى الْجَنَّةِ. قُلْتُ: وَ مَا الْخَریفُ جُعِلْتُ فِداک؟ قالَ: زاوِیةٌ فِى الْجَنَّةِ یسیرُ الرّکبُ فیها اَرْبَعینَ عاماً.(۴)
از حضرت باقر علیه السلام روایت شده: هر مؤمنى عیادت کند مؤمنى را وارد رحمت شده وارد شدنى، چون بنشیند رحمت حق او را فراگیرد، و چون از عیادت باز گردد، خداوند هفتاد هزار ملک را وادار کند برایش استغفار نمایند و به وى رحمت آورند و بگویند پاکیزه شوى، و پاک باد بر تو بهشت تا این ساعت ازفردا، و اى ابا حمزه براى عیادت کننده در بهشت خریف قرار داده شده، ابا حمزه مى گوید عرضه داشتم خریف چیست فرمود: زاویه اى در بهشت که سواره آن را در چهل سال مى پیماید.
عَنِ الصّادِقِ علیه السلام عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ: رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: مَنْ سَعى لِمَریض فِى حاجَة قَضاها اَوْلَمْ یقْضِها خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کیوْمِ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ. فَقالَ رَجُلٌ مِنَ اْلَانْصارِ: بِاَبى اَنْتَ وَ اُمّى یا رَسُولَ اللّهِ فَاِنْ کانَ الْمَریضُ مِنْ اَهُلِ بَیتِهِ اَوَ لَیسَ ذاک اَعْظَمَ اَجْراً اِذا سَعى فى حاجَةِ اَهْلِ بَیتِهِ؟ قالَ: نَعَمْ:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۴.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۴.
۳- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۵.
۴- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۶.
حضرت صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل مى کند که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: کسى که در حاجت و نیازى براى مریضى بکوشد، چه موفق شود و چه نشود، از گناهانش خارج مى شود بمانند روز ولادت از مادر، مردى از انصار عرضه داشت اگر مریض از اهل بیت خودش باشد و در حاجت او بکوشد آیا اجر بزرگتر نیست؟ حضرت فرمود: آرى.
عَنْ اَبى جَعْفر علیه السلام قالَ: کانَ فیما ناجى بِهِ مُوسى رَبَّهُ اَنْ قالَ: یا رِبَّ اَعْلِمْنى ما بَلَغَ مِنْ عِیادَةِ الْمَریضِ مِنَ اْلاَجْرِ؟ قالَ عَزَّوَجَلَّ: اُوَکلُ بِهِ مَلَکاً یعُودُهُفى قَبْرِهِ اِلى مَحْشَرِهِ.(۲)
امام باقر علیه السلام مى فرماید موسى علیه السلام در مناجاتش به حضرت حق عرضه داشت: اى پروردگارم اجرى که عیادت کننده مریض به آن مى رسد چیست؟ خداوند فرمود: ملکى را وادار مى کنم او را در قبرش تا رسیدن محشر عیادت کند.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: وَ مَنْ عادَ مَریضاً فَلَهُ بِکلَّ خُطْوَة خَطایا حَتى یرْجِعَ اِلى مَنْزِلِهِ سَبْعُونَ اَلْفَ اَلْفِ حنَة، وَ یمْحى عَنْهُ سَبْعُونَ اَلْفَ اَلْفِ سَیة، وَ یرْفَعُ لَهُ سَبْعُونَ اَلْفَ اَلْفِ دَرَجَة، و وُکلَ بِهِ سَبْعُونَ اَلْفَ اَلْفَ مَلَک یعُودُونَهُ فى قَبْرِهِ وَ یسْتَغْفِرُونَ لَهُ اِلى یوْمِ الْقِیامَةِ.(۳)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: و هر کس بیمارى را عیادت کند به هر قدمى که بر مى دارد تا به منزلش مراجعت کند، هفتادهزار هزار حسنه برا اوست، و هفتاد هزار هزار سیئه از او برداشته شود، و هفتاد هزار هزار درجه براى او بالا رود، و هفتاد هزار هزار ملک موکل او شوند تا در قبرش از او عیادت نمایند و تا روز قیامت براى او طلب مغفرت کنند.
عَنِ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله قالَ: یعَیرُ عَزَّوَجَلَّ عَبْداً مِنْ عِبادِهِ یوْمَ الْقِیامَةِ فَیقُولُ: عَبْدى ما مَنَعَک اِذا مَرضْتُ اَنْ تَعُودَنى؟ فَیقُول: سُبْحانَک سُبْحانَک اَنْتَ رَبُّ الْعِبادِ لا تَأْلَمُ وَلا تَمْرَضُ، فَیقُولُ: مَرِضَ اَخُوک الْمُؤْمِنُ فَلَمْ تَعُدْهُ، وَ عِزَّتى وَ جَلالى لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنى عِنْدَهُ ثُمَّ لَتَکفَّلْتُ بِحَوائِجِک فَقضَیتُها لَک وَ ذلِک مِنْ کرامَةِ عَبْدِىَ الْمُؤْمِنِ، وَ اَنَا الرَّحْمنُ الرِّحیمُ.(۴)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و فرمود: خداوند بنده اى از بندگانش را در قیامت سرزنش مى کند، پس به او مى گوید: بنده من چه چیز تو را مانع شد که مرا در بیماریم عیادت کنى؟ عرضه مى دارد منزهى تو، منزهى تو، اى پروردگار بندگان، تو را درد و بیمارى نیست، خداوندمى فرماید: برادر مؤمنت مریض شد او را عیادت نکردى به عزّت و جلالم اگر به عیادتش مى رفتى مرا نرد او مى یافتى سپس خودم کفیل حوائج تو مى شدم پس همه آنها را براى تو برآورده مى کردم و آن این از کرامت بنده مؤمن من است و منم رحمان و رحیم.
عَنِ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله قالَ: مَنْ قامَ عَلى مَریض یوْماً وَ لَیلَة بَعَثَهُ اللّهُ مَعَ اِبْراهیمَ خَلیلِ الرَّحْمنِ، فَجازَ عَلَى الصِّراطِ کالْبَرْقِ اللاّمِعِ.(۵)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: هر کس یک شب و یک روز در خدمت مریض باشد، خداوند او را در قیامت با ابراهیم خلیل الرحمن مبعوث کند، و از صراط چون برق درخشنده بگذرد.
فکر مى کنم توضیح و تفسیر مسئله سلامت و مرض بیش از اندازه شد، ولى قلم را در این زمینه چاره اى نبود.
در قسمت هاى دیگر دعاى مورد شرح تفسیر مفصّل لازم نیست، زیرا توضیح نکات لازم آن در سطور گذشته گذشت، به همین خاطر جملات زیباى دیگر دعا را ترجمه کرده و به این قسمت با خواست حق خاتمه مى دهم:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۷.
۲- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۷.
۳- "ثواب الاعمال" ص ۲۶۰.
۴- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۱۹.
۵- "بحار" ج ۸۱، ص ۲۲۵.
«فَمَا أَدْرِی یا إِلَهِی أَی الْحَالَینِ أَحَقُّ بِالشُّکرِ لَک وَ أَی الْوَقْتَینِ أَوْلَى بِالْحَمْدِ لَک
أَ وَقْتُ الصِّحَّةِ الَّتِی هَنَأْتَنِی فِیهَا طَیبَاتِ رِزْقِک وَ نَشَّطْتَنِی بِهَا لاِبْتِغَاءِ مَرْضَاتِک وَ فَضْلِک وَ قَوَّیتَنِی مَعَهَا عَلَى مَا وَفَّقْتَنِی لَهُ مِنْ طَاعَتِک
أَمْ وَقْتُ الْعِلَّةِ الَّتِی مَحَّصْتَنِی بِهَا وَ النِّعَمِ الَّتِی أَتْحَفْتَنِی بِهَا تَخْفِیفاً لِمَا ثَقُلَ بِهِ عَلَی ظَهْرِی مِنَ الْخَطِیئَاتِ
وَ تَطْهِیراً لِمَا انْغَمَسْتُ فِیهِ مِنَ السَّیئَاتِ وَ تَنْبِیهاً لِتَنَاوُلِ التَّوْبَةِ وَ تَذْکیراً لِمَحْوِ الْحَوْبَةِ بِقَدِیمِ النِّعْمَةِ»:
"اى خداى من نمى دانم کدامیک از دو حالت سلامت و بیمارى به شکر تو شایسته تر، و کدامى از این دو وقت براى ستایش حضرت تو سزاوارتر است؟ آیا هنگام تندرستى که در آن روزیهاى پاکیزه ات را در ذائقه من گوارا ساخته و براى درخواست رضایت و فضلت شادمانى داده و با آن بر طاعت و عبادتم توفیق عنایت فرموده و قدرتمندم کرده بودى؟ یا هنگام بیمارى که مرا به خاطر آن از گناهانم رهانیدى و نعمت هایى که به من ارمغان دادى و پشتم را از سنگینى خطاها سبک کردى و از بدییهائى که در آن فرو رفته بودم پاک نمودى و دردهائى که به من عنایت فرمودى وسیله اى براى آگاهى من براى فراگرفتن توبه بود و یادآورى براى از بین بردن گناه و نعمت گذشته"؟
«وَ فِی خِلاَلِ ذَلِک مَا کتَبَ لِی الْکاتِبَانِ مِنْ زَکی الْأَعْمَالِ مَا لاَ قَلْبٌ فَکرَ فِیهِ وَ لاَ لِسَانٌ نَطَقَ بِهِ وَ لاَ جَارِحَةٌ تَکلَّفَتْهُ بَلْ إِفْضَالاً مِنْک عَلَی وَ إِحْسَاناً مِنْ صَنِیعِک إِلَی»:
در حالیکه در زمان آن بیمارى اعمال پاکیزه اى است که دو فرشته نویسنده اعمال برایم نوشته اند، اعمالى که نه دلى در آن اندیشه نموده، نه زبانى به آن گویا شده، نه اندامى در انجامش زحمت به خود داده، بلکه آن نوشته ها فضل و احسان توست بر من.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا مرض او نزل به کرب او بلیه:
دعاى پانزدهم از دعاهایى است که آن حضرت مواظبت مى فرموده اند در هنگام عروض مرضى یا نزول بلیه اى.
«اللهم لک الحمد على ما لم ازل اتصرف فیه من سلامه بدنى».
الضمیر المجرور فى «فیه» راجع الى «ما»، و «من» بیان له. و صله التصرف محذوف. و تقدیر الکلام: على ما لم ازل اتصرف فیه فى امورى. و لفظه «فى» سببیه. اى: حاله لم ازل بسببها اتصرف فى الامور، و تلک الحاله هى سلامه بدنى.
یعنى: بار خدایا، مر توراست سپاس بر حالى که همیشه تصرف مى کنم در امور خود به سبب آن حال، که آن سلامت بدن من است از آفات.
«و لک الحمد على ما احدثت بى من عله فى جسدى».
و مر توراست سپاس بر آنچه پدید آورده اى و احداث کرده اى در من که آن بیمارى تن من است.
و این، مرتبه ى اهل رضاست که به هرچه خواست خداى تبارک و تعالى باشد، خشنود باشند و سپاس کنند و هیچ حالى از احوال- از رنج و راحت و سعادت و شقاوت و غنا و فقر- مخالف طبع (آنان) نباشد و یکى را بر دیگرى ترجیح ننهند.
«فما ادرى- یا الهى- اى الحالین احق بالشکر لک، و اى الوقتین اولى بالحمد لک».
پس نمى دانم- اى خداوند من- که کدام یک از این دو حال سزاوارتر است به شکرگزارى مر تو را، و کدام یک از این دو وقت اولى تر است به سپاس کردن مر تو را.
«اوقت الصحه التى هناتنى طیبات رزقک، و نشطتنى بها لابتغاء مرضاتک و فضلک، و قویتنى معها على ما وفقتنى له من طاعتک».
«هناتنى» على صیغه التفعیل، من: هنو الطعام یهنا هناءه- و بابه حسن- اى: صار هنیئا. او من هنى- بالکسر- من باب ضرب.
و «نشطتنى»، اى: جعلتنى نشیطا. و النشاط هو الذى ینشط له و یحب الیه و یوثر فعله.
و ابتغیت الشىء: طلبته.
و المرضاه- بفتح المیم-: مصدر میمى بمعنى الرضا.
یعنى: آیا وقت تندرستى که گوارنده کردى در من روزیهاى پاکیزه را و به نشاط آوردى به سبب آن صحت مرا براى طلب کردن رضا و خشنودى و فضیلت خود و قوت دادى مرا با آن صحت بر آنچه توفیق داده اى مرا از براى آن از طاعت خود.
«ام وقت العله التى محصتنى بها، و النعم التى اتحفتنى بها تخفیفا لما ثقل به على ظهرى من الخطیئات، و تطهیرا لما انغمست فیه من السیئات، و تنبیها لتناول التوبه، و تذکیرا لمحو الحوبه بقدیم النعمه».
یقال: محصت الذهب بالنار، اذا اخلصته. فمعنى «محصتنى بها» اى: خلصتنى من الذنوب بسبب العله.
و الظاهر ان اللام فى «لما (ثقل» و «لما) انغمست» بمعنى من، کقوله: سمعت له صراخا. اى: تخفیفا مما ثقل (و تطهیرا مما انعمست).
و الغمس: المقل. و غمسه فى الماء، اى: مقله فیه، فانغمس. و الفرق بین الارتماس و الانغماس ان الارتماس ان لا یطیل اللبث و الانغماس بالعکس.
و الحوبه: الاثم. قال فى النهایه الاثیریه: فیه: «رب تقبل توبتى و اغسل حوبتى»، اى اثمى. و منه الحدیث: «اغفر لنا حوبنا»، اى: اثمنا. و تفتح الحاء و تضم. و قیل: الفتح لغه الحجاز. و الضم لغه تمیم. و منه الحدیث: «الربا سبعون حوبا»، اى: سبعون ضربا من الاثم.
و در بعضى نسخ «لما ثقل على ظهرى» بدون کلمه ى «به» و به تخفیف کلمه ى «على» روایت شده.
یعنى: یا وقت علت و بیمارى که پاک و خالص ساخته اى مرا از گناهان به سبب آن علت و وقت نعمتهایى که تحفه داده اى مرا به آن نعمتها از جهت سبک ساختن از چیزى که گران شده به سبب آن بر من پشت من که آن چیز خطایا و گناهان من است، و از جهت پاک گردانیدن از آن چیزى که فرورفته ام در آن از بدیها، و از جهت آگاه گردانیدن به تناول توبه و تایب شدن از معاصى، و از جهت یادآوردن مر باطل شدن گناه را به سبب نعمت قدیم.
«و فى خلال ذلک ما کتب لى الکاتبان من زکى الاعمال، ما لا قلب فکر فیه، و لا لسان نطق به، و لا جارحه تکلفته، بل افضالا منک على و احسانا من حسن صنیعک الى».
الخلال- بکسر الخاء المعجمه، کجبال-: جمع الخلل و هو الفرجه بین الشیئین. و المشار الیه بذلک هو النعم التى اتحف بها، و هى عباره عن الاوجاع و الامراض، او الى غایه الاتحاف المذکور التى هى التخفیف و التطهیر و التنبیه و التذکیر.
«و ما کتب لى الکاتبان»، اى: الموکلان بالعبد الکاتبان لعمل یومه و لیلته.
قال رئیس المحدثین ابوجعفر الکلینى، رضى الله تعالى عنه، فى جامعه الکافى، فى الصحیح، عن عبدالله بن سنان، عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قال:
«ان رسول الله صلى الله علیه و آله رفع راسه الى السماء فتبسم. فقیل له: یا رسول الله، رایناک رفعت راسک الى السماء فتبسمت. قال: نعم، عجبت لملکین هبطا من السماء الى الارض یلتمسان عبدا صالحا مومنا فى مصلى کان یصلى فیه لیکتبا له عمله فى یومه و لیلته فلم یجداه فى مصلاه، فعرجا الى السماء فقالا: ربنا عبدک فلان المومن التمسناه فى مصلاه لنکتب (له) عمله لیومه و لیلته فلم نصبه فوجدناه فى حبالک. فقال الله عز و جل: اکتبنا لعبدى مثل ما کان یعمله فى صحته من الخیر فى یومه و لیلته مادام فى حبالى. فان على ان اکتب له اجر ما کان یعمله (فى صحته) اذ حبسته عنه».
و فى الصحیح ایضا عن عبدالله بن سنان، عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: «یقول الله عز و جل للملک الموکل بالمومن اذا مرض: اکتب له ما کنت تکتب له فى صحته. فانى انا الذى صیرته فى حبالى».
و فى معناهما من الطرق الخاصه و العامه اخبار کثیره. و لعل السر ان النیه تنوب عن ذلک و تقوم مقام العمل. و نیه المومن خیر من عمله.
قوله علیه السلام: «من حسن صنیعک»، اى: عائدتک و معروفک. «من» تبعیضیه او تبیینیه. و الجار بمجروره- اعنى «الى»- یحتمل التعلق ب«صنیعک» و یحتمل ان یکون صله ل«احسانا».
یعنى: و در خلال و میان احوال، آنچه نوشته اند از براى من دو فرشته اى که نویسندگان اعمال شبانه روزى هر بنده اند از کردارهاى پاکیزه، آنکه نه هیچ دلى اندیشه ى آن کرده باشد و نه زبانى گویا به آن شده باشد و نه هیچ اندامى و جارحه اى رنج آن کشیده باشد، بلکه از روى تفضلى است که تو کرده اى بر من و از روى احسانى است از نیکوییهاى کردار تو با من.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا مرض او نزل به کرب او بلیه:
بود از دعاى آن امام عالى مقام علیه السلام در وقتى که مریض مى شد، یا اینکه نازل مى شد بر او حزن و اندوهى و یا بلیه و ابتلائى.
کلمه ى من بیانیه، تصرف به معنى تغیر و تقلب است.
یعنى: اى خداى من مر تو را است ثنا بر چیزى که جدا نمى شوم من که تغیر و تبدل مى کنم من در او از صحیح و سالم بودن بدنم.
ما، در این فقره و فقره ى سابقه موصوله است و من بیانیه.
حدیث: جدید احداث تجدید.
یعنى: و مر تو را است ثناء براى آنچه که تازه نمودى به من از ناخوشى که در جسد من است.
ایقاظ:
از کلام امام علیه السلام چنان فهمیده مى شود که صحت، و مرض هر یک از آنها نعمت است از قبل خداى عزوجل چنانچه بعد از این صراحت مى فرماید و همچنین از کلام آن بزرگوار نیز استفاده مى شود که صحت زیاده است از مرض زیرا که از صحت تعبیر بلم ازل فرمود و از مرض به احداث و تجدد.
پس نمى دانم اى خداى من که کدام یک از دو حالت سزاوارتر است به شکر تو و کدام یک از دو وقت اولى است به ثناء نمودن مر تو را.
اللغه:
نشط: به معنى سرعت و شدت و شادى.
بغى: طلب نمودن.
مرضاه: خشنودى.
فضل: در مقام به معنى خوبى و رزق.
یعنى: آیا وقت سلامت آن چنانى که گوارا نمودى تو مرا در آن وقت خوبها و پاکیزه هاى رزقت را و سخت نمودى تو به سبب صحت طلب نمودن خوبى تو را و نیکوئى و روزى تو را.
و قوت دادى تو مرا با آن سلامت بر چیزى که توفیق دادى تو مرا به آن از بندگى نمودن، اطاعت و بندگى نمودن خدا از عبادت بدنیه به سلامت و صحت است زیرا که بدون او غالب از بندگیها را نتوان جاى آورد.
اللغه:
عله: سقم و مرض را گویند.
محص: خالص بودن،
تحفه: چیزى نفیس خوب به دیگرى دادن.
یعنى: یا وقت مرض آن چنانى که خالص نمودى تو مرا به واسطه ى او و نعمتهاى آن چنانى که تحفه و خوبى دادى تو مرا به او.
روایت شده است که تب یک شب کفاره ى یکسال گناه است.
روایت دیگر وارد است که بنده ى مومن همین که تب بر او مستولى شد ریخته شود مثل برگ درخت گناهان او، ناله ى او تسبیح است و صیحه ى او تهلیل است و تقلب کردن و حرکت او در فراش مثل شمشیر زدن است در راه خدا.
ایضاح:
عالم حقیقى و داناى واقعى که مطلع است به خواص اشیاء و فوائد آن و بر اینکه هر یک از صحت و مرض را فوائدى مترتب است و لذا امر بر او مردد شده است که کدام یک از صحت و مرض اولى و سزاوارتر است به شکر و ثناى معبود نمودن لکن در مقام اشکالى است و آن این است که ائمه ى علیهم السلام همیشه از خدا سئوال مى نمودند سلامت بدن و باقى بودن صحت جسم و عدم استیلاى امراض چنانکه در دعاى جوشن صغیر معلوم مى شود خلاصه اگر صحت و مرض هر دو نعمت بوده اند لابد بود سئوال از مرض نیز مثل صحت در حالى که سئوال از مرض محبوب نیست و لذا سئوال نمى نمودند جواب شبهه آن است که امراض و اسقام وارده بر انسان از قبیل کفاره ى گناهان است پس بعد از نزول اسقام و امراض از قبیل نعم حضرت بارى زیرا بر او مترتب مى شود چهار فائده که ذکر نموده است.
اللغه:
غمس: فرو رفتن در چیزى.
حوبه: معصیت و گناه،
تخفیفا و تطهیرا و تنبیها و تذکیرا: هر یک مفعول له است از براى قوله محصتنى و اتحفتنى یعنى از براى سبک شدن مر آن چیزى که سنگین گردیده بر پشت من از گناهان و از براى پاک نمودن مر آن چیزى که فرو رفتم من در آن از گناهان و از براى آگاه نمودن مر جاى نیاوردن، و فراموش شدن توبه و متذکر شدن مر زائل شدن معصیت به سبب نعمت قدیم چون نعمت قدیم از او سلب شده است که صحت باشد و الان مبتلا به مرض شده است طلب بازگشت مى نماید از محو معصیت تا آنکه قدیم به او عود نماید.
اللغه:
خلال: بین شىء و میان او را گویند.
تکلف: برداشتن شىء است به مشقت و تعب جار و مجرور متعلق به ثابت است جمله ى حالیه مشارالیه ذلک مرض و علت هست.
یعنى: و حال آنکه ثابت است در میان مرض و علت چیزى که بنویسند از براى من آن دو نویسنده از خوبى اعمال که در قلب خطور ننموده است در آن و زبان تکلم به او ننموده است و جوارح متحمل مشقت او نشده است
در بعضى از روایات وارد است که دو ملک مامور هستند به نوشتن در حال مرض به آنچه در حال صحت او مى نوشتند زیرا که در حبس خدا است.
از حضرت صادق علیه السلام مروى است که آن بزرگوار فرمودند که: وقتى که صعود نماید دو ملک به سوى آسمان در هر شبى خداى عزوجل فرماید به ایشان که چه نوشته اید شما از براى بنده ى من در حال مرض او، عرض نمایند: شکایت نمودن او را نوشتیم پس مى فرماید خداى عزوجل: که انصاف ننموده ام من در حق بنده خود اگر او را حبس نمایم به حبس خود پس منع نمایم او را از شکایت نمودن بنویسید شما چیزى را که مى نوشتید از براى او از خیر در حال صحت او و بر او گناه و معصیت ننویسید تا آنکه او را آزاد نمایم از حبس خود به درستى که او در حبس من است از حبس من.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
هنگام بیمارى:
در این دعا امام علیه السلام از سلامت و بیمارى که معمولا براى هر انسانى پیش مى آید سخن گفته است.
در جمله ى اول از فراز نخست عرض مى کند: (بار خداوندا ستایش، مخصوص تو است بر آنچه همواره به کار مى گیرم و از آن بهره مند مى شوم یعنى تندرستى و سلامت بدنم) (اللهم لک الحمد على ما لم ازل اتصرف فیه من سلامه بدنى).
همچنین: (ستایش مخصوص تو است بر آنچه در من ایجاد فرموده اى یعنى بیمارى که در بدنم پدید آمده) (و لک الحمد على ما احدثت بى من عله فى جسدى).
و مى افزاید: (بار الها من نمى دانم کدامیک از این دو حالت به شکر و سپاس تو سزاوارتر است؟ و کدام یک از این دو وقت به ستایش تو اولویت دارد؟) (فما ادرى، یا الهى، اى الحالین احق بالشکر لک؟ و اى الوقتین اولى بالحمد لک؟).
(آیا هنگام صحت و تندرستى که روزیهاى پاکیزه ات را در آن بر من گوارا ساخته اى و براى رسیدن به خشنودى و فضلت به وسیله ى آن به من نشاط بخشیده اى و براى انجام اطاعتت- که توفیقش را عنایت کرده اى- و با آن مرا نیرومند ساخته اى؟ (اوقت الصحه التى هناتنى فیها طیبات رزقک، و نشطتنى بها لابتغاء مرضاتک و فضلک، و قویتنى معها على ما وفقتنى له من طاعتک؟).
(یا زمان بیمارى که مرا به وسیله ى آن خالص ساخته اى و نعمتهائى که به رسم هدیه در اثر آن برایم فرستاده اى، تا تخفیفى باشد از خطاها و اشتباهاتى که بر دوشم سنگینى نموده، و تطهیر و پاکیزگى از بدیهائى، که در آن فرورفته ام، و بیدار باشى براى دستیابى به توبه و یادآورى نعمت پیشین،براى از بین بردن گناهان بزرگ؟) (ام وقت العله التى محصتنى بها، و النعم التى اتحفتنى بها، تخفیفا لما ثقل به على ظهرى من الخطیئات، و تطهیرا، لما انغمست فیه من السیئات، و تنبیها لتناول التوبه، و تذکیرا لمحو الحوبه بقدیم النعمه؟).
علاوه بر این آثار: (در خلال این بیمارى الطافى است که از ناحیه ى نویسندگان اعمال در کارنامه ى عملم ثبت شده، یعنى اعمال پاکیزه اى در فکر کسى خطور نکرده، و هیچ زبانى به آن گویا نشده، و هیچ اندامى براى انجام آن به زحمت نیفتاده) (و فى خلال ذلک ما کتب لى الکاتبان من زکى الاعمال، ما لا قلب فکر فیه، و لالسان نطق به، و لا جارحه تکلفته).
(بلکه همه ى اینها تفضلى است از ناحیه ى تو بر من، و احسانى است از جانب تو به سوى من) (بل افضالا منک على، و احسانا من صنیعک الى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۹۳-۷۵
وَ کانَ مِنْ دُعائه عَلَیهِ السَّلامُ إِذا مَرِضَ اوْ نَزَلَ بِهِ کرْبٌ وَ بَلِیة:
«اللَّهُمَّ لَک الحَمدُ على ما لم أزَلْ أتصرّفُ فیه مِنْ سَلامَةَ بَدَنی، و لَک الحَمْد على ما أحْدَثْتَ بی من علَّةٍ فی جَسَدِی».
بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله المحمود فى العافیه و البلاء، المشکور على اللاواء و الالاء، و الصلاه و السلام على نبیه اشرف الادلاء و على آله و عترته الساده الاجلاء. و بعد فهذه الروضه الخامسه عشره من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء الخامس عشر من صحیفه سیدالعابدین صلوات الله و سلامه علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، بلغه الله تعالى غایات آماله، و وقاه شر نفسه و سیئات اعماله.
مرض الحیوان مرضا- من باب تعب-، و المرض قیل: حاله خارجه عن الطبع ضاره بالفعل، و یعلم من هذا ان الالام اعراض عن المرض.
و قیل: هو ما یعرض للبدن فیخرجه عن الاعتدال الخاص.
و قیل: هو هیئه بدنیه تکون الافعال بها لذاتها مووفه، و لابد من کون الافه محسوسه، لان الاحساس بضرر الفعل شرط فى کون الهیئه مرضا، و الا کان جمیع الناس فى مرض دائما بالقیاس الى افضل الهیئات.
و الکرب: الهم یاخذ بالنفس، و کربه الامر یکربه- من باب قتل-: شق علیه و اهمه، و هو رجل مکروب: مهموم، و الکربه بالضم اسم منه.
و البلیه: البلاء، و هو الاصابه بالمکروه.
قدم الجار و المجرور و الذى هو خبر من قوله «لک الحمد» فى الموضعین للحصر، اى: لک الحمد وحدک من غیر شریک اصلا و لا مدخل فیه لاحد.
و لم ازل: اى لم ابرح، یقال: مازال یفعل کذا مثل ما برح وزنا و معنى و المراد بها ملازمه الشىء و الحال الدائم، و لذلک قیل: هى لثبوت خبرها لاسمها على الاستمرار مذ قبله.
و اتصرف: اى اتقلب.
قال فى القاموس: صرفته فى الامر تصریفا فتصرف: قلبته فتقلب.
و من: فى الموضعین بیانیه.
و السلامه لغه: الخلوص من الافات، و اصطلاحا: هیئه یکون بها بدن الانسان فى مزاجه و ترکیبه بحیث یصدر عنه الافعال کلها صحیحه، فهى بهذا المعنى مرادفه للصحه.
و حدث الشىء حدوثا- من باب قعد-: تجدد وجوده بعد ان لم یکن فهو حادث و حدیث، و منه یقال: حدث به عیب اذا تجدد و کان معدوما، و یتعدى بالالف فیقال: احدثته.
و العله: عباره عن معنى یحل بالمحل فیتغیر به حال المحل، و منه سمى المرض عله، لانه بحلوله یتغیر حال الشخص من القوه الى الضعف.
و البدن و الجسد قیل: هما مترادفان بمعنى جسم الانسان. قال الجوهرى: بدن الانسان: جسده، من الجسد: و قال صاحب العین- و تبعه صاحب القاموس-: البدن من الجسد: ما سوى الشوى و الراس، و الشوى کالنوى: الیدان و الرجلان و کل ما لیس مقتلا کالقوائم.
و قال فى البارع: لا یقال الجسد الا للحیوان العاقل و هو الانسان و الملائکه و الجن، و لا یقال لغیره جسد
الفاء: للترتیب الذکرى.
و المراد به کون ما بعدها کلاما مرتبا على ما قبلها، لا ان مضمون ما بعدها عقیب مضمون ما قبلها فى الزمان، فان التردد فى حال السلامه و العله و وقتیهما ایهما احق بالشکر و اولى بالحمد یصح بعد جرى ذکرهما.
و درى دریا- من باب رمى- و درایه: علمه.
و اى اسم استفهام و هو مبتدا، و احق خبره، و الجمله فى محل نصب مفعولا لادرى، لان وقوعه- اعنى ادرى- قبل ما له صدر الکلام و هو استفهام هنا اوجب تعلیقه، اى: ابطال عمله لفظا مع بقائه محلا.
و قولهم: هو احق بکذا و اولى بکذا یستعمل بمعنیین.
احدهما: اختصاصه بذلک من غیر مشارکه، نحو زید احق او اولى بماله، اى: لا حق لغیره فیه.
و الثانى: ان یکون افعل تفضیل، فیقتضى اشتراکه مع غیره و ترجیحه على غیره، کقولهم: زید احسن وجها من فلان، و معناه ثبوت الحسن لهما و ترجیحه للاول، قاله الازهرى و غیره.
و المعنى الثانى هو المراد هنا. و انما تردد علیه السلام فى ترجیح احد الحالین و وقتیهما على الاخر فى الشکر و الحمد، لاقتضاء کل منهما شکره تعالى و حمده لما ترتب علیه من الرغائب و الفوائد، کما شرحه علیه السلام بقوله.
وقت: مرفوع على البدلیه من قوله: «و اى الوقتین»، و هو بدل کل من کل، و قرن بهمزه الاستفهام لتضمن المبدل منه معناها.
قال ابن مالک فى التسهیل: و یقرن البدل بهمزه الاستفهام ان تضمن متبوعه معناها.
و لا یخفى ان البدل فى الحقیقه هو مجموع المعطوف و المعطوف علیه- اعنى قوله : «اوقت الصحه ام وقت العله»- لاکل واحد من شقى التفصیل، کما توهمه عباره النحویین من قولهم: بدل الکل یطابق متبوعه فى الافراد و ضدیه، ما لم یقصد التفصیل کمررت برجلین قائم و قاعد، و ان قائم و قاعد مجموعهما هو البدل لاکل منهما، فالمطابقه حاصله مع التفصیل ایضا.
لکن قال الدمامینى فى شرح التسهیل: و یاتى هنا بحث و هو انه اذا کان مجموعهما هو البدل، فما هو العامل فى کل واحد منهما مع انه بمفرده غیر بدل؟ و هذا فى البدل کقولهم فى الخبر: الرمان حلو حامض انتهى؛
و هنانى الطعام یهنونى- من باب نفع-: ساغ ولذ، و هناه بالتثقیل: سوغه.
و طیبات الرزق: مستلذاته، و فسر قوله تعالى: «کلوا من طیبت ما رزقنکم» بالشهى اللذیذ، و قیل: المباح الحلال.
و قیل: المباح الذى یستلذ اکله.
و الضمیر المونث من قوله «فیها» یحتمل عوده الى الوقت، لاکتسابه التانیث من المضاف الیه، کقول الشاعر:
طول اللیالى اسرعت فى نقضى؛
و قول الاخر:
و ما حب الدیار شغفن قلبى؛
و هو کثیر فى فصیح الکلام. و یحتمل کونه للصحه.
قال ابن هشام فى المغنى: و یحتمل ان یکون من ذلک «و کنتم على شفا حفره من النار فانقذکم منها» اى: من الشفا، و یحتمل ان الضمیر للنار.
و نشط ینشط- من باب تعب-: خف و اسرع و طابت نفسه لعمله، و یتعدى بالتثقیل فیقال: نشطه تنشیطا.
و الباء من «بها»: اما للظرفیه او للسببیه او الاستعانه.
و بغیت الشىء ابغیه بغیا و ابتغیته ابتغاء: طلبته.
و المرضاه: الرضوان، کالمغفره بمعنى الغفران.
و الفضل: هنا بمعنى الخیر و الرزق، و فسر قوله تعالى: «فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فى الارض و ابتغوا من فضل الله»، اى: و اطلبوا الرزق فى الشراء و البیع.
و عن الحسن و ابن جبیر: المراد بقوله: «و ابتغوا من فضل الله» طلب العلم، و قیل: صلاه التطوع.
و عن ابن عباس: لم یومروا بطلب شىء من الدنیا، انما هو عیاده المرضى و حضور الجنائز و زیاره اخ فى الله.
و روى عمر بن یزید عن ابى عبدالله علیه السلام قال: انى لارکب فى الحاجه التى کفاها الله ما ارکب فیها الا التماس ان یرانى الله اضحى فى طلب الحلال، اما تسمع قول الله عز اسمه: «فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فى الارض و ابتغوا من فضل الله».
و قویتنى معها: اى مقارنا لها، اى: لوقت الصحه او للصحه. و «ام» متصله، لوقوعها بعد همزه الاستفهام.
و التمحیص: التخلیص من الذنوب.
قال الزمخشرى فى الاساس: محص الشىء محصا و محصه تمحیصا: خلصه من کل عیب، و محص الذهب بالنار: خلصه مما یشوبه و من المجاز محص الله التائب من الذنوب و محص قلبه و تمحصت ذنوبه انتهى.
و فى الحدیث عن النبى صلى الله علیه و آله: ما من مسلم عرض له مرض الا حط الله خطایاه کما تحط الشجره ورقها.
و عن امیرالمومنین علیه السلام ان المرض یحط السیئات و یحتهاحت الاوراق.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: حمى لیله کفاره لما قبلها و ما بعدها.
و فى خبر: ما یزال الاوصاب و المصائب بالعبد حتى تترکه کالفضه المصفاه.
و فى خبر آخر: ان المریض یخرج من مرضه نقیا من الذنوب کیوم ولدته امه، و یتساقط عنه خطایاه کما یتساقط الورق من الشجر فى الخریف.
قال بعض العلماء: تمحیص الذنوب بالمرض باعتبار امرین:
احدهما: ان المریض تنکسر شهوته و غضبه اللذان هما مبدا للذنوب و المعاصى و مادتها.
و الثانى: ان من شان المرض ان یرجع الانسان فیه الى ربه بالتوبه و الندم على المعصیه و العزم على ترک مثلها، کما قال تعالى: «و اذا مس الانسن الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما» الایه.
فما کان من السیئات و الذنوب حالات غیر متمکنه من جوهر النفس فانه یسرع زوالها منها، و ما صار ملکه فربما یزول على طول المرض و دوام الانابه الى الله تعالى انتهى.
و اتحفتنى بها: اى بررتنى و اکرمتنى یقال: اتحفه اذا وصله بتحفه بالضم، و هى البر و اللطف.
و اراد علیه السلام بالنعم: المثوبات و الاجور المترتبه على المرض المتسببه عنه.
و فى الحدیث عن النبى صلى الله علیه و آله: ایکم یحب ان یصح فلا یسقم؟ قالوا کلنا یا رسولالله، قال: تحبون ان تکونوا کالحمیر الصواله، الا تحبون ان تکونوا اصحاب بلایا و اصحاب کفارات؟ و الذى بعثنى بالحق ان الرجل لیکون له الدرجه فى الجنه فلا یبلغها بشىء من عمله، فیبتلیه الله لیبلغ درجه لا یبلغها بشىء من عمله.
و فى کلام بعض السلف: ان فى العلل لنعما لا ینبغى للعقلاء ان یجحدوها منها تمحیص الذنوب، و التعرض لثواب الصبر، و الیقظه من الغفله، و اذکار النعمه فى حال الصحه، و استدعاء التوبه وحثها على الصدقه.
فان قلت: قد روى عن امیرالمومنین علیه السلام انه قال لبعض اصحابه فى عله اعتلها: جعل الله ما کان من شکواک حطا لسیئاتک فان المرض لا اجر فیه و لکنه یحط السیئات و یحتها حت الاوراق، و انما الاجر فى القول باللسان و العمل بالایدى و الاقدام، و ان الله یدخل بصدق النیه و السریره الصالحه من یشاء من عباده الجنه.
فان هذا الکلام منه علیه السلام نص على انه لا مثوبه و لا اجر فى المرض، فکیف تترتب علیه المثوبات و تتسبب عنه الاجور التى عبر عنها بالنعم؟
قلت: ترتب المثوبات و الاجور علیه یکون باحتساب المشقه فیه لله تعالى بصدق نیه العبد مع صلاح سریرته، فان ذلک یکون معدا الافاضه الاجر و الثواب علیه، و یدخل ذلک فى عداد الملکات المقرونه بنیه القربه الى الله تعالى. و الى هذا المعنى اشار علیه السلام بقوله: و ان الله یدخل بصدق النیه و السریره الصالحه من یشاء من عباده الجنه، و قد تتسبب ایضا عنه باعتبار الصبر علیه و التضرع الى الله تعالى فیه، کما ورد فى حدیث آخر.
و هو ما روى عن ابى عبدالله علیه السلام عن ابیه عن جده عن مولانا الحسین بن على علیهم االسلام، قال: عاد امیرالمومنین علیه السلام سلمان الفارسى فقال: یابا عبدالله کیف اصبحت من علتک؟ فقال: یا امیرالمومنین احمد الله کثیرا و اشکو الیک کثره الضجر، قال: فلا تضجر یابا عبدالله، فما من احد من شیعتنا یصیبه وجع الا بذنب قد سبق منه و ذلک الوجع تطهیر له، قال سلمان: فان کان الامر على ما ذکرت و هو کما ذکرت فلیس لنا فى ذلک شىء خلا التطهیر، قال: بلى یا سلمان لکم الاجر بالصبر علیه و التضرع الى الله عز اسمه و الدعاء، بهما تکتب لکم الحسنات و ترفع لکم الدرجات، و اما الوجع خاصه فهو تطهیر و کفاره، فقبل سلمان ما بین عینیه و بکى و قال: من کان یمیز لنا هذه الاشیاء لولاک یا امیرالمومنین.
فهذا الحدیث صریح فى المطلوب. و یحتمل ان یکون المراد بالنعم الالام التى هى اعراض عن العله، عدها نعما لما یترتب علیها من الفوائد، من تخفیف الذنوب و التطهیر من السیئات و التنبیه على الانابه الى غیر ذلک، کما اشار الیه علیه السلام بقوله.
اى: لاجل التخفیف، فهو مفعول له، و یحتمل النصب على المصدریه، اى: تخفف تخفیفا او اتخاف تخفیف.
لایقال: هذا یعین کون المراد بالنعم الالام و الانتقام، لانها التى یحصل بها التخفیف و التطهیر و التنبیه و التذکیر لا المثوبات و الاجور.
لانا نقول: المثوبات و الاجور تقتضى التخفیف و التطهیر ایضا، کما قال تعالى: «ان الحسنات یذهبن السیئات» و بها یحصل التنبیه للانابه و التذکیر لمحو الخطیئه ایضا، فان من صبر على بلواه محتسبا اجره عندالله فلابد ان یتنبه للتوبه على ما فرط منه، و بتذکر قدیم نعمه الله علیه من العافیه فیتدارک سیئاته بالندم علیها و الرجوع عنها.
و اللام فى قوله علیه السلام «لما ثقل» یحتمل ان تکون للتعلیل، اى: تخفیفا عنى لاجل ما ثقل على ظهرى، و ان تکون مقویه للعامل لکونه فرعا فى العمل، مثل ضربى لزید حسن.
و جمله الصله من قوله: «ثقل على ظهرى» استعاره تمثیلیه، مثل حاله فى تحمل الخطیئات بحال من حمل على ظهره اعباء ثقیله فثقلت علیه، و التخفیف من ترشیح الاستعاره.
و فى قوله «لما انغمست» محتمله للتعلیل ایضا، اى تطهیرا لى لاجل ما انغمست فیه، و ان تکون بمعنى من، اى: تطهیرا مما انغمست فیه.
و اما التقویه فبعیده، لان التطهیر لا یکون لما انغمس فیه الا اذا ارید به معنى الازاله. و اصل الانغماس فى الماء، استعاره لارتکاب الذنوب و السیئات بجامع التوغل فى التلبس، و هى استعاره تبعیه تصریحیه.
و فى قوله «لتناول التوبه» اما للتعلیل ایضا، اى: تنبیها لى لاجل تناول التوبه، و اما بمعنى على، اى: تنبیها على تناول التوبه.
و فى قوله: «لمحو الحوبه» للتعلیل، و الحوبه بالفتح: الخطیئه من حاب حوبا- من باب قال- اذا اکتسب الاثم، و الاسم الحوب بالضم.
و قیل المضموم و المفتوح لغتان، فالضم لغه الحجاز و الفتح لغه تمیم.
و الباء من قوله «بقدیم النعمه»: متعلقه بالتذکیر، اى: تذکیر بقدیم النعمه لاجل محو الحوبه.
یقال: ذکرته ما کان و ذکرته بما کان، قال تعالى «و ذکرهم بایم الله».
و المراد بقدیم النعمه: العافیه المتقدمه على المرض، لان الانسان لا یذکر العافیه و لایعرف قدرها الا عند المرض، کما ورد فى الحدیث: نعمتان مجهولتان الامن و العافیه.
و قیل: مراره السقم توجد حلاوه العافیه.
و لما کان جهل النعمه خطیئه و کفرا بها، و کان ذکرها شکرا لها و ازاله للجهل بها، کان التذکیر بها سببا لمحو الحوبه التى هى عباره عن جهلها.
قال عمر لاویس القرنى رضى الله عنه: اخرج بک وضح فدعوت الله ان لا یذهبه عنک، و قلت: اللهم دع فى جسدى ما اذکر به نعمک على، قال: و ما ادراک و ما اطلع على هذا بشر؟. قال: اخبرنا رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم.
و اما ما قیل: ان الباء من قوله: «بقدیم النعمه» للسببیه، و هى متعلقه بقوله «اتحفتنى بها» اى: اتحفتنى بتلک النعم بسبب نعمتک القدیمه و قول آخر: هى متعلقه بمحو التوبه، اى: بقدیم النعمه التى وفقتنى بها لدفع الشبهات، و قول من قال: ان المراد بقدیم النعمه العنایات المندرجه فى هذه المحنه، لانها نعمه قدیمه مقدره من الازل، فهى اقوال لا تصیب شاکله الصواب و لایکشف لها عن وجه القبول حجاب.
الواو: للحال.
و الخلال: جمع خلل بفتحتین مثل جبل و جبال، و هو الفرجه بین الشیئین، و یکون مفردا ایضا بمعنى بین.
قال الفارابى فى دیوان الادب فى باب فعال بکسر الفاء: یقال: خلال ذلک، اى: بین ذلک.
و فى القاموس: هو خللهم و خلالهم بکسر هما و بفتح الثانى: بینهم اى: و فى اثناء. ما ذکر من العله و النعم التى اتحفتنى بها.
«ما کتبه لى الکاتبان من زکى الاعمال»: اى طاهرها، من زکى بمعنى طهر، و منه قوله تعالى: «ما زکى منکم من احد»، اى: ما طهر، و منه نفسا زکیه اى: طاهره لم تات ما یوجب قتلها، او صالح الاعمال من زکى الرجل یزکو اذا صلح، زکیه بالتثقیل: نسبه الى الزکاء و هو الصلاح فهو زکى.
و «ما» فى «مالا قلب»: بدل من «ما» التى قبلها.
و لا: اما لنفى الجنس و ما بعدها مرفوع بالابتداء على انها ملغاه لتکررها، و لا الثانیه و الثالثه اما زائدتان او ملغاتان کالاولى و مابعد کل منهما مبتدا معطوف على مبتدا، او عامله عمل لیس فى المواضع الثلاثه، فما بعد کل منها مرفوع بها. و لک جعل الاولى عامله عمل لیس، و الثانیه و الثالثه زائدتان او مهملتان و بالعکس و التفریق. فظهر ان ما حکم به بعضهم من تعین کون «لا» عامله عمل لیس لیس بشىء.
و فکر فى الشىء- من باب ضرب- و افکر بالالف و تفکر و فکر تفکیرا: اعمل فیه الفکر بالکسر، و هو ترتیب امور معلومه فى الذهن لتودى الى مطلوب یکون علما او ظنا.
و قیل: التفکر تصرف القلب فى معانى الاشیاء لدرک المطلوب.
و نطق ینطق- من باب ضرب-: تکلم بصوت و حروف تعرف بها المعانى، و یقال: نطق اللسان کما یقال: نطق الرجل.
و الجارحه من الانسان: ما یکتسب به من اعضائه کالید و الرجل و الجمع جوارح.
و تکلف الشىء: فعله و تحمله على مشقه.
و بل: حرف اضراب، و معناه هنا الانتقال من غرض الى اخر لا الابطال. و هى حرف ابتداء لا عاطفه على الصحیح، لکون متلوها جمله.
و افضالا: منصوب على المصدریه اى: بل افضلت افضالا کائنا ابتداء منک على، و احسنت احسانا کائنا من صنیعک الى.
قیل: و فیه شاهد على مجىء صنیع مصدرا لصنع المتعدى بالى کالصنع بالضم، فلا یختص بالمتعدى بالباء کما تفهمه عباره الجوهرى فى الصحاح حیث قال: الصنع بالضم مصدر قولک صنع الیه معروفا و صنع به صنیعا قبیحا اى: فعل انتهى.
و تبعه صاحب القاموس فقال: صنع الیه معروفا- کمنع- صنعا بالضم، و صنع به صنیعا قبیحا: فعله انتهى.
و لا شاهد فیه، لاحتمال ان یکون الصنیع هنا بمعنى الصنیعه و هو ما اصطنع من خیر.
قال فى القاموس: ما احسن صنع الله بالضم و صنیع الله عندک.
و قال الزمخشرى فى الاساس: نعم الصنیع صنیعک و ما احسن صنع الله عندک.
ف«من» فى قوله: «من صنیعک» یحتمل ان تکون ابتدائیه و ان تکون تبعیضیه، و حرف المجاوزه متعلق بالاحسان کما ان حرف الاستعلاء متعلق بالافضال. و قد ورد بمضمون هذه العباره من الدعاء احادیث کثیره منها:
ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: ان رسول الله صلى الله علیه و آله رفع راسه الى السماء فتبسم، فقیل له: یا رسول الله رایناک رفعت راسک الى السماء فتبسمت، قال: نعم عجبت لملکین هبطا من السماء الى الارض یلتمسان عبدا صالحا مومنا فى مصلى کان یصلى فیه لیکتبا له عمله فى یومه و لیلته، فلم یجداه فى مصلاه فعرجا الى السماء، فقالا: ربنا عبدک فلان المومن التمسناه فى مصلاه لنکتب له عمله لیومه و لیلته فلم نصبه فوجدناه فى حبالک، فقال الله عز و جل: اکتبا لعبدى مثل ما کان یعمله فى صحته من الخیر فى یومه و لیلته مادام فى حبالى، فان على ان اکتب له اجر ما کان یعمله اذ حبسته عنه.
و عنه علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: یقول الله عز و جل للملک الموکل بالمومن اذا مرض اکتب له ما کنت تکتب له فى صحته، فانى انا الذى صیرته فى حبالى.
و عنه علیه السلام قال: اذا صعد ملکا العبد المریض الى السماء عند کل مساء یقول الرب تبارک و تعالى: ماذا کتبتما لعبدى فى مرضه؟ فیقولان: الشکایه، فیقول: ما انصفت عبدى ان حبسته فى حبس من حبسى ثم امنعه الشکایه، اکتبا لعبدى مثل ما کنتما تکتبان له من الخیر فى صحته، و لاتکتبا علیه سیئه حتى اطلقه من حبسى، فانه فى حبس من حبسى.
