دعای هفتم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
خدا، تنها حلال سختیها و غمها؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام إِذَا عَرَضَتْ لَهُ مُهِمَّةٌ أَوْ نَزَلَتْ بِهِ مُلِمَّةٌ وَ عِنْدَ الْکرْبِ:
یا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکارِهِ، وَ یا مَنْ یفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ، وَ یا مَنْ یلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلَی رَوْحِ الْفَرَجِ.
ذَلَّتْ لِقُدْرَتِک الصِّعَابُ، وَ تَسَبَّبَتْ بِلُطْفِک الْأَسْبَابُ، وَ جَرَی بِقُدرَتِک الْقَضَاءُ، وَ مَضَتْ عَلَی إِرَادَتِک الْأَشْیاءُ.
فَهِی بِمَشِیتِک دُونَ قَوْلِک مُؤْتَمِرَةٌ، وَ بِإِرَادَتِک دُونَ نَهْیک مُنْزَجِرَةٌ.
أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمَّاتِ، وَ أَنْتَ الْمَفْزَعُ فِی الْمُلِمَّاتِ، لَا ینْدَفِعُ مِنْهَا إِلَّا مَا دَفَعْتَ، وَ لَا ینْکشِفُ مِنْهَا إِلَّا مَا کشَفْتَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای او هنگامی که برایش مهمی دست می‌داد یا رنجی فرود می‌آمد:
ای کسی که گره هر سختی به دست تو گشوده شود و ای که تندی شدائد به عنایتت می‌شکند، ای که راه بیرون‌شدن از تنگی و رفتن به سوی آسایش از تو خواسته شود، دشواریها به لطف تو آسان گردد و وسایل زندگی و اسباب حیات به رحمت تو فراهم آید و قضا به قدرتت جریان گیرد و همه چیز به اراده تو روان شود، تنها به خواست تو بی‌آنکه فرمان دهی، همه چیز فرمان برد، و هر چیز محض اراده‌ات بی‌آنکه نهی کنی از کار بایستد، در تمام دشواریها تو را می‌خوانند و در بلیات و گرفتاریها به تو پناه جویند، غیر از بلایی که تو دفع کنی بلایی برطرف نگردد و گرهی نگشاید مگر تواش بگشایی.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است به هنگامی که برای او مهمی پیش می آمد یا حادثه ای رخ می داد و به هنگام اندوه.
اى خداوندى که گره کارهاى فروبسته به تو گشوده مى شود و سختیها به تو آسان مى گردد اى خداوندى که از تو خواهند رهایى از تنگناها را و یافتن آسودگى را.
به قدرت تو دشوارى خوارمایه گردد و به لطف تو اسباب کارها ساخته آید. قضا به قدرت تو جارى است و هر چیز بر وفق اراده تو پدید آمده است:
به مشیت تو فرمانبر است و به گفتار آمرانه اش نیاز نیست به اراده تو بازداشتنى است و به گفتار بازدارنده اش نیاز نیست.
تویى آن که در مهمات بخوانند و در سختیها به او پناه جویند. هیچ بلایى از سر ما نرود جز آنکه تواش برانى و هیچ اندوهى از دل ما رخت نبندد مگر آنکه تواش از میان بردارى.
ترجمه ارفع
در هنگام سختى و غم و اندوه:
اى کسى که گره هاى گرفتاریها به دستش باز مى گردد و ای کسى که شدت سختى ها به وسیله او برطرف مى شود و ای کسى که رفع گرفتاریها و رفتن به سوى گشایش با التماس و التجاء به او حاصل مى گردد.
پروردگارا کارهاى بسیار سخت به قدرت تو آسان شده و به لطف و کرم توست که وسایل و اسباب هر کار آماده گردیده و به نیروى توست که حکم قطعى براى کارها به جریان افتاده و به اراده توست که همه چیزها به کار افتاده اند.
بنابراین موجودات به اراده ات و نه به گفتارت، فرمان مى برند و به اراده ى تو و نه به نهى کردنت دست از کار مى کشند.
پس تویى که براى حوایج زندگى خوانده مى شوى و تویى که در ناگواریها مددکننده ای و از مخلوقات چیزى رفع و دفع نمى گردد مگر تو بخواهى و نیز گشایشى ایجاد نمى شود مگر تو اراده کنى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هر گاه براى او امر مهم و مشکلى پیش مى آمد یا پیشامد سختى روى مى داد و به هنگام اندوه:
اى که گره ناگوارى ها به دست تو باز شود، و اى که تیزى سختى ها به دست تو کند گردد، و اى که راه بیرون شدن از گرفتارى ها و رفتن به سوى راحتى گشایش ها را از تو درخواست کنند.
دشوارها پیش قدرتت آسان، و سبب ها به لطفت در کار، و قضا و قدر تو به قدرتت روان، و همه چیز طبق اراده ات جارى است.
آنها به محض خواستت بى آنکه سخن گویى فرمان برند، و به محض ارده ات بى آنکه لب به نهى گشایى بازایستند.
تویى که در مهمات و مشکلات خوانده شوى، و تویى که در پیشامدهاى سخت پناهگاهى، هیچ یک از آنها دور نشود مگر آنچه تو دور نمایى، و هیچ یک برطرف نگردد مگر آنچه تو برطرف سازى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هرگاه بر آن حضرت امر مهمى یا حادثه ناگوارى وارد مى شد و هنگام رنج و آلام روزگار این دعا را براى حل مشکلات مى خواند (که معروف شده به دعاى یا من تحل...):
اى خدائى که گره ناگواریهاى عالم به او گشایش مى یابد اى خدائى که سختیهاى جهان به او آسان مى گردد اى آنکه برون شدن از غم و اندوه به حقیقت شادى و خرمى از او درخواست مى شود
مشکلات عالم پیش قدرتت رام گردند و اسباب وجود هر چیز به لطف و کرمت نظام یافته است قضا به قدرت تو جارى و هر چیز عالم به اراده تو امضاء مى گردد
پس هر چه بخواهى به مجرد خواست پیش از فرمانت اطاعت کند و هر چه بخواهى به صرف اراده بدون نهیت منزجر گردد
خلق ترا در مهمات عالم مى خوانند و به درگاه تو در پریشانیها تضرع و زارى مى کنند هیچ درد و رنج و پریشانى دفع نشود مگر آنکه تو مندفع گردانى و تو برطرف سازى.
ترجمه سجادی
از دعاهاى امام علیه السلام است آنگاه که کارِ دشوارى به او روآورْد یا مصیبتى برایش رخ داد و هنگام اندوه.
اى کسى که گره هاى سختى ها به واسطه او باز مى شود، و اى کسى که شدّت دشوارى ها با او آرام مى گردد و اى کسى که رهایى و رفتن به سوى آسایشى فراخ، از او درخواست مى شود.
سختى ها به توانایى تو آسان شد و به لطف تو وسیله ها فراهم گردید و تقدیر به قدرت تو اجرا شد و اشیاء بر وفق اراده تو تحقق یافته اند.
پس آن اشیا به خواست تو بدون سخنت فرمانبردارند و به اراده تو بدون نهیت بازداشته شده اند.
تویى خوانده شده براى دشوارى ها و تویى فریادرس در سختى ها، از آنها جز آنچه تو دور کنى، دور نمى گردد و از آنها جز آنچه تو برطرف کنى، برطرف نمى شود.
ترجمه شعرانی
از دعاهاى‌آن حضرت (ع) است آنگاه که حادثه غم انگیز یا پیش آمدى ناگوار رخ مى داد و در هر اندوهى:
اى که گره هر دشوارى بدست تو مى گشاید، و اى که حدت هر سختى به لطف تو نرم مى شود. راه گریز سوى آسایش و رفع اندوه از تو باید خواست
نشیب و فرازهاى درشت و ناهموار زندگى پیش قدرت تو هموار مى شود و به لطف تدبیر تو اسباب هر چیز فراهم مى گردد. قضا به نیروى تو جارى است و همه چیز مطابق اراده تو مى گذرد
همه اشیا مشیت تو را ناگفته اطاعت مى کنند و به نهى تو اظهار ناکرده باز میایستند.
آن توئى که در حوادث غم انگیز تو را مى خوانند و در پیشامدهاى ناگوار به تو پناه برند. بلیه دفع نشود مگر آنکه تو دفع کنى و بسته گشوده نگردد مگر آنچه تو بگشائى.
ترجمه فولادوند
دعاى آن حضرت هنگامى که امر مهمى براى او پیش مى آمد یا حادثه اى براى او رخ مى داد و هنگام اندوه:
اى آن که گره کارهاى فرو بسته به سر انگشت او باز مى شود، و اى کسى که تیزى دشواریها بدو شکسته مى شود، و اى کسى که خروج از تنگى به سوى گشایش از او خواسته مى شود!
دشواریها به توان تو هموار و سبب سازى به لطف تو فراهم مى گردد و به قدرت تو قضاى الهى جریان مى یابد،
اشیاء بر وفق اراده ى تو روان اند، یعنى همه چیز به صرف اراده ى تو- و بى گفتن تو- پذیراى فرمان مى گردد و به مجرد اراده ى تو- و بى نهى تو- از عمل باز مى مانند.
تویى، تو که در رخدادهاى مهم خوانده مى شوى و تویى تو پناهگاه در بلایا. گرفتاریها بر طرف نمى شود مگر آنچه را که تو خود بر طرف سازى و گشایش حاصل نمى شود مگر آن گشایشى که تو خود پدید آورى.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هرگاه کار دشوار دل آزارى به او رومى آورد یا پیشامد سختى رخ مى داد و به هنگام غم و اندوه:
(حضرت امیرالمومنین علیه السلام فرموده: هرگاه ترس و بیم «از بلاء» سخت شد پس پناهگاه به سوى خدا رفتن است، حضرت موسى ابن جعفر علیه السلام فرموده: بلاء و آفتى نیست که به بنده ى مومن روآورد و خداى عزوجل دعاء «درخواست رفع آن» را به او توفیق دهد جز آنکه آن بلاء به زودى از بین برود، و بلائى نیست که به بنده ى مومن رو آورد و از دعاء خوددارى نماید جز آنکه آن بلاء به طول انجامد، پس هرگاه بلاء روآورد «براى رفع آن» بر شما باد دعاء و تضرع و زارى به درگاه خداى عزوجل، حضرت صادق علیه السلام فرمود: آیا درازى و کوتاهى بلاء را مى شناسید؟ «شنوندگان گفتند» گفتیم: نه، فرمود: اگر هنگام بلاء یکى از شما موفق به دعاء شد بدانید «مدت» بلاء کوتاه است، حضرت موسى ابن جعفر علیه السلام فرمود: دعاء و درخواست و به درگاه خدا روآوردن بلاء را بازمى گرداند، و آن بلاء مقدر شده و لازم گردیده و نمانده جز امضاء و گذراندن آن، پس اگر خداى عزوجل خوانده شود و از او برطرف شدن آن بلاء درخواست گردد خدا آن را برطرف مى نماید، حضرت صادق علیه السلام فرموده: هرگاه پیشامدى یا سختى یا اندوهى به مردى روآورد باید دو زانو و دو آرنج خود را برهنه نموده و به زمین بچسباند و سینه اش را هم به زمین نهد و به سجده رود پس از آن حاجت و خواسته ى خویش را «از خداى تعالى» بطلبد، و حضرت سید العابدین و امام الساجدین صلوات الله و سلامه علیه در اینجا از خداى تعالى برطرف شدن بلاء و گرفتارى و غم و اندوه را به این گونه درخواست مى نماید):
اى آنکه گره هاى ناگوارائیها به وسیله ى او بازمى گردد، و اى آنکه تندى سختیها به او شکسته مى شود، و اى آنکه رهائى یافتن از گرفتاریها و رفتن به سوى آسایش فراخى، از او درخواست مى گردد
کارهاى دشوار به قدرت و توانائى تو آسان شده، و به لطف و توفیق (از جانب) تو اسباب (هر کارى) سبب گردیده، و مقدر شده بر اثر قدرت تو جارى و برقرار گشته، و اشیاء بر وفق اراده و خواست تو بکار رفته اند
پس آن اشیاء به اراده ى تو بى گفتنت فرمانبردار، و به خواست تو بى نهى و بازداشتنت بازداشته اند (در قرآن کریم «س ۱۶ ى ۴۰» فرماید: «انما قولنا لشىء اذا اردناه ان نقول له کن فیکون» یعنى جز این نیست که گفتار ما به چیزى هنگامى که اراده نمائیم به اینکه به آن بگوئیم موجود باش «بى گفتن و بى درنگ» موجود مى شود)
توئى که براى (آسان کردن) دشواریها خوانده مى شوى، و تو در سختیها پناهگاهى، از آنها دور نمى شود جز آن سختى که تو دورنمائى، و از آنها برطرف نمى گردد جز آن را که تو برطرف کنى.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در پیشامدهاى سخت و هنگام غم و اندوه:
«یا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکارِهِ وَ یا مَنْ یفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ وَ یا مَنْ یلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلَى رَوْحِ الْفَرَجِ»:
"اى آن که تمام مشکلات و ناگواریها به عنایت او حل مى شود، و اى آن که شدّت و حدّت سختیها به اراده او شکسته مى گردد، و اى آنکه نجات از گرفتاریها و راه دست یافتن به آسایش و راحتى، از جناب او درخواست مى شود".
پیشامدها و سختیها:
اگر کسى بگوید براى هیچ وقت در مسیر زندگى و حیات من، ناگوارى و سختى و غم و اندوه پیش نخواهد آمد، ادّعایى غیر منطقى است.
طبیعت حیات و زندگى، جاذب سختیها و پیشامدهاست. بافت حیات، بر دشواریها و رنج و تعب و مشکلات و مصائب است. آفرینش انسان بنایى است که عناصرش را درد و غم و سختى و دشوارى و بلا و ابتلا تشکیل داده است. این رنجها و سختیها و دردها و مشکلات و ابتلائات و مصائب، پله هاى نردبان ترقى و رشد و تکامل هستند. برخورد انسان اگر با مصائب و مکاره و سختیها و دردها همانگ با دستورات حضرت حق باشد سعادت همه جانبه انسان در پرتو آن تضمین مى گردد.
جهان از خداست، انسان از خداست، رقم پرونده هر موجودى از خداست، حرکات منظم تمام موجودات از خداست و صحنه پهناور آفرینش از خداست، این انسان است که باید این واقعیات را با عمق قلب خود لمس کند تا تحمل مشکلات و سختیها که کلید حلّش به دست خداست بر او آسان گردد و از آزمایش الهى سربلند بیرون آمده به مقام قرب و توحید صفاتى و افعالى و ذاتى برسد، و به سبب هموار کردن سختیها به مقامات عالیه ملکوتى نائل گردد.
چشیدن حقیقت توحید، آدمى را براى برخورد صحیح با مکاره و مشکلات آماده مى کند و انسان را از این طریق به اوج کمال انسانى مى رساند.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) در خطبه متّقین یکى از صفات برجسته اهل دل را صبر و حوصله و بردبارى در مکاره و شدائد شمرده و مقام شکیبایى را کلید حلّ مشکلات و رسیدن به آسانى بعد از سختى دانسته است.
هم آنان را ز تسلیم و توکل *** به هر سختى بود صبر و تحمل
چه سختیها که گیتى در پى انگیخت *** چو نیروى صبورى دید بگریخت
بیابان جهان پُر خار و خاشاک *** صبورى بر مثال رخش چالاک
چو رخش صبر باشد نرم رفتار *** گذارد پا به نرمى بر سر خار
جهان صحرا و سختیها سبک باد *** صبورى هم چو کوه سخت بنیاد
شکیبایى ظفر بخشد سرانجام *** نیابد بى صبورى هیچ کس کام
چو سختى روى آرد مرد هوشیار *** به پاى صبر بشتابد پى کار
به جانش صابر و آرام بخشد *** فلاحش دست گیرد کام بخشد
نگردد تنگدل در هیچ سختى *** برآرد شاخ صبرش نیکبختى
اهل توحید در پیشامدها شکست نمى خورند، چرا که اصل و حقیقت پیشامدها و ریشه سختیها را براى رشد جان از هر چیزى مقوّى تر مى دانند، و براى کام قلب از عسل شیرین تر به حساب مى آورند، که تمام انبیا و ائمّه و اولیا از این مسیر عبور کرده تا به مقام وصال و کشف و شهود و فناء و بقا رسیدند.
آنان زندگى و حیات را با تمام عوارض و مشکلات سختیهایش گذرگاه رسیدن به حضرت محبوب مى دانند و به این خاطر از حوادث و مکاره که عاقبت گرههایش به دست رحمت حق گشوده مى شود با جان و دل استقبال مى کنند.
صاحبان قلب و دارندگان مغز و اهل حال، زندگى را به نفس زدن و خوردن و خوابیدن و لذّت و شهوت معنا نمى کنند. حیات و زندگى همراه با توحید و عمل صالح و اخلاق حسنه، براى بیداردلان، لذت و خوشى دارد، که منهاى این واقعیات براى زندگى و حیات معنایى جز حیوانیت و سَبُعیتو شیطنت نیست.
زندگانى نیست تکرار نَفَس *** اصل او از حىّ و قیوم است و بس
قرب جان با آنکه گفت إنّى قَریب *** از حیات جاودان بردن نصیب
فرد از توحید لاهوتى شود *** ملّت از توحید جبروتى شود
با یزید و شبلى و بوذر از اوست *** امّتان را طغرل و سنجر از اوست
بى تجلّى نیست آدم را ثبات *** جلوه ما فرد و ملّت را حیات
هر دو از توحید مى گیرد کمال *** زندگى این را جلال، آن را جمال
این سلیمانى است آن سلمانى است *** آن سراپا فقر و این سلطانى است
آن یکى از بیند این گردد یکى *** در جهان با آن نشین با این بِزى
آنان که در بلاها و رنج ها و سختیها و مصائب، تا گشوده شدن گره ها به دست لطف حضرت حق، صبر و تحمل نمى کنند و براى شکستن شدّت و حدّت مکاره، از کرامت و بزرگوارى و درستى و فضیلت خود دست برمى دارند و شکست در برابر طوفان حوادث را بر پیروزى بر مکاره ترجیح مى دهند، بسى پَست و بى ارزشند.
اینان باید بدانند که مدت حادثه اندک، گره سختى گشوده شدنى و ملالت و درد و اندوه و غم، بدون شک پایان یافتنى است.
فلاح و رستگارى، نصر و پیروزى، فضیلت و کرامت و سعادت و حقیقت از آنِ مردمى است که گردن به خواست حق نهادند و بر مصائب صبر کردند تا به میوه شیرین استقامت در برابر مکاره رسیدند.
قرآن مجید برخورد با ابتلا و رنج و سختى و مکاره و مصائب را جهت رسیدن به کمال و رشد، براى هر انسانى اجتناب ناپذیر دانسته و حلّ مشکل را به سرپنجه لطف حضرت حق امرى مسلّم مى داند.
قرآن و مسأله مصائب و مکاره:
کتاب خدا مسأله بلا و ابتلا و مصائب و مکاره را، گاهى معلول ایمان و عمل صالح انسان دانسته و منبع مولّد مکاره را براى اهل ایمان، دشمنان خدا و شیاطین معرفى مى نماید، شیاطین و دشمنانى که تحمل اهل ایمان و کردار پسندیده آنان را نداشته و خود را در برابر موج ایمان مؤمنین نابودشدنى مى بینند، از این جهت دست به آزار و اذیت زده و تا سرحدّ از بین بردن اهل دل مى کوشند و انواع آزار و اذیت را متوجه آنان مى نمایند، ولى مکر و ظلم آنان به جایى نمى رسد و عاقبت گره مشکلات اهل ایمان به نفع دین و دنیا و آخرت آنان، به دست عنایت حق گشوده مى شود.
«لَتُبلَوُنَّ أمْوالِکمْ وَ أنْفُسِکمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ اُتُوا الْکتابَ مِنْ قَبْلِکمْ وَ مِنَ الَّذینَ أشْرَکوا أذىً کثیراً وَ إنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإنَّ ذلِک مِنْ عَزْمِ الاُْمُورِ».(۱)
به وقتى که اهل ایمان، محض دستور خدا و گسترش اسلام، از مکه به مدینه هجرت کردند و از خانه و زندگى و کسب و تجارت خود دور شدند، اموال و املاکشان به دست مشرکان به غارت رفت، و آنان که دچار دست ظلم و ستم گشتند، به انواع شکنجه ها از آزارهاى بدنى و زبانى مبتلا شدند.
و زمانى که جمع اهل ایمان در شر مدینه به پیامبر پیوستند، گرفتار آزار یهود و سرزنش و بدگویى بدزبانان، و پس از مدّتى اندک دچار جنگ با مشرکین، که پیروزى بر آنان اخلاص در عمل و نثار جان و مال مى طلبید، شدند و این راه سخت که پیچیده به انواع مکاره و مصائب و بلاها و رنجها و اندوه و غصه ها بود، صبر و استقامت مى خواست و چاره اى جز تحمّل مشکلات تا گشوده شدن گره ها به دست حق نبود، که تحمّل مصائب آنهم از دست نابخردان، تا رسیدن به پیروزى، ضامن تداوم تابش خورشید اسلام بر صحنه حیات انسان و انسانیت بود، از این جهت خداوند مهربان آیه فوق را در همین زمینه نازل کرد ک ترجمه آن به شرح زیر است:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. آل عمران، ۱۸۶.
به حقیقت که در اموال و نفوس خود به آزمایش دچار مى شوید، و از آنها که پیش از شما کتاب آسمانى داده شدند و همچنین از آنها که آلوده به شرک هستند، سخنان آزار دهنده فراوان خواهید شنید، و اگر صبر کنید و تقوا پیشه سازید، هر آینه صبر و تقوا از برنامه هاى محکم و قابل اعتماد است.
اصحاب با وفاى رسول خدا همچون سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، بلال، خبّاب، یاسر و نیز یاران ائمّه طاهرین((علیهم السلام)) همچون مالک اشتر، میثم تمّار، سهل بن حنیف، ابوالهیثم بن التّیهان، حُجر بن عدى، رُشَید هَجَرى، کمیل، سعید بن جُبَیر، ابوحمزه ثمالى، زُراره، هِشام بن حکم، محمّد بن مسلم، ابن أبى عُمَیر، صفوان بن یحیى، ابوهاشم جعفرى، زکریا بن آدم، در راه اسلام و ایمان و عمل صالح و اخلاق حسنه به انواع مصائب و بلاها و دردها و مکاره و شدائد و محنت ها دچار شدند و در این راه براى رضاى حق صبر پیشه ساختند، تا گره مکاره به دست رحمت حق باز شد و آنان به فوز عظیم و سعادت سرمدى رسیدند.
آرى در صریح آیات قرآن مجید است که خداوند مهربان گره مشکلاتى را که براى اهل ایمان به وجود مى آى باز مى کند.
در سوره مبارکه انشراح مى خوانیم:
«اَلَمْ نَشْرَحْ لَک صَدْرَک، وَ وَضَعْنا عَنْک وِزْرَک، اَلَّذى أنْقَضَ ظَهْرَک، وَ رَفَعْنا لَک ذِکرَک، فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً، إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً».
"خداوند مهربان مى دید که بنده برگزیده اش محمّد((صلى الله علیه وآله)) به واسطه وریتى عظیم که به وى داده و بار مسئولیت سنگینى که بر دوشش نهاده سخت گرفتار است، شدائد از همه سوى او در میان گرفته و سر و کارش با مردمى است که شدیدترین اقوام جهان در کفر و نفاقند، جمود و تعصّب آنها در پرستش خدایانى که خود از سنگ و چوب و خرما ساخته و مى سازند بى نهایت است، اخلاقشان فاسد و اعمالشان زشت است، سنگدل و سفّاک و نادان و در منجبالب فساد فرو رفته اند، هر چه رهایى آنها مى کوشد به نتیجه مطلوب نمى رسد، سینه اش تنگ مى شود، سرگردان و پریشان مى گردد، با لطف و عنایت و رحمت و رأفتش پیامبر محبوبش را مورد محبت خاص قرار مى دهد، دلش را روشن و سنه اش را فراخ مى سازد، بیشتر از دیگر پیامبرانِ با تصمیم، به وى عزمى آهنین و همّتى بلند و شکیبایى و بردبارى مرحمت مى نماید.
راه نفوذ و چاره کار را به او نشان مى دهد، نیکوترین وسیله نجات بشر را در اختیارش مى گذارد و با نزول وحى، وى را تقویت مى کند و دلدارى مى دهد و تفقّد و خبرگیرى و دلجویى مى نماید و سراسیمگى و پریشانى او را برطرف مى فرماید.
چنان عظمت روح و قوّت قلب و ظرفیتى شگفت به او مى بخشد که حوادث روزگار هر چند بزرگ باشد دریاى وجودش را طوفانى نمى سازد و آن کوه وقار را متزلزل نمى کند. در همه احوال قلبش قوى و اندیشه اش استوار و خاطرش مطمئن و اعتمادش به تأیید و یارى پروردگارش کامل است و علم قطعى و یقینى دارد به اینکه آن کس که او را فرستاده است یاریش خواهد کرد و دشمنش را پیروزى نخواهد داد".(۱)
«اَلَمْ نَشْرَحْ لَک صَدْرَک».
سختى و سنگینى توانفرساى برنامه هایى که بر دوش جانت بود، با لطف خاصّ خود از تو برداشتیم، آن سختیها و مصائب و بارهاى سنگینى که حتى براى تو که عظیم ترین روح و قلب را داراى کمرشکن بود.
یاد و نامت را بالا بردیم، "چون همه اصول معارف عالى ایمانى و فضائل و شریعت انسانى و حق و عدل و خیر در شخصیت و دعوت آنحضرت تحقّق و تمثّل یافت، یاد و نمودار اینها یاد او مى باشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "تفسیر نوین" ص۲۳۲.
هر کس و در هر زمان، حق و عدلى را متذکر شود و نمونه محقَّق آن را بجوید، در راه و روش و گفتار و تعالیمش نمونه برتر آن را مى یابد.
هر حکیم و عارفى که در اسرار و مبادى و غایات آفرینش بینش یابد، در وحى و تعالیم او برتر از آن را مى نگرد. هر قانون شناس و قانونگذارى بخواهد نظامات و روابط حقوقى بشر را بشناسد، در شریعت محمّدى اصول عمیق و پایدار آنها را مى یابد.
نام و یاد او مانند خورشید و ماه در افق و مدار بلندى است که بر همه کس و در هر زمان و فراخور استعدادها مى تابد، و تیرگى اوهام و اندیشه ها و انحرافهاى بشرى نمى تواند آن را از تابندگى بازدارد یا بیالاید.
آواى گواهى به رسالتش با شهادت به توحید خداوند جهان، پیوسته و در قرون متمادى و مفاصل حیات و آفاق مختلف، بلند است و با همه دشمنى ها و تیرگى ها روزبروز وسعت بیشتر مى یابد.
مگر نور نبوّتش در اندک زمانى نخست جزیرة العرب تاریک، آنگاه شرق و غرب و جنوب و شمال را روشن نکرد و شعاع آن قلوب پراکنده را بهم نپیوست و از اندلس تا هند نام محمّد((صلى الله علیه وآله)) و تعالیم او بر نام و تعالیم ساکنین این سرزمین ها برترى نیافت؟!
آیا آن بلند آوازىِ یتیم عالیمند، و بى پناه و درس نخوانده و در میان مردمى جاهل و بیابانگرد و گمراه، آنهم با این سرعت، جز به یارى خداوند و لطف و قهر او بود؟ آیا تاریخ مى تواند نمونه اى از این رفعت و سرعت نشان مى دهد"؟(۱)
«وَ رَفَعْنالَک ذِکرَک».
و این است معناى واضح و روشن گره گشایى حضرت حق از مشکلات و مکاره که:
«فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً، إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً»:
پس براستى با هر سختى آسانى است، راستى با هر سختى آسانى است.
روى از خلق بگردان که به حق راه این است *** سرّ و معنىّ توکلت على الله این است
چون بریدى طمع از خلق، ز خود دست بدار *** زانکه زادِ ره حق آن و حق راه این است
از سرِ خواست نگوییم ز سرِ دل برخیز *** دل چو نبود نتوان گفت که دلخواه این است
جاى آن است که بر نفس کنى حمله شیر *** که سگى صنعت او، حیله روباه این است
بارگیرى است تن کاهل تو جان تو را *** مى کند میل به دنیا که چراگاه این است
جان بپرور به غم عشق و تنت را بگذار *** کاندر این ره خر عیسىِّ تو را کاه این است
تو مپندار که تن آب روان را دَلْو است *** بلکه مر یوسف مه روى تو را چاه این است
در ره عشق گر از قیمت یار آگاهى *** ترک جان کن که نشان دل آگاه این است
کار عشق است برو دست در او زن که عقول *** اخترانند چو در مى نگرى ما این است
اى که از وقت سؤالى کنى امروز مرا *** در جواب تو یکى نکته کوتاه این است
گر دمى حظّ خود از خلق فراموش کنى *** از پى یاد وى اَلْوَقْتُ مَعَ الله این است
سیف فرغانى افعال نکو کن پس از این *** زانکه تو نیک نه اى و ز تو در افواه این است
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "پرتوى از قرآن" قسمت دوم از جزء ۳۰، ص۱۵۶.
«وَ مَنْ یتَّقِ اللهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إنَّ اللهَ بالِغُ أمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکلِّ شَىْء قَدْراً»:(۱)
و آن کس که تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه بیرون شدن از مشکلات را به روى او بگشاید و از جایى که گمان نبرد روزى را عطا نماید، و هر کس در تمام امورش بر حضرت الله توکل کند خداوند او را کفایت نماید، که امر خداوند بر تمام امور نافذ است و براى هر چیز قدر و اندازه اى مقرّر داشته است.
نمونه این آیات در قرآن مجید فراوان است، فقط دل امیدوار و قلب بیدار مى خواهد که بر این آیات تکیه کند و یقین نماید که حضرت دوست، حلاّل تمام مشکلات است و بداند که هیچ صاحب بلیت از خفایاى لطف بارى تعالى در مشکلات است و بداند که هیچ صاحب بلیت از خفایاى لطف بارى تعالى در کشف بلیات نباید نومید باشد و در نظرش دستگیرى زمره اى که پایمال حوادث باشند در اعادت نعمت و ازالت شدت، مستبعد و غریب و نادر و عجیب نیاید.
آنان که عاشق جمالند در راه وصال، از شدّت و حدّت، و از مصیبت و محنت، و از درد و رنج و سختى و مشقّت که از عوارض این طریق و قطعیات این مسیر است نهراسند بلکه مکاره را بر جان بخرند و در راه محبوب بر شدائد حوصله کنند، تا گره کار به دست یار وفادار باز شود و معشوق در برابر دیدگان قلب عاشق چهره نماید، ...که نصیب عاشقان در عشق جز غم نیست، غمشان وصول است و در این وصول جز آتش و نم نیست.
زیرکان دیوان اند، آشنایان بیگانه اند، مجنونان هشیارند، سینه بر روح گوا دارند، دل و جان را در عشق معشوق براى فنا دارند، مرغان قفس شکنند، باغبانان گُل بدنند، رهروان بى برگند، زندگان بى مرگند، سفرشان جز حقیقت نیست، سرمه دیده شان جز خاک کوى شریعت نیست. حرّان رهینند، سیارگان سماوات یقینند، جان حرّشان بنده عشق است، زانکه مرغ روحشان قفس جسم بشکست.
در باغ عشق را به سر پیش شوند، دُرّ دریاى عشق را به جان خویش شوند، ویران کنان سراى طبیعتند، بیخودان راه حقیقتند، رخش دلشان جز بار محبت نکشد، لُبّ جانشان جز شراب الفت نچشد، عشوه خران بى مقصود و استادان بى مزدوراند، در ره عشق از افسردگى دوراند.
نازکان دلخوشند، مَهرویان کشند، شربتشان جز خون جگر نباشد، زانکه ابر عشق جز اشک غم در دل ایشان نباشد.
شب ایشان همه روز است، روز ایشان همه نوروز است، به طرق خیال دزدان خانه جانانند، چه کنند که جز دزدى نمى دانند، طرّاران یار فریبند، جز در کوچه یار از دست غم نگریزند، سِحر نمایان هندند.
خُلقشان جوانمردى است، طریقشان پارسایى و مردى است، در محل طاعت تواضع کنند، اولیا را به حضرت به شفاعت بزند.
مى سوزند و مى سازند، مى دانند و مى باشند، ترنّم نواى دردشان، سماعِ خوشِ مزمار مُزیل گَردشان، به شهرود عشق نواى آشفته زنند، زیرا که بلبل دردشان در عشق و اله، و جان بوالعجبشان به روى یار مایل است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. طلاق، ۲ - ۳.
در راه جانان جان و دل بگدازند، تا کار جدایى براندازند، در کوچه یار مناجاتى باشند، در صومعه زهّاد خراباتى باشند، هر چند گویى نشنوند، و در عشقِ یار یک دم نغنوند، ملوکان زمانه را پیش ایشان قدم نیست، زیرا که عشق ایشان از ملک دو جهان کم نیست.
در طلب مشهود ازل خونهاى دیده بریزند، چرخ جز بار عشق ایشان نکشد، دهر در مجلس دردشان جز شربت غم نجشد، چون بگریند ابر بگرید، چون بنالند کوه بنالد، کاینات در میزان عشقشان سبکسار است.
آوه کنانِ غمزده اند، مصیبت زدگان دلشده اند، خوردنشان مدد جان است، خفتنشان منهاج ایمان است".(۱)
«ألَیسَ اللهُ بِکاف عَبْدَهُ...»(۲)
آیا خداوندى که مستجمع جمیع صفات کمال است، کفایت کننده عبد از جمیع شرور و مکاره نیست؟
عجیب این است که حضرت حق با علم به اینکه اگر گروهى را از مکاره و شدائد برهاند در وقت راحت به غفلت دچار آیند و دست به معصیت زنند باز به دعا و درخواست آنان توجه نماید و بلا و مکاره را از آنان بگرداند.
کتاب "فرج بعد از شدّت" مى گوید: و هیچ دلیلى بر اعانت فریادخواهان و دستگیرى پرگناهان و رهانیدن درماندگان بیش از آن نیست که در آیات قرآن کریم خود اعلام مى کند از حال جمعى که به ضرورت به نصرت او اعتصام نمودند و علم او بدان شامل بود که چون آن بلیت مکشوف و آن بند مرفوع گردید، جز به کفران نعمت و ناسپاسى و حق ناشناسى مشغول نباشند، و معهذا چون استغاثت بدو کردند دستگیرى نمود و چون استعانت از او خواستند نصرت فرمود، چنانکه چند جایگه در تنزیل، بیان آن فرموده است.(۳)
«وَ اِذا مَسَّ الإْنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أوْ قاعِداً أوْ قائِماً فَلَمّا کشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأنْ لَمْ یدْعُنا إلى ضُرٍّ مَسَّهُ کذلِک زُینَ لِلْمُسْرِفینَ ما کانُوا یعْمَلُونَ»:(۴)
و هرگاه انسان به رنج و زیانى افتد و دچار رنج و ناراحتى شود، همان لحظه به هر حالت باشد از نشسته و خفته و ایستاده فوراً به ما التجا آرد و به استغاثه و دعا برخیزد; آنگاه که رنج و زیانش برطرف شود باز به حال غفلت و غرور چنان باز مى گردد که گویى ما را براى دفع ضرر نخوانده است، همانا کفران و غفلت است که اعمال زشت تبهکاران را در نظرشان جلوه داده است.
آرى این معنى را بدکاران هم مى دانند که جز حضرت الله کسى را قدرت بر حل مشکلات و گشودن کره ها نیست. شاعرى در این زمینه چه زیبا سروده:
تَمَسَّک بِحَبْلِ اللهِ وَ اقْرَأْ کلامَهُ *** أَلَیس بِکاف عَبْدَهُ اللهُ وَحْدَهُ
إذا کنْتَ تَخْشى مِحْنَةً فَاعْتَصِمْ بِهِ *** هَوُاللهُ بِالإْفْضالِ یعْصِمُ عَبْدَهُ
به ریسمان حضرت الله چنگ بزن و گفتار جنابش را در قرآن بخوان که فرموده: آیا خداوند به تنهایى براى کفایت بنده اش از تمام شرور و مکاره کافى نیست؟
به هنگامى که از محنت و درد و غم و رنج و مصیبت بترسى، به حضرت او پناه ببر و به دامن عنایت او چنگ بزن که وجود مقدس حق با فضل و عنایتش بنده خود را پناه مى دهد و از آفات و بلیات حفظش مى نماید.
«قُلْ مَنْ ینَجّیکمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً لَئِنْ أنْجینا مِنْ هذِهِ لَنَکونَنَّ مِن الشّاکرینَ. قُلِ اللهُ ینْجیکمْ مِنْها وَ مِنْ کلِّ کرْب ثُمَّ أنْتُمْ تُشْرِکونَ»:(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "عبهر العاشقین"ص۵۱.
۲. زمر، ۳۶.
۳. "فرج بعد از شدت" ص۱۶.
۴. یونس، ۱۲.
۵. انعام، ۶۳ ۶۴.
بگو آن کیست که شما را از تاریکیها و سختیهاى بیابان و دریا نجات مى دهد؟ که او را به زارى و از باطن قلب مى خوانید که اگر ما را از این مهلکه نجات داد پیوسته شکرگزار او هستیم. به آنان بگو: خداوند است که شما را از آن سختیها مى رهاند و از هر اندوهى نجات مى دهد، باز هم به او شرک مىورزید.
«أمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُکمْ خُلَفاءَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللهِ قَلیلا ما تَذَکرونَ»:(۱)
(آیا بتها بهترند) یا آن که دعاى بیچارگان مضطر را به اجابت مى رساند و رنج و غم آنان را برطرف مى سازند و شما را جانشینان اهل زمین قرار مى دهد؟ آیا با وجود خداوند یکتا خدایى هست و غیر از او گره گشایى مى شناسید؟ اندک مردمى هستند که با این واقعیت آشنایى دارند.
«وَ ذَالنُّونِ إذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیهِ، فَنادى فِى الظُّلماتِ أنْ لا إلهَ إلاّ أنْتَ سُبْحانَک إنّى کنْتُ مِنَ الظّالِمینَ. فَاسْتَجَبْنا لَهُ و نَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کذلِک نُنْجِى الْمُؤْمِنینَ»:(۲)
و یاد آر حال یونس را، هنگامى که از میان قوم خود غضبناک بیرون رفت و چنین پنداشت که ما هرگز او را در مضیقه و سختى نمى افکنیم، (تا آنکه به ظلمات دریا و شکم ماهى در شب تار گرفتار شد) آنگاه در آن ظلمتها فریاد کرد که: الها جز ذات یکتاى تو خدایى نیست، تو از شرک و شریک و هر عیب و نقصى منزّهى، من به خود ستم کردم. پس دعاى او را اجابت کردیم و او را از گرداب غم نجات دادیم و اهل ایمان را اینگونه از بلا و غم و رنج و مکاره نجات مى دهیم.
هله عاشقان بکوشید که چو جسم و جان نماند *** دلتان چرخ پرّد چو بدن گران نماند
دل و جان به آب حکمت ز غبارها بشویید *** هله تا دو چشم حسرت سوى خاکدان نماند
نه که هر چه در جهانست نه که عشق جان آنست *** جز عشق هر چه بینى همه جاودان نماند
عدم تو همچو مشرق، اجل تو همچو مغرب *** سوى آسمان دیگر که به آسمان نماند
ره آسمان درونست، پرِ عشق را بجنبان *** پرِ عشق چون قوى شد غم نردبان نماند
تو مبین جهان ز بیرون که جهام درون دیده است *** چو دو دیده را ببستى ز جهان جهان نماند
دل تو مثال بام است و حواس ناودانها *** تو ز بام آى مى خور که چو ناودان نماند
تو ز لوح دل فرو خوان بتمامى این غزل را *** منگر تو در زبانم که لب و زبان نماند
تن آدمى کمان و نَفَس و سخن چو تیرش *** چو برفت تیر و ترکش عمل کمان نماند
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نمل، ۶۲.
۲. انبیاء، ۸۷ ۸۸.
در هر صورت آیات کتاب حق، ناطق به این معناست که تنها و تنها گره گشاى مشکلات خداست و این انسان است که نباید از مکاره و مصائب هراسى به خودراه دهد بلکه باید بداند که مکاره و دردها و مشکلات و سختیها نردبان ترقى و عوامل رشد و کمالند، چیزى که هست باید به پیشگاه حریم حرم دوست دست دعا بردارد و از جناب او بخواهد که در حل مشکل به او کمک دهد که او حلاّل تمام مشکلات است، چنانکه در جمله اول دعاى هفتم "صحیفه" خواندیم:
یا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکاِهِ.
قرآن مجید به ابتلا و مصیبت و رنج و اندوه بعضى از انبیاء اشاره دارد و به بیان این معنى در این زمینه مى پردازد که آن پاکان سرباخته در راه محبوب، به وقت گرفتارى، به حضرت دوست پناه برده و از قدرت حکیمانه و اراده عادلانه اش درخواست نجات نمودند، آن معشوق عاشقان هم با حفظ مصلحت و توجه به خیر دنیا و آخرت آنان گره از کارشان گشود و از دریاى غم به ساحل نجاتشان رهنمون گشت.
آدم و مکاره:
آن وجود ذیجود چون به اغواى شیطان در معیت همسرش حوّا به شجره منهیه نزدیک شد و قدم در گذرگاه خطرناک حرص گذارد، لباس بهشتى از وى گرفته شد و به امر حضرت رب همراه همسرش به زمین هبوط کرد.
در زمین به خاطر بى توجهى نسبت به امر حضرت ذوالاحسان، و از دست دادن بهشت، و عریان شدن از لباس کرامت، و تاریکى درون، و برگشتن رنگ چهره، به اندوهى سخت و دردى طاقت فرسا و رنجى عظیم و غصه اى ناگفتنى گرفتار شد. با توفیق خود حضرت محبوب و راهنمایى امین وحى، دست نیاز به درگاه بى نیاز برداشت و به پیشگاه مقدّس حضرت رب العزّه همى اغاثه و زارى و الحاح و اصرار نمود.
"تا بارى تعالى اغاثت او به لطف خفى و اعانت او به فرج قوى ارزانى داشت و ذکر مقامات و رفع درجات و کشف بلیات او در چندین موضع از مصحف مجید مذکور گردانید.
و چون وجود او از مادر "کنْ" متولد گشت، در مکتب وجودش به تعلّم «وَ عَلَّمَ آدَمَ الأْسْماءَ کلَّها».(۱) مشغول کردانید و مسجود مقربان حضرتش کرد و جنّت عدن را تماشاگه او گردانید.
بعد از آن به افعالش مؤاخذه کرد و انگشت بر حرف او نهاد که: «اَلَمْ أنْهَکما عَنْ تِلْکما الشَّجَرَةِ».(۲)
پس از آنکه به هشت بهشت آسوده بود، به غرامت آن ترک به ضرورت بهشت بِهِشت و به خاکدان دنیا هبوط کرد و به فراق جنّت و هجر حوّا مبتلا گشت و به خجالت گناهکارى درمانده شد و دویست سال به نوحه و ناله «رَبَّنا ظَلَمْنا أنْفُسَنا».(۳) روزگار گذاشت و هر لحظه دلش پرخون تر و غمش روز افزون تر بود تا ارحم الراحمین به تضرّع و دموع و استکانت و خضوع او ببخشید و خلعت «فَتابَ عَلَیهِ إنَّهُ هُوَ التَّوابُ الرَّحیمُ»(۴) در گردن او انداخت و محنتش را به نعمت مبدّل گردانیدو حوّا را به او رسانید.
پس آدم اول کسى بود که دعا کرد و اجابت آمد و استغاثت کرد و اعانت یافت و غمش به شادمانى و سختیش به آسانى بدل گشت و به تجدید نِعَم و ازالت نِقَم از حضرت قِدَم مخصوص و ممتاز گشت.
او رحیمى و پادشاهى است که چون از وى رحمت طلبند بخشایش فرماید و چون نعمت خواهند ارزانى دارد و در قرآن شرح و بیان او بیش از آن است که این مکان احتمال ذکر آن توان کرد."(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۳۱.
۲. اعراف، ۲۲ ۲۳.
۳. اعراف، ۲۲ ۲۳.
۴. بقره، ۳۷.
نوح و مکاره:
آن جناب به فرموده قرآن مجید در سوره مبارکه عنکبوت آیه ۱۴، نهصد و پنجاه سال مردم را به توحید و اعمال صالحه و اخلاق حسنه دعوت کرد. او مى خواست مردم را از آلودگیها برهاند و به حسنات آراسته نماید و خیر دنیا و آخرت مردم را تضمین کند. او از ابتداى بعثت و رسالتش تا نهصد و پنجاه سال همراه با انواع مشکلات و مشقّات و مکاره و مصائب مردم را به فضیلت دعوت و از رذیلت نهى فرمود.
از مردم زمان عده اى بسیار کم و گروهى اندک و جمعى قلیل به او ایمان آورده و دعوتش را پذیرفته، رسالتش را تصدیق کردند. اما آنان که خداوند مُهر بر دلهایشان نهاده بود و قلم ازل شقوت را بر ایشان ثبت کرده بود ایمان نیاورده و هدایت نشدند. بیشتر آنان از طبقه اول و دوم جمعیت بودند که در میان قوم و ملّت موقعیت و مقامى داشتند. اینان نه تنها به وى ایمان نیاوردند بلکه علیه او کارشکنى هم مى کردند و در آخر کار آشکار او را استهزاء نموده طرز فکر او را سفیهانه خوانده مى گفتند:
"تو جز بشرى مانند ما نیستى، اگر خدا مى خواست رسولى نزد ما بفرستد فرشته اى انتخاب مى کرد و در آن صورت ما هم به گفته هایش گوش فرا داده دعوتش را مى پذیرفتیم. علاوه اگر دعوت تو حق بود یک مشت اراذل و اوباش و صاحان مشاغل پست و فاقد افکار پخته که اقبال و ادبار و ردّ و قبولشان کورکورانه و بدون تحقیق است، به قبول دعوتت بر ما سبقت نمى گرفتند بلکه ما مردم فَطِن و بافر است و صاحبان اذهان صاف و افکار روشن پیشدستى کرده و به ایمان به تو و اقتدا به هدایتت از آنان سبقت مى جستیم".
آنگاه در جدال خود لجاجت و پافشارى کرده گفتند: "ما اصلا براى تو و یارانت فضیلتى بر خود نمى بینیم، نه در عقل و درایت و نه در دوراندیشى و نه در تشخیص و رعایت مصالح و نه در شناختن معاد و سرانجام گردون گردان، بلکه ما تو و یارانت را مردمى دروغگو مى شناسیم".
نوع((علیه السلام)) بدون اینکه سفاهت ایشان حوصله اش را بسر آورد و با روش و رأى و اندیشه او را از آنچه بود تغییر داده باشد، در جوابشان فرمود: "به من انصاف دهید آیا اگر من بر صدق دعوایم از ناحیه خدا داراى حجت باشم و خداوند مرا مشمول رحمت و فضل خود کرده باشد و لکن شما در اشتباه بوده و راه حق را گم کرده باشید و بخواهید آفتاب را با دستهاى خود مستور سازید و ستارگان را کور کنید، راستى بگویید آیا مى توانم با این حال رسالت خود را بر شما تحمیل نموده و شما را به ایمان مجبور سازیم"؟
گفتند: "اى نوح اگر مقصورت از ایمان آوردن ما هدایت ماست و مى خواهى که ما یاریت کرده مزید بر شوکوتت شویم، باید نخست اراذل و او باشى را که دوروبرت را گرفته اند از خود ساخته و از یاریشان چشم بپوشى، چون ما طاقت این را نداریم که خود را همدوش ایشان نموده و همکاریشان کنیم، حتى حاضر نیستیم در ایمان آوردن به تو قرین ایشان باشیم ; چطور دینى را بپذیریم که میانه اشراف و سفلگان و شاه و و گدا فرقى نمى گذارد"؟!
نوح((علیه السلام)) در پاسخ گفت: "دعوت من عمومى و براى همه طبقات شماست و در این دعوت فرقى میانه افراد روشن فکر و بى سواد، وافراد سرشناس و دورافتادگان، و مردمان توانگر و تهیدستان، و رؤسا و مرئوسین نیست، گیرن که درخواست شما را پذیرفته و منظور شما را تأمین کرده، این دسته از مردم را از خود طرد نمودم، آن وقت در نشر دین تأیید رسالتم به چه کسانى اعتماد مى کنم؟ به شما که همه در فکر لذّات ناپایدار دنیایید؟ من تا یاد دارم همواره از ایشان یارى و مددکارى دیده ام و از شما خذلان و شانه خالى کردن، از ایشان پذیرفتن دعوت و از شما انکار و لجاجت، علاوه به اینکه این طائفه دین مرا بپا داشته اند، اگر من ترکشان گویم و از من نزد خداى تعالى شکایت برده و با من به محاجّه برخیزند و بگویند که تو زحمات و خیر ما را کفران نموده و نیکیهاى ما را نادیده گرفتى، من چه جوابى خواهم داشت؟ براستى شما مردمى نادانید".
وقتى این گفتگوها در میان نوح و قومش شدت یافت و زمینه بحث و جدل توسعه پیدا کرد، مردم از وى به ستوه آمده و سینه ها تنگ شده گفتند: "اى نوح تو با ما به جدال برخاستى و در جدالت زیاد اصرار کردى و از حد گذراندى، اگر واقعاً راست مى گویى کار را یکسره کن و آن عذابى که ما را از آن بیم مى دهى حاضر ساز".
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "فرج بعد از شدت" ص۲۲ با اندکى تصرف.
نوح در جواب گفت: "شما خود نفهمى را از حد گذرانیده و حماقت را به منتها درجه رسانیده اید، آخر مگر اختیار عذاب خدا به دست من است که یا آن را بیاورم و یا از آمدنش جلوگیرم؟ آیا من جز بشرى هستم که خداوندم به من وحى مى فرستد؟ اختیار عذاب به دست معبود شماست و معبود من و شما یکى است و من ور ابلاغ پیامهاى اویم و به ثواب او شما را بشارت و از عذابش بیمتان مى دهم، اگر تا حال این معنا را نفهمیده اید اکنون بدانید که بازگشت هر چیزى به سوى خداست، اگر او بخواهد هدایتتان مى کند، و اگر بخواهد آن عذابى که از من مطالبه اش مى کنید بر شما نازل خواهد ساخت و چنانچه صلاح بداند عذاب را تأخیر انداخته و شما را وهلت مى دهد تا عقاب روز رستاخیزتان را بیفزاید و بدبختى و خواریتان را عمیق تر سازد".(۱)
خداوند انبیاء((علیهم السلام)) را براى اینکه رسالتش را به نحوا اکمل برسانند، صبر و استقامت در برابر اذیت، و نیروى غیر عادى در مبارزه ارزانى داشته است، همچنانکه دامنه همّت و آرزوهاشان را نیز وسعت داده تا بعد از آمدن ایشان دیگر حجتى براى مردم باقى نماند و کفار عذرى نداشته باشند.
نوح((علیه السلام)) که از انبیاء اولوالعزم و قوىّ الاراده بود، به همین جهت نهصد و پنجاه سال آزار قوم و استهزاء ایشان را به امید رسیدن به هدف مقدس خویش تحمل نمود ولکن روز به روز مردم بر لجاج و طغیان خود مى افزودند و دعوتش در ایشان جز نفرت اثر نمى گذارد، تا رفته رفته رشته امیدش سست گشته، بناچار به درگاه خداوند شکایت برد و از او یارى و راه چاره طلب کرد، خداوند به وى وحى فرستاد که:
«أنَّهُ لَنْ یؤْمِنَ مِنْ قَوْمِک إلاَّ مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یفْعَلُونَ»:(۲)
از قوم تو غیر همان چند تنى که ایمان آورده اند هرگز کسى ایمان نخواهد آورد، بنابراین زیاد از رفتار آنان ناراحت مباش.
نوح چون دانست که قلم قضا بر کفر ایشان رانده شده و خداوند مُهر بر دلهاشان نهاده و هیچ امیدى به ایمان آوردنشان نیست و دیگر در برابر برهان او خاضع نخواهند شد، عرضه داشت:
«رَبِّ لاتَذَرْ عَلَى الأْرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیاراً. إنَّک إنْ تَذَرْهُمْ یضِلُّوا عِبادَک وَ لایلدُوا إلاَّ فاجِراً کفّاراً»:(۳)
پروردگارا، از این قوم کافر احدى را زنده به روى زمین باقى مگذار، که اگر بیش از این مهلتشان دهى بندگانت را گمراه مى کنند و فرزندانى نخواهند آورد مگر مثل خود بدکار و کافر.
خداوند مهربان به مشکلات و مکاره نوح پس از دعا و استغاثه اش پایان داد و نفرینش را درباره قوم محقق ساخت و با فرستادن طوفان، مولّدان بلا و مکاره را غرق کرد و نوح و مردم مؤمن را از بلا و همّ و غم نجات بخشید.(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. هود، ۲۵ ۳۵.
۲. هود، ۳۶.
۳. نوح، ۲۶ ۲۷.
۴. "تاریخ انبیاء" ص۲۱.
ناله ها بر لب و از ناله اثرها داریم *** با خیال تو چه شبها چه سحرها داریم
بیخود و بى خرد و عاجز و مسکین و فقیر *** بخر اى خواجه ببین تا چه هنرها داریم
از دیار درگریم آمده سوى تو، کجاست *** ترجمانى که بگوید چه خبرها داریم
یکنظر بیش به روى تو ندیدیم و کنون *** روزگارى است که در دیده گهرها داریم
از عدم تا به وجود اینهمه ره باید رفت *** دیر شد دیر که در پیش سفرها داریم
باربگذار و گرانى بنه اى دل که به راه *** گر سبکبار نباشیم خطرها داریم
چند روزى است که بر عقل به همدستى عشق *** غارت آورده و امید ظفرها داریم
خدمت سایه کشد تا بر خورشید نشاط *** نخلها کشته و امّید ثمرها داریم
ابراهیم و مکاره:
آن بزرگ مرد الهى و وجود ملکوتى، در میان مردمى مى زیست که دچار بت تراشى و بت پرستى بودند و فرهنگ طاغوت خطرناکى چون نمرود بر آنان حکومت داشت. او که از ابتدا قلب و روح پاکش در مدار با عظمت توحید مى گشت، از برخورد با اعمال و اخلاق قوم زمان حتى نزدیکانش رنج مى برد.
او مى خواست مردم را از تحمیلات هواى نفسى و حکومت نمرودیان نجات دهد و دست قلب مردم را از بت پرستى کوتاه کند و به حبل الهى و دین توحیدى متصل نماید. او از اینکه مردم دچار اغیار و نامحرمان و کاهنان و خرافاتیان بودند و بر اساس اندیشه هاى انحرافى زندگى مى کردند در عذاب سخت روحى بود.
او در یک روز معین که تمام مردم شهر به مناسبتى به صحرا دشت رفته بودند وارد بتکده شهر شد و پس از اینکه دید بتها جواب او را نمى دهند، با تبرى که در دست داشت تمام خدایان قلاّبى و معبودهاى باطل را درهم شکست و تبر را به گردن بت بزرگ گذاشت و سپس با خوشحالى از اینکه در راه حضرت حق به مجاهده برخاسته به خانه خود روان شد. او منتظر ماند تا ملّت جاهل و طاغوتى در برابر آن حادثه چه عکس العملى ز خود نشان مى دهند.
قوم تیره روز و عمله هاى شیطانى نمرود، از صحرا برگشتند و خود را با سرنگونى و از بین رفتن بتها روبرو دیدند. غریو و فریاد از آن مردم بى خبر برخاست و هر کس از مسبّب حادثه جویا شد. تنى چند فریاد کشیدند این برنامه جز عمل جوانى به نام ابراهیم نیست که دائماً از خدایان ما بیزارى مى جست و آنها را پست و خوار و بیکاره به حساب مى آورد:
«قالُوا سَمِعْنا فَتىً یذْکرُهُمْ یقالُ لَهُ إبْراهیمُ».(۱)
چون بر مردم شهر مسلّم شد که این حادثه را حادثه آفرینى به نام ابراهیم است، همه با هم احضارش را خواستار و قبل از اینکه دستگیر شود حکم اعدامش را صادر کردند. دژخیمان نمرودى وى را دستگیر کرده و بدین گونه محاکمه اش را شروع کردند:
«قالُوا ءَأنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلهَتِنا یا إبْراهیمُ»:(۲)
این تویى که چنین بلایى رابه سر خدایان ما آورده اى؟
ابراهیم که زمینه را در این سؤال براى توجه دادن مردم به بطلان بت پرستى آماده دید، جهت سخن را برگردانده و پاسخى به مردم داد که انتظارش را نداشتند و آن این بود:
«بَلْ فَعَلَهُ کبیرُهُمْ هذا فَاسْئَلُوهُمْ إنْ کانُوا ینْطِقُونَ»:(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انبیاء، ۶۰.
۲. انبیاء، ۶۲.
۳. انبیاء، ۶۳.
این عمل کار بزرگتر آنهاست و چنانچه باور ندارید از خود آنان که سرنگون شده اند بپرسید اگر قدرت بر سخن دارند.
این پتک محکمى بود که بر سر آن غافلان زد، آنان را سر در گریبان کرد و به حیرت دچار ساخت، جواب صحیحى در برابر گفتار ابراهیم نیافتند، تنها سخنى که در پاسخ او گفتند این بود: اى ابراهیم براى تو روشن است که این بتها سؤالى را جواب نمى دهند، چگونه از ما مى خواهى از آنان بر این مسأله گواهى بخواهیم؟ آنان بعد از اینکه اعتراف کردند بتها هیچکاره اند ولى باز بر باطل خود پافشارى دارند، ایشان را اینچنین سر زنش کرد:
«اَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لاینْفَعُکمْ شَیئاً وَ لایضُرُّکمْ .اُفٍّ لَکمْ وَ لما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونَ اللهِ أفَلا تَعْقِلُونَ».(۱)
آیا هنوز هم بجاى خداوند چیزهایى را مى پرستید که براى شما سود و زیانى ندارند: اُف بر شما و بر آنچه بجاى حق مى پرستید، آیا تعقّل نمى کنید؟
احتجاج ابراهیم و دلایل دندان شکنش بر قلب سنگین و سخت آن مردم لجوج و متعصب در باطل اثر نکرد، منطق را کنار گذاشته و به زور متوسل شدند، یکجا اینچنین که قرآن حکایت فرموده حکم کردند:
«فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إلاّ أنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أوْ حَرِّقُوهُ فَأنْجَاهُ اللهُ مِنَ النّارِ إنَّ فى ذلِک لآَیات لِقَوْم یؤْمِنُونَ»:(۲)
جواب آنان در برابر گفتار حکیمانه ابراهیم جز این نبود که گفتند: او را بکشید یا بسوزانید. پس خداوند مهربان که حلاّل تمام مشکلات است ابراهیم را از آتشى که او را در آن انداختند نجات داد. در این حکایت براى قومى که به خدا ایمان آرند آیت و نشانه پدیدار است.
آن تیره روزان تا جایى که توانستند وسایل آتش افروزى فراهم کردند و براى آتش افروختن محوطه بزرگى را آماده نمودند، سپس آن انسان الهى را در منجنیق قرار داده و به داخل آتش پرتاب کردند. ذات اقدس حضرت ربّ العزّه به آتش خطاب کرد:
«یا نارُ کونى بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إبْراهیمَ»:(۳)
اى آتش، بر ابراهیم سرد و سلامت باش.
و اینچنین بود که خداوند مهربان بنده عزیزش را از کید خائنان و مکر مکاران نجات بخشید و گره از مشکل او باز کرد.
ما رند و خراباتى و دیوانه و مستیم *** پوشیده چه گوییم همینیم که هستیم
زان باده که در روز ازل قسمت ما شد *** پیداست که تا شامِ ابد سرخوش و مستیم
آواز اَلَست آمد و گفتیم بَلى را *** زان گفته بلاکش همه از عهد اَلستیم
دوشینه شکستیم به یک توبه دو صد جام *** امروز به یک جام دوصد توبه شکستیم
یکباره ز هر سلسله پیوند بریدیم *** دل تا که به زنجیر سر زلف تو بستیم
بگذشته ز سر پا به ره عشق نهادیم *** برخاسته از جان به غم یار نشستیم
در دست سر رشته تجرید گرفتیم *** خود سلسله عالم تقیید گسستیم
در نقطه وحدت سر تسلیم نهادیم *** وز دایره کثرت موهوم برستیم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انبیاء، ۶۶ -۶۷.
۲. عنکبوت، ۲۴.
۳. انبیاء، ۶۹.
ایوب و مکاره:
در ملکوت عالم، سخن در این مسأله بود که امروز در روى زمین در محراب عبادت و عرصه گاه شکر بهتر از ایوب نیست. شب او شب عبادت، و روزش روز تعلین معارف الهیه و دستگیرى از مستمندان و دواکردن درد دردمندان است.
ابلیس که در آن زمان از گفتگوى فرشتگان با خبر مى شد، پس از شنیدن تعریف ایوب از کروبیان عالم ملکوت، تصمیم گرفت در عبادت و حال ایوب ایجاد اخلال کند، اما خود را در برابر آن بنده مخلص حق عاجز دید، از این جهت به حضرت ربّ العزّه عرضه داشت: ایوب از روى میل و اراده اشتغال به عبادت ندارد بلکه به خاطر آن ثروت و مکنت و اعتبارى است که به او مرحمت کرده اى و این عبادت به طمع حفظ ثروت و دام ها و کشتزارها و زن و فرزندان اوست، البته این همه نعمت به دست شخصى چون ایوب اقتضاى این همه عبادت و شکرگزارى را دارد، او در وحشت است که نعمتها از او سلب شود، بنابراین عبادتش از روى میل و طمع است نه اخلاص و ارادت. خداوند به ابلیس فرمود: عبادت بنده من از روى خلوص و عشق به من است و هیچ کدام از این نعمتها محرک او در عبادت و بندگى نیست.
ثروت و مکنت، دام و دامدارى، کشت و کشاورزى، غلامان و کارگران، همه و همه از ایوب گرفته شد. چون خبر از بین رفتن این همه نعمت بدو رسید گفت: امانتى نزد من بود به صاحبش برگشت. بعد از آن فرزندانش در حادثه اى سخت و سهمگین جان دادند. چون خبر به او رسید گفت: حمد مى کنم خداى را به هنگامى که اولاد عنایت کرد و هنگامى که از من گرفت. سپس سلامتى بدنش از وى سلب شد، آن مرد الهى به جرگه بیماران و زمین گیران پیوست اما به ایمان و عشقش نسبت به حضرت حق افزوده شد و شکر و شکرگزاریش اضافه گشت.
مدتها این برنامه هاى عجیب گذشت، او با تواضع و فروتنى و خضوع و خشوع به درگاه حضرت محبوب عرضه داشت:
«أنّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَ أنْتَ أرْحَمُ الّراحِمینَ. فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیناهُ أهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدَنا وَ ذِکرى لِلْعابِدینَ».(۱)
پروردگارا، مرا بیمارى و رنج سخت رسیده، تو بر بندگانت از همه مهربانترى. پس ما دعاى وى را مستجاب کردیم و درد و رنجش را برطرف ساختیم و به لطف و رحمت خود اهل و فرزندانش را با عده اى دیگر مثل آنها به او عطا نمودیم، تا براى اهل عبادت تذکر باشد.
او سالها دچار سخت ترین مشکلات بود و این مشکلات و سختیها دُرّ ایمان و اخلاص وى را آبدیده تر کرد، آنگاه که از امتحان الهى سرفراز بیرون آمد خداوند مهربان گره از مشکلاتش گشود و وى را به نعمت بیشتر و عنایت برتر مخصوص گردانید.
مقام عبودیت آن بنده راست *** که راضى به تقدیر و حکم قضاست
اگر بنده شد قابل وصل دوست *** نشان وصالش ورود بلاست
بود وصل پروانه در سوختن *** از آن رو که او را بقا در فناست
مقرب نگردد در این ره کسى *** که با حبّ دنیاى دون مبتلاست
چنین گفت پروردگار مجید *** که کمتر ز بال مگس این سراست
جهان، سجنِ مؤمنِ بهشتِ عدو *** به فرموده سید اولیاست
به درگاه حق عبد صالح کسى است *** که اندر بلا اهل سِلم و رضاست
پسندیده نزد خداوند پاک *** بود بنده اى کاو به خوف و رجاست
شد آن بنده مقبول درگاه حق *** که پیوسته اندر نیاز و دعاست
اگر لذتى باشد اندر جهان *** همانا مناجات و حال بُکاست
هر آن کس که غافل شد از ذکر دوست *** بدان واحدى مانده دور از خداست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انبیاء، ۸۳ ۸۴.
موسى و مکاره:
داستان ولادت موسى و بلا و مصیبت و رنج و مکروهى که مادرِ آن جناب در جنب دستگاه فرعون کشید داستان ساده اى نیست. تعقیبى که وران دژخیم فرعون خانه بخانه جهت نوزادان پسر براى جلوگیرى کردن از رشد موسى داشتند، هر لحظه براى مادر موسى دردى جانکاه و رنجى عظیم بود. مادر مهربان از جانب حضرت حق ملهَم شد که طفل را شیر دهد، یا وى را در دامن دریا رها کند و از این مسأله ترس و اندوهى به خود راه ندهد، که طفل با رسیدن به مقام نبوت به او برمى گردد!
«وَ اَوْحَینا إلى اُمِّ مُوسى أنْ اَرْضِعیهِ فَإذا خِفْتِ عَلَیهِ فَألْقیهِ فِى الْیمِّ وَ لاتَخافى وَ لاتَحْزَنى إنّا رادُّوهُ إلَیک وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلینَ».(۱)
طفل در برابر دیدگان مادر به امواج دریا سپرده شد. آب خروشان جعبه حامل امانت حق را مستقیماً به دریا تا رسیدن به فرعون، در عین تکیه به حضرت محبوب، در رنجى سخت بود. خداوند مهربان با قرار دادن مهر شدیدى از کودک در قلب دشمن، هم زمینه رشد کودک را فراهم ساخت و هم مادر طفل را از دریاى غم و اندوه و رنج و مکروه نجات داد. قرآن مجید در سوره قصص مى فرماید:
"چون فرعون به سعایت مردم قصد قتل آن طفل را نمود، همسرش به او گفت: این کودک را نکشید که مایه نشاط دل و نور دیده من و توست و باشد که در خدمت ما سودمند افتد یا وى را به فرزندى خود قبول کنیم. و آنان از حقیقت حال بى خبر بودند.
صبحگاه مادر موسى قلبش از هر چه جز توجه به موسى فارغ بود، به اندازه اى غم و اندوه دلش را فراگرفت که اگر نه ما دلش را بر جاى نگه داشتیم تا ایمانش برقرار بماند نزدیک بود راز درونش را آشکار سازد.
آنگاه مادر موسى به خواهر گفت که از پى موسى بیرون شو، خواهد همه جا رفت تا گذرش به دربار فرعون افتاد، موسى را از دور دید و شناخت ولى آل فرعون او را نشناختند.
و ما شیر هر دایه اى را بر آن کودک حرام کردیم، و آل فرعون با عشق پرشورى که به کودک داشتند در پى دایه اى که موسى سینه اش را بگیرد بودند ولى طفل سینه هیچ زنى را نمى گرفت!
در آن حال خواهر گفت: آیا مایلید من شما را به خانواده اى رهنمون شوم که دایه این طفل شوند و وى را به مهربانى تربیت کند؟
بدین وسیله کودک را به آغوش مادر بازگردانیدیم تا دیده اش به جمال عزیزش روشن شود و حزن و اندوهش برطرف گردد و به طور یقین برایش روشن شود که وعده خدا ثابت و پابرجاست ولى اکثر مردم از این حقیقت بى خبرند".(۲)
او پس از آنکه جوان رشیدى شد، براى دفاع از مظلوم درگیرى سختى با قبطیان و گروه فرعون پیدا کرد که بر اثر آن درگیرى زمینه اعدامش حتمى بود ولى خداوند مهربان وى را از آن مشکل نجات داد و آن جناب را پس از مدتى رهنوردى در دشت و بیابان با شعیب پیغمبر آشنا ساخت. او نزدیک به ده سال در وادى مدین به چوپانى بسر برد و سرانجام با دختر با کرامت شعیب ازدواج کرد و آنگاه براى دیدار با اقوام از شعیب اجازه خواست که رهسپار دیار مصر گردد. آن حضرت در مسیر حرکت به سوى مصر در وادى سینا به منطقه نور قدم گذاشت و به شرف رسالت و نبوت آنهم در مقام اولوالعزمى از جانب حضرت ربّ العزّه مشرّف و مفتخر شد.
آرى پس از تحمل آن همه مشکلات و مصائب و سختیها، گِلیم پوش بیابانى کلیم الله از کار درآمد. وجود مقدس موسى((علیه السلام)) سالها با فرعون و فرعونیان و قارون و قارونیان و سامرى و سامریان در پیکار و مبارزه سخت بود و آن همه را براى خاطر تداوم فرهنگ حق تحمل نمود تا سرانجام به پیروزى بر دشمنان و فلاح و رستگارى در آخرت دست یافت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۷.
۲. قصص، ۸ -۱۳.
اى آن که گشته اى به غم و رنج مبتلا *** آید فرح، مباش تو نومید از خدا
غم گر چه بیشمار بود شادى از پس است *** شدت اگر چه دیر بماند شود رجا
شب گرچه دیر باز بود هم رسد به صبح *** روز ار چه میغ ناک بود هم دهد ضیا
آمد شفا و صحّت اندر پس مرض *** باشد بهار خرّم اندر پس شِتا
بر هر صفت که هست جهان را ثبات نیست *** هر مال را که هست بود در عقب فنا
شادىّ، و غم، عطا و بلا، صحّت و مرض *** اقبال و مدبرىّ و کراهیت و رضا
هر یک به ضد خویش شود عاقبت بدل *** هر حال را که هست بود بى شک انتها
هر چیز را چو عاقبتش ضد آن شود *** غم به زشادمانى و درویشى از غنا
آدم فراق جنّت و حوّا کشید از آن *** مخصوص گشت زود به تشریف اجتبا
هر چند نوح نوحه گرى کرد مدتى *** وز قوم خویش دید بسى رنج و ابتلا
هم عاقبت به کام دل خویششان بدید *** در آب غرقه گشته به آتش شده سزا
نى بر خلیل آتش سوزان بهشت گشت؟ *** بهر ذبیح نى ز بهشت آمد آن فدا؟
یونس به بطن ماهى اگر ماند مدتى *** شد مستجاب دعوت و شد حاجتش روا
یوسف به چاه و به زندانش گر خواره اى کشید *** آخر عزیز مصر شد و گشت پادشا
یعقوب و یوسف و مکاره
حادثه این پدر و پسر آنچنان مشهور آفاق است که نیازى به شرح و تفسیر آن نیست. پدر نزدیک به چهل سال در آتش فراق عزیزش سوخت، و پسر از پس جدا شدن از دامن مهر پدر دچار بیرحمى برادران، تاریکى چاه، بى رغبتى کاروان، فروخته شدن به دراهم معدوده، گرفتار شدن به چنگال عفریت هواى نفس زن دربارى و محکوم شدن به زندان طویل المدّه همراه آزار و شکنجه شد.
فرزند دلبند یعقوب تمام آن مصائب سهمگین و شکنجه هاى طاقت فرسا را محض عشق حق تحمل کرد و با یک جهان سرافرازى از آن امتحانات و ابتلائات قبول و مقبول بیرون آمد تا جایى که خداوند عزیز نقطه بنقطه زندگى و حیات و اعمال و اخلاق و گفتارش را سرمشق جهانیان قرار داد و در قرآن مجید از داستان زندگى آن حضرت به عنوان نیکوترین داستان یاد فرمود.
انبیاء خدا از آدم تا خاتم، و اولیاء الهى از امم گذشته تا امت اسلامى، همه و همه دچار مکاره سنگین و ابتلائات سخت شدند ولى با توجه و توکل به حضرت محبوب، کرامت انسانى خود و آیین و فرهنگ حضرت حق را از دستبرد حوادث حفظ کردند و در کمال سربلندى و افتخار به کسب سعادت دنیا و آخرت نایل شدند که:
«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً، إنَّ مَعَ العُسْرِ یسْراً».(۱)
و به قول حضرت سجّاد((علیه السلام)):
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انشراح، ۵ ۶.
یا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکارِهِ، وَ یا مَنْ یفْثَاُ بِهِ حَدُّ الشَّدائِدِ:
اى آن که گره سختیها و ناگواریها به وسیله او باز مى شود، و تندى و حدّت رنجها و مشکلات با دست قدرت آن حضرت مى شکند.
رفتن ز درت کار من دل نگران نیست *** گر کشته شوم خونم از آن کوى روان نیست
باتیر بلا چون هدفم روى گشاده *** گر کوه شود درد غم عشق گران نیست
حال من بى برگ و نوا را چه شناسد *** آن سرو که آگاه ز تاراج خزان نیست
رسوایى ما راز کفن پرده مپوشید *** گر شمع به فانوس رود باز نهان نیست
شمشیر تو خوب است که بى خواست برآید *** فیضى نرساند به دل آبى که روان نیست
طالع مددى گر نکند کى به کف آیى *** بى یارى کس تیر در آغوش کمان نیست
کس واقف حیرانى مانیست در این بزم *** کآنجا که تویى دیده به غیرى نگران نیست
در دامن الوند دگر غنچه شود گل *** زنهار مگویید کلیم از همدان نیست
در "معارف بهاءولد" مى گوید: سؤال کرد که دوستان را چندین بلا چگونه مى دهد که: أشَدُّ الْبَلاءِ عَلَى الأْنْبیاءِ، گفتم که بلا به معنى نیکویى باشد، اگر چه به ظاهر مبین رنج است، یعنى بر تن رنج نماید ولیکن دل به زیر آن رنج خندان باشد، همچون ابر بهارى که او همى گرید و گُل همى خندد، همچنانکه تنشان چون از روى ظاهر از دنیاست و دنیا سراى بلاست لاجرم بلا بر تن فرو مى آید، اما دل چون آن جهانى بود در ریاض خرّم بود.
باز تن چون از حساب مردگان است، شادى را سزاوار نبود، و دل چون موضع دریافت است شادى نصیب او بود. باز آن همه باز گونگى از اهل دنیاست، که ایشان شادى را به تن آرند و غم را به دل نهند، اما آن دلق پوش مخلص را بینى که دل را چو بستان خندان دارد.
آرى هماره دیوار بستان دژم باشد، یعنى دیوار کالبد ظاهر اهل دنیا روشن و تازه چو برف باشد و در زیر همه شکوفه ها فسرده باشد. اما دل چو جاى دریافت است، چون به خوشى آن جهانى اش صرف کردى رنج کجا باشد او را؟ از ملک همّت که دارد ننگ آیدش که اندیشه ملوک دنیا به خاطرش آید.
بدانکه اخلاص دو بال دارد و هر دوبالش را پرهاست، یک پرش محبّت است بر پنج نماز و یکى روزه داشتن و زکات دادن و برعیال خود نفقه راست داشتن و غیر آن از فروض. و آن یکى بال دیگر پرها دارد، یکى دشمن داشتن اهل کفر و ناساختن با اهل معصیت و نهى منکر کردن و قتال کافران کردن.(۱)
مکاره اى که بر اثر گناه و معصیت به انسان هجوم مى کند گره اش با توجه و انابه و توجه به حضرت حق بدون شک قابل گشوده شدن است.
«قُلْ یا عِبادِىَ الَّذینَ أسْرَفُوا عَلى أنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إنَّ اللهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»:(۲)
(اى حبیب من) به آنان که بر خود اسراف روا داشتند بگو: هرگز از رحمت حضرت حق ناامید مباشید، البته خداوند در صورت توبه شما تمام گناهانتان را خواهد بخشید، که او خدایى بسیار آمرزنده و مهربان است.
به خواست حضرت محبوب و لطف و عنایت جناب دوست، در شرح دعاى سى و یکم که در باب توبه و انابه است مطالب لازم به طور مفصل به رشته تحریر خواهد آمد.
مکاره اى که بواسطه حوادث طبیعى مچون زلزله، سیل، طوفان و یا مشکلات اجتماعى و اقتصادى به انسان رو مى کند، گره اش با حوصله و صبر و دعا و درخواست از حق قابل گشوده شدن است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "معارف بهاء ولد" ج۱، ص۶۲.
۲. زمر، ۵۳.
صبا اگر گذرى افتدت به کشور دوست *** بیار نفخه اى از گیسوى معنبر دوست
به جان او که به شکرانه جان برافشانم *** اگر بسوى من آرى پیامى از بر دوست
وگر چنانکه در آن خضرتت نباشد بار *** براى دیده بیاور غبارى از در دوست
من گدا و تمنّاى وصل او هیهات *** مگر به خواب ببینم خیال منظر دوست
دل صنوبریم همچو بید لرزان است *** ز حسرت قد و بالاى چون صنوبر دوست
اگر چه دوست به چیزى نمى خرد ما را *** به عالمى نفروشیم مویى از سر دوست
چه باشد ارشود از بند غم دلش آزاد *** چو هست حافظ مسکین غلام و چاکر دوست
حکایت حال آنان که پس از شدت فرج یافتند:
حکایت۱
قُتَیبة بن کلثوم بر بعضى از بلاد یمن فرمانفرما بود. نوبتى به عزم حجّ اسلام از مملکت خود بیرون آمده، چون از مناسک حج فارغ شده متوجه وطن گشت.
قبیله بنوعقیل به واسطه عداوت قدیمى سر راه بر او گرفتند. چون با قتیبه جمعى قلیل بودند مغلوب گشته اسیر شد و مدّت سه سال در آن قبیله محبوس مانده، اهل یمن تصور کردند که قتیبه به قتل رسیده. لاجرم از جستجوى او پاى کوتاه کردند. چون مدت محنت او امتداد یافت نوبتى مردان آن قبیله بالتمام به جایى بودند، قتیبه از زنى که محافظت وى مى نمود التماس نمود که مرا رخصت ده تا بر سر این پشته رفته لحظه اى در این صحرا نظر کنم شاید که تراکم غم از خاطرم کمتر شود.
پیر زن اجازت داده، قتیبه بر زبر آن پشته برآمد زنجیر کشان و نالان، چون نظرش بر سمت کعبه افتاد روى به قبله دعا آورده گفت: یا غِیاثَ الْمُسْتَغِیثینَ وَ یا مُجیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطِرّینَ، به عزت و جلالت که مرا از این محنت و ملال، خلاص ارزانى دار.
در این اثنا شتر سوارى به نظر قتیبه آمد که به تعجیل تمام از زیر آن پشته مى گذشت، قتیبه از او پرسید که نام تو چیست؟ جواب داد که طلحان نام دارم و به جانب یمن مى روم. چون لفظ یمن بر زبان طلحان گذشت آب حسرت از دیده قتیبه روان شده گفت: اى جوان، اگر پیغام من به قبایل و عشایر من رسانى ضامن مى شوم که صد شتر سرخ موى به تو دهند. طلحان گفت تو کیستى؟ گفت: من قتیبة بن کلثومم که در فلان سال به حج آمده بودم و اهل این قبیله با من محاربه نموده مرا اسیر ساختند. طلحان گفت: شاید خویشان تو سخن باور نداشته باشند. قتیبه گفت: فرود آى تا من بیتى چند بر پالان شتر بنویسم تا به ایشان نمایى. طلحان فرود آمده، قتیبه بیتى چند که ترجمه آن به فارسى این است بر پالان نوشت:
از حال من شکسته دلان را خبر کنید *** کاى صفدران ز بهر خلاصم سفر کنید
لشگر سوى ولایت دشمن بیاورید *** خون حسود دولت ما را خبر کنید
بر گردنم که جایگه طوق ملک بود *** بینید غُلّ و بند، سخن مختصر کنید
و همچنین به برادر خود نوشت که صد شتر به طلحان دهد. طلحان به یمن رسیده قضیه قتیبه را فراموش کرد، تا روزى دو زن را دید که حکایت قتیبه با یکدیگر مى گفتند و بر او نوحه مى کردند، طلحان از ایشان نشان برادر قتیبه پرسیده، نزد وى رفته، نوشته قتیبه به وى نمود. آن جوانمرد فى الفور صد شتر تسلیم نموده، لشگر جمع کرد و از برادر مَعدیکرَب و قیس بن معدیکرَب استمداد نمود. قیس گفت: اگر در زیر عَلَم من سیر کنى تو را مدد کنم. این ام کلثوم خواست که امتناع نماید، اقارب او را از این سرکشى منع کردند و قیس با یتوزبید و سپاه یمن با بنوعقیل محاربه نموده ایشان را شکست داد و قتیبه را از اسارت خلاص ساخت.(۱)
منتظر آن و این مباش که ایزد *** کار تو بى رنج انتظار بسازد
طاعت او را تو بنده وار بسر بر *** تا همه کارت خداى وار بسازد
ابن مسعود از رسول خدا روایت کرده که فرمود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "زینة المجالس" ص۷۰۰.
اَسْألُوا اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَضْلِهِ، فَإنَّهُ یحِبُّ أنْ یسْألَ، وَ أفْضَلُ الْعِبادَةِ انْتِظارُ الْفَرَجِ مِنَ اللهِ تَعالى:
فضل خداى را مسألت کنید، که حضرت حق مسألت شما را دوست دارد، و برترین عبادت انتظار گشایش از جانب خداست.
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
أفْضَلُ أعْمالِ اُمَّتِى انْتِظارُ الْفَرَجِ مِنَ اللهِ تَعالى:(۱)
برترین اعمال امت من انتظار فرج از حضرت حق تعالى است.
قالَ رَسُولَ اللهِ((صلى الله علیه وآله)) لِعَبْدِاللهِ بْنِ عَبّاس: ألا اُعَلِّمُک بِکلمات ینْتَفَعُ بِهِنَّ؟ قالَ بَلى یا رَسُولَ اللهِ، قالَ: اِحْفَظِ اللهَ یحْفَظْک، اِحْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ أمامَک، تَعْرِفُ اللهَ فِى الرَّخاءِ یعْرِفْک فِى الشِّدَّةِ، وَ إذا سَألْتَ فَاسْألِ اللهَ، وَ إذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللهِ. جَفَّ الْقَلَمُ بِما هُوَ کائِنٌ، فَلَوْ جَهَدَ الْعِبادُ أنْ ینْفَعُوک بِمالَمْ یکتُبْهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَک لَمْ یقْدِرُوا عَلَیهِ، وَ إذَا اسْتَطَعْتَ أنْ تُعامِلَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِالصِّدْقِ وَ الْیقینِ فَافْعَلْ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإنَّ الصَّبْرَ عَلى ما یکرَهُ خَیرٌ کثیرٌ. وَاعْلَمْ أنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ، وَ أنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکرْبِ، وَ أنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً.(۲)
زبده خلایق و منبع حدائق و حقایق، محمّد رسول الله((صلى الله علیه وآله)) حبْرِ امّت و بحر حکمت عبدالله بن عباس(رحمه الله) را چنین گفت:
بیاموزم تو را کلماتى که از آن سودمند شوى و تو را در نعمت نافع و در بلیت دافع باشد؟ گفت: آرى یا رسول الله. فرمود: خداى را نگاه دار تا خداى تو را نگاه دارد، (و نگاه دارنده زمین و آسمان در نگهداشت بنده اى از بندگان نگنجد، معنا آن باشد که به انقیاد و امتثال اوامر و نواهى، او را محافظت کن و در نگهداشت جانب دوستان و بندگان او مبالغه کن تا به نگاهداشت او از زوال نعمت و وقوع در بلیت محفوظ مانى و به نظر عنایت و عاطفت او ملحوظ گردى.) خداى را نگاه دارد تا او را پیش روى خود بیابى. خداى را در خوشى بشناس تا تو را در رنج و ناراحتى توجه کند. چون بخوانى، خدا را بخوان، و چون طلب کمک کنى از او کمک بخواه. قلم بر آنچه باید باشد رقم زده (که چیزى در علم او زیاده و نقصان نگیر). اگر تمام خلایق بکوشند تا نفعى که خدا نخواسته بر تو رسانند به جائى نمى رسند. اگر بتوانى در تمام امورت با حضرت محبوب به صدق یقین معامله کنى معامله کن، ورنه صبر بر آنچه که کراهت دارى خیر کثیر است، و بدان که پیروزى نتیجه صبر، و فرج همراه با شدت، و آسانى با سختى است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. روایات انتظار فرج در "بحار" ج۵۲، ص۱۲۲ به بعد مذکور است.
۲. "فرج بعد از شدت" ص ۴۷.
لایق مهر بتان، جان هوسناکت نیست *** آتش عشق است این در خور خاشاک نیست
اى که خریدم به جان، درد غم عشق تو *** عرضه کنم قصه اى، گر چه تو را باک نیست
عمر بسر شد مرا، در ره خدمت، ولى *** بر سر کویت هنوز، قیمت من خاک نیست
بیشتر از دیگران، جان به غمت مى دهم *** همچو منت بنده اى چابک و چالاک نیست
خوبى و زیباییت هست ولیکن دریغ *** مدعیان تو را چشم و دل پاک نیست
خاک ره آن سوار، گردم و منّت کشم *** زانکه سر چون منى قابل فتراک نیست
گفت مگر قصه روى تو عاشق به باغ *** نیست گلى کز غمت پیرهنش چاک نیست
با توجه به گفتار رسول خدا به فرزند عباس، انسان نباید از حادثه و سختى و مکروه بترسد بلکه باید با قدرت حوصله و صبر و استقامت و اتّکال به حضرت محبوب به استقبال حادثه رفته و به انتظار گشایش و فرج از جانب حضرت ربّ باشد.
مرحوم فاضل در کتاب "سخنان على" که برگردانى زیبا از "نهج البلاغه" حضرت مولاست مى گوید:
"لذّت زندگى در آشوب و غوغاى آن است، دنیاى خاموش شده به گورستان شبیه تر است که هیاهوى زندگى از آن شنیده نمى شود. گوشه گیران که از ترس لغزش و سقوط به کنج عزلت مى نشینند، در حقیقت زندگانى هستند که پیش از مرگ همچنان زنده دفن شده اند.
اى خوش آن سر که در او سودایى است، و آن دل که کانون شورش و غوغاست. جوانان زنده دل و با نشاط هرگز در جهان آسوده و آرام نمى نشینند، آنان پیوسته از آشوب و انقلاب، هیاهو و جنجال لذت مى برند، زیرا سیر تکامل آنها در حکمت آمیز خود بدین مسأله بزرگ حیاتى نگران است که مى فرماید:
"جان و تن هر و در زندگى ممکن است کسل و فرسوده شوند، آن از سنگینى این، و این از پرواز آن به ستوه آید. جان را به دانش حکمت بیارایید و زنگ این آیینه را با صیقل اخلاق ستوده و پندار پاک بزدایید، تا مراسم معاشرت را در اجتماع با بردبارى و صبر برگزار کنید و در محفل همنشینان به حسن مشرب و لطف آمیزش معروف گردید و در نتیجه بار زندگى را آسان به منزل رسانید.
تن را به کار و کوشش وادارید و هرگز به سستى و خمود نگرایید تا به قوه فعالیت و عمل همچون روح با نشاط و سبک باشید و پرندهوار شایسته پرواز و طیران گردید.
هرگز از خداوند متعال مخواهید که شما را از غوغاى زندگى برکنار دارد و با آرامش و سکون از این جهان بیرون برد. خدا راضى نیست کسى به هنگام مناجات بگوید: خدایا، مرا از فتنه دور بدار. زیرا مرد خدا آن کسى است که قدم در پیکار هستى گذارد و نبرد زندگى را با پیروزى و پاکدامنى برگزار کندو فقط در این مبارزه لازم است که مرام حقّ و حقیقت نصب العین باشد و با خلوص عقیده و طهارت وجدان پیکار درگیرد.
آیا شنیده اید که خداوند متعال در کتاب مجید چه فرموده: "فرزندان و ثروت در زندگانى بشر فتنه است". بنابراین اگر کسى از فتنه بگریزد به عبارت آشکارترى از هستى و حیات گریزان و بیزار ست.
تیره بخت که کنج عزلت مى گیرد و از هیاهوى محیط فرار کرده، به گوشه خموشى پناه مى برد، نمى داند که فلسفه آفرینش و راز وجود چیست، او نمى داند که براى گوشه نشینى و انزوا خلق نشده است بلکه باید با بقاء ناموس حیات در آشوب جهان شرکت کند و همچون زندگان به جنب و جوش برخیزد، قامتى بیاراید و قدمى فراگذارد، از بینوایى دستگیرى کند و نادانى را به دانش و کمال هدایت نماید.
آرى در غوغاى زندگى بیش از آنچه شکست و فساد پدید مى آید، صلاح و عمران صورت مى گیرد. اگر وظیفه آدمیزاد در عالم به سکوت و خمود منحصر باشد یکباره خداشناسان باید از هم پراکنده شده، هر یک به گوشه اى خزند و در گلوى درّه هاى تنگ و غارهاى ژرف فرو روند جهان را همچنان سرگشته و گمراه بگذارند و تنها گلیم خود را از آب کشیده، به حفظ جان خویش بشر را به دست غرقاب فنا و امواج نیستى بسپارند.
من نمى گویم که لجام گسیخته و خیره خیره خود را در میان جامعه اندازید و بیهوده آشوب و انقلاب بر پا کنید، ایم عمل را نمى ستایم و بدان اجازه نمى دهم، اما گوشه مگیرید و خموش منشینید و آسایش خود را بر رفع مظالم بندگان خداى و تصفیه اختلافات مردم ترجیح مدهید.
ممکن است که انسان به قسمت خود هم راضى باشد و از تقدیر هم خرسند، اما این رضایت ایجاب نمى کند که سرافکنده به کنج بخزد و زبان بریده از گفت و شنود و خلط و آمیزش آرام و برکنار ماند.
خداوند دانا، مردان نبرد را در فتنه اندازد و بدینوسیله جوهر جانشان را آزمایش کند تا بنگرد بردبار و صبور کیست، تا معلوم شود پرهیزکار و پاکدامن کدام، تا بنده را به روز رستاخیز بر خداى حجّت نباشد و کس در آن باز پرسى نیازموده قدم نگذارد.
پس برخیزید و دامن همت بر کمر زنید، بکوشید و بجوشید و غوغاى زندگى را بر پا دارید، مرد باشید و با دامن پاک و پندار عالى در صحنه نبرد قدم گذارید، تا هم از لذت حقیقى حیات بهره برید و هم به وظایف انسانیت خویش قیام نمایید، نه همچون زنده به گوران که بر نفس خود اتّکاء و اعتماد ندارند و به همین جهت از غوغاى زندگى کناره مى گیرند.(۱)
دانى که را سزد صفت پاکى *** آنکو وجود پاک نیالاید
در تنگناى پست تن مسکین *** جان بلند خویش نفرساید
دزدند خودپرستى و خودکامى *** با این دو فرقه راه نپیماید
تا خلق از او رسند به آسایش *** هرگز به عمر خویش نیاساید
آن روز کآسمانش برافرازد *** از توسن غرور به زیر آید
تا دیگران گرسنه و مسکینند *** بر مال و جاه خویش نیفزاید
در محضرى که مفتى و حاکم شد *** زر بیند و خلاف نفرماید
تا بر برهنه جامه نپوشاند *** از بهر خویش بام نیفزاید
تا کودکى یتیم همى بیند *** اندام طفل خویش نیاراید
مردم بدین صفت اگر یابى *** گر نام او فرشته نهى شاید
حکایت ۲
ـ از سید ثَقَلَین و سرور خافِقَین، محمدّ رسول الله((صلى الله علیه وآله)) چنین روایت کرده اند که وى فرمود: که از نوادر اخبار بنى اسرائیل و عجائب امم سالفه که به الهام ربّانى و وحى آسمانى بر آن مطلع بود این است که: سه شخص از بنى اسرائیل در راهى با یکدیگر رفیق بودند و به مراقبت و موافقت یکدیگر مستظهر و مفتخر، و راهى سخت و مقصدى دور فراپیش گرفته بودند و به همکلامى و مکالمت یکدیگر سختى و مشقّت سفر را تخفیفى مى نمودند، و فایده اَلْرَّفیقَ ثُمَّ الطَّریقَ را محقق مى گردانیدند، که ناگاه ابرى چون روز عاشقان، سیاه و بادى چون دم مفلسان، سرد برخاست. سحاب چون دست کریمان، عالم را تاریک گشت، پناه به غارى بردند تا از خطر باد ایشان را حمایت کند ولى نمى دانستند که به سبک پایى از قضا نمى توان گریخت و با این ضعفى که در انسان است با قَدَر نمى توان آویخت و پناه جز به درگاه خدا نباشد، و مرد زیرک اگر از قضا گریز جوید خود را باژگونه خوسته باشد که: لا مَرَدَّ لِقَضاءِ اللهِ، وَ لا مَفَرُّ مِنْ قَدَرِهِ.
هنوز در آن غار ننشسته بودند که قیامت برخاست و هنوز از حرمت ساکن نشده بودند و از باران ایمن نگشته که کوه ثابت قدم از زلزله چون دل خائنان در اضطراب آمد. سنگى بزرگ همراه سیلاب باران در حرکت آمد و بر در غار نشست، آنچنان که دهانه غار بسته شد و ایشان همچون مردگان در گور تاریکى غار به حبس دچار شدند.
جز به فضل حق دست آویزى و جز به رحمت ایزدى جاى گریزى نداشتند، گفتند این آن ساعت است که جز اخلاص و دعا موجب خلاص نشود و جز صدق نیت و خلوص عقیدت و طویت، از این ورطه نرهاند، بیایید تا هر یک از ما خداى را به تضرّع و استکانت و خضوع و خشوع بخوانیم و فاضل ترین طاعت و با اخلاص ترین عملى که در مدت عمر بر آن اقدام نموده ایم وسیله استجابت دعاء با اخلاص ترین عملى که در مدت عمر بر آن اقدام نموده ایم وسیله استجابت دعاء خود سازیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سخنان على((علیه السلام))" ص۱۸۱.
پس یکى گفت که خداوندا، تو مى دانى که مرا دخت عمویى بود در غایت زیبایى و ملاحت، و نهایت لطافت و ظرافت، و مدتها عاشق جمال و شیفته حسن و کمال او بودم و بارها در طلب او به لطایف حیل و مکارم عمل ریاضتها مى کشیدن و مجاهده ها مى نمودم، تا بعد از آنکه مال بسیار بر آن کار صرف نمودم و روزگار دراز در آن مشقت بودم روزى بر مراد خود قادر گشتم و او را تنهادر موضعى بى زحمت اغیار بیافتم، خواستم که از آن گنج روان بهره اى برگیرم و از آم چشمه حیوان که شکرستان لبش معدن نبات بود شربتى نوش کنم و مرادى که در چنان حالى مطلوب و از چنان محبوبى مرغوب باشد حاصل گردانم، آن دختر گفت:
اِتَّقِ اللهَ یابْنَ عَمِّ وَ لا تَنْقُضِ الْخاتَمَ:
اى پسر عم، تقواى خدا پیشه کن و دامن عفت و عصمت مرا به سرپنجه شهوت حیوانى آلوده مکن.
چون گفت از خداى بترس، از سر آن مراد برخاستم و پاى بر هواى نفس نهادم و دست از آن معصیت کوتاه گردانیدم. خدایا، اگر مى دانى که ترک آن معصیت محض جلب خوشنودى و رضایت تو بود، ما را از این درماندگى فرج و از این ورطه سخت نجات ارزانى دار. هنوز این سخن در دهان داشت که ثلثى ازآن سنگ بیفتاد و منفذى در آن سنگ پدید آمد.
شخص دوم گفت: خداوندا، علم شامل تو بدین محیط است که مادرى و پدرى داشتم بسیار مسنّ، آنچنانکه پیرى قامت چون تیر ایشان را کمال گردانیده و مُشک عارضشان به کافور بدل شده بود، طراوت و شباب آنان را رها کرده و آثار خزان عمر بر سر و صورتشان دیده مى شد، از کسب بازمانده و از حرکت عاجز بودند، من به امتثال امر: وَ بِالْوالِدَینِ إحْساناً، شب و روز به خدمت ایشان مشغول بودم و دائماً از آن خائف که مباد از برکات وجود ایشان محروم شوم.
شبى در تهیه غذا وظیفه خود به انجام رساندم، چون به محل آنان رفتم هر دو را در خواب ناز دیدم. بر بیدار کردن آنان جرأت نکردم که مبادا عیش خواب و لذت نیام بر آنان حرام گردد، دلم راضى نشد برگردم، چرا که ترسیدم از خواب برخیزند و طلب غذا کنند و من در خدمت آنان حاضر نباشم، آن شب را تا صبح در کنار بستر آنان بیدار ماندم. خداوندا، تو مى دانى که این خدمت خاص محص خوشنودى تو انجام گرفت، اگر راست مى گویم درِ بسته بر ما گشاده گردان. در آن حال ثلثى دیگر از آن سنگ بیفتاد.
شخص سوم گفت: الهى تو داناى اسرار و عالِم بر امور پنهانى و از سرایر و ضمایر کائنات مطّلعى و مى دانى که من در وقتى اجیرى داشتم، چون مدت آن سپرى شد اجرت بدو رساندم، گفت: اجرت کار من بیش از این است و آنچه مى دادم قبول نکرد، گفت: میان من و تو روزى خواهد بود که حق مظلوم از ظالم بستانند. از نزد من قهر کرد و آن اجرت به من گذاشت.
من از سخن سخت متأثر شدم و از تو که خداوند منى بترسیدم و به آن اجرت گوسپند خریدم و رعایت و محافظت بجاى آوردم تا در اندک مدت بسیار شد و بعد از زمانى آن اجیر بازآمد و گفت: از خداى بترس و آن حق من به من رسان. اشارت بدان گله گوسپند کردم و گفتم حق تو این است، برو بردار. آن مرد سخن مرا مسخره و استهزاء پنداشت، گفت حقّم را نمى دهى کفایت نیست، مرا هم مسخره مى کنى؟ گفتم: گمان بد مبر، که این گوسپندان تمام ملک توست و این همه از رعایت اجرت تو و محافظت مزدت پدید آمده.
الهى، اگر این سخن من بر صدق و راستى است ما را از این شدتْ فرجى و از این مشقتْ مَخرجى عنایت فرما. در حال تمامت آن سنگ از در غار کنار رفت و ایشان از آن ورطه هلاکت به دعا و خضوع و خشوع و عمل خالص نجات یافتند.
درخت اگر متحرک بُدى بپا و به پر *** نه رنج اره کشیدى نه زخمهاى تیر
ور آفتاب نرفتى به پرّ و پا همه شب *** جهان چگونه منوّر شدى به گاه سحر
ور آب تلخ نرفت ز بحر سوى افق *** کجا حیات گلستان شدى به سیل و مطر
چو قطره از وطن خویش رفت و باز آمد *** مصادف صدف او گشت و شد یکى گوهر
نه یوسفى به سفر رفت از پدر گریا؟ *** نه در سفر به سعادت رسید و ملک و ظفر؟
نه مصطفى به سفر رفت جانب یثرب *** ببافت سلطنت و گشت شاه صدر کشور؟
وگر تو پاى ندارى سفر گزین در خویش *** چو کان لعل پذیرا شو از شعاع اثر
ز خویشتن سفرى کن به خویش اى خواجه *** که از چنین سفرى گشت خاک معدن زر
ز تلخى و ترشى روبه سوى شیرینى *** چنانکه رُست ز تلخى هزارگونه ثمر
در این حکایت چه درسهاى سازنده و چه پندهاى برازنده و چه حکتهاى ارزنده از جانب معلّم علوم و مهذِّب نفوس، دارنده مقام لى مَعَ الله، و مسندنشین بارگاه الله، منبع خیر، و دریاى رحمت، و بحر رأفت، وجود مقدّس حضرت ختمى مرتبت((صلى الله علیه وآله)) به انسان ارزانى شده، که هر کس در تمام امور تقواى الهى را مراعات کند و حقوق انسانها را مراقبت نماید، خداوند مهربان راه نجات از مشکلات را به رویش باز مى کند و فوز و سعادت و خیر و سلامت و کرامت و اصالت را نصیب او مى نماید.
براى انسان از جانب حضرت ربّ العزّه درجاتى مقرر شده که از هر درجه اى راههایى وروزنه هایى به طرف فیوضات الهیه باز است. اى کاش همگان از آن درجات مطلع بودند و براى بدست آوردن آن مى کوشیدند، تا جهان گلستام مى شد و امن و امنیت در باطن و ظاهر زندگى حکمفرما مى گشت.
مقامات و درجات انسان
سعید الدین فرغانى در "شرح تائیه ابن فارض" مى فرماید:مقدمه اول: بباید دانست که هر چند در طریق حق و وصول به وى مقامات و درجات بسیار است، لکن اصول و کلیات آن سه مقام است: اول سلام، و دوم ایمان، و سوم احسان، زیرا که چون آن سرّ وجودى(۱) از مراتب استیداع افلاک و عناصر و مولّدات و مرتبه استقرار که رحم مادر است تجاوز کرد و به صورت این نفس و مزاج انسانى ظاهر شد، به سبب ملابست احکام کثرت عناصر و مولّدات، حکم وحدت و طهارت و بساطتش در این آثار کثرت حرکات و سکنات طبیعى و احکام انحرافات او مغلوب گشت و به آن سبب از مبدأ وحدت خود، و لا بدّى رجوع به وى، و طرق ظاهر و باطن آن رجوع، به یکبارگى محجوب ماند.
پس اگر به واسطه تقلید پدر و مادر و مربّى، یا دعوت رسولى و امامى از آن آگاهى مى یابد، نخست اثر آن آگاهى به ظاهر نفس و جهت تدبیرى او مر مزاج و قوا و اعضاى او را مى رسد، و از او به قوا و اعضا سرایت مى کند تا از کثرت و نامضبوطى حرکات و سکنات قولا و فعلا و ظهور به صور انحرافاتى اعراض مى کنند و به وحدت و عدالتى که در احکام شرع مندرج است روى مى آرند، و آن را انقیاد مى نماید و آن زمان، دخول ایشان در دایره مقام اسلام که انقیاد اوامر و زواجر شرع است درست مى شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انسان.
و آنگاه ارتباط این شخص انسانى که به مسلمانى درآمده است، با حق و اسماء و صفات مقدس او به طریق تعلّق ثابت مى افتد، ازیرا که مربوب را به اسم رب و صفت ربوبیت، و مخلوق را به اسم خالق و صفت خلق، و مهدى را به اسم هادى و صفت هدایت و توبه کننده را به اسم توّاب و قابل التَّوب، و مغفور را با اسم غفّار و صفت مغفرت، و هَلُمَّ جَرّاً، تعلّق ضرورى است، و همچنین در مقام اسلام که تقید است به عالم حکمت، تعلّق به اسباب و علل و اضافت هر چیزى به سببى و علّتى ظاهراً و رؤیت اشیاء مضاف به این اسباب و علل ضرورى است که فى الحقیقه آن اسباب و علل هم مظاهر آثار این اسمائند.
و تا دایره اسلام درنیامده است تعلّقش با بعضى اسما و صفات است دون البعض، و چون به حقایق مقام اسلام متحقّق شد حینئذ تعلّقش با همه اسما و صفات تمام مى گردد و بعد از آن، اثر آن آگاهى از مبدأ و معاد و طریق عود به قواى باطنى و حواس نفس مى رسد تا به تکلّف و تطلّف جهد مى کند و خود را از قواى باطنى و حواس نفس مى رسد تا به تکلّف و تلطّف جهد مى کند و خود را از مضیق: «صُمٌّ بُکمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لایرْجِعُونَ»،(۱) مى رهاند، و نطق و سمع و بصر و فکرت و وهمش را که به فضول و مالا یعنى از ذکر و فکر و آثار و عبر، به کلّى محجوب بود درکار مى آرد، و خویشتن را به اسم سمیع و بصیر و عالم و قائل متخلّق مى گرداند. و همچنین قواى باطن را از حضیض نقایص و انحرافات جهل و بخل و طیش و ظلم و قساوت، الى غیر ذلک، به اوج کمالات و صور اعتدالات عقل و کرم و حلم و رأفت خواهد که برساند.
حینئذ از مقام اسلام به مقام ایمان ترقّى کرده باشد و در اثناى سیر در کلیات مقاماتِ ایمانى چون توبه و زهد و ورع و توکل و رضا، و جزئیات هر مقامى، خود را به اسماء حق چون کریم و حلیم و علاّم و رئوف و امثال آن بر وفق: تَخَلَّفُوا بِأخْلاقِ اللهِ متخلّق مى کند، و مقام ایمان را از این جهت مقام تخلّق گویند.
پس چون احکام انحرافات از ظاهر و باطن نفس منتفى گردد، صورت وحدت و عدالتى که در مشیمه نفس کامن بود متولد شود و نام آن صورت دل است، پس این دل به حکم «وَ وَسِعَنى قَلْبُ عَبْدى...»(۲) محلّ تجلىّ اسمى شود از توابع اسم ظاهر حق که منشأ تعین نفس و مزاج این شخص بوده باشد، و در وقت سقوط نطفه و نفخ روح و زمان ولادت، محکوم تأثیر و تربین آن اسم افتاده و حینئذ به آن اسم متحقق شود، أعنى در وقت تجلىّ آن اسم در دل او، اسم و رسم او به کلّى از میان برخیزد تا همه آن اسم باشد، و آنگاه از مقام ایمان به مقام احسان ترقّیش محقّق شود، و آن اسم که در دل او تجلّى کرده است و اثرى از آثار آن اسماء ذات مذکور است، حینئذ سمع و بصر و لسان و ید و رِجلْ و عقل او گردد، تا از اخبارى که در حقیقت این مقام تحقّق وارد است لطایف آن را فهم کند.
پس در مراتب اسما، سیر کردن گیرد و تحقق به هر اسمى او را مستعد تحقق به اسمى دیگر مى گرداند تا به همگى اسما که اشم ظاهر، جامع ایشان است متحد شود. آنگاه سیر در باطن روح آغازد تا به همه اسماء باطن تنزیهى تحقّق یابد، آنگاه به تجلىّ جمعى کمالى رسد، و این سیر مضاف به سایر کاملان است. اما سیر مصطفوى از این حضرت جمع قاب قَوْسَین است تا به مقام احدیت جمع أوْأدْنى، که لا أعلى و لا أکمل منه.
مقدمه دوم آن است که از خصایص کامل، آن است که غالباً به باطن و سرّ خود مشاهد حضرت غیب باشد. و به روح و نفس، مطالع حضرت ارواح و علوم آن در مقام احسان. و به حواس ظاهر و باطن در مقام ایمان و مشغول آثار و عِبَر بود و مزاج و قواى او مقید باشد به مقام اسلام. و به عبادات بدنى و ملازمت همه انواع احکام ابتلائات شرعى، اوقات او معمور و مستغرق.
اما فایده تقید سرّ و نفس شریفش به حضرت غیب و مقام احسان، تجلیات ذاتى و علوم حقیقى و مکاشفات صحیح است. و فایده تقید حواس و قواى ظاهر و باطنش به مقام ایمان، در این نشأت دنیا التذاذ اوست به ذکر و فکر سماع و عبرتها، و در نشأت آخرت به رؤیت دائم بالبصر(۳) و سماعِ کلام بى واسطه و غیر آن. و فایده تقید مزاجش به مقام اسلام تحقق باشد به ابتلائات احکام شریعت در این نشأت و تلذّد بدان و کشف دقایق حکمت، و در هر حکمى از احکام شرعى، و علت تعیین و تحدید اعداد و اوقات و مقادیر در نماز و روزه و زکات و حج و غیر آن، و کمال انبساط حقیقت او در جمیع عوالم و نشأت دنیوى و برزخى و حشرى و جنانى و کثیبى و غیر آن به آن تقید مزاج به مقام اسلام باز بسته است، و برخوردارى از صور و نتایج آن اعمال و عبادات شرعى در برزخ و حشر که جنّات و حور و قصور، عین آن صور است هم بدان متعلّق، و هر چند اوقات باشد که نفس و حواس و مزاجش همرنگ سرّ گردد، اما به حکم نشئات و آن حکمتهاى مذکور آن را ثباتى و دوامى بیشتر نتواند بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۱۸.
۲. لا یعُنى وَ لا سَمائى وَ لکنْ یعُنى قَلْبُ عَبْدِىَ الْمُؤْمِنِ.
۳. مرا دو چشم دل است که در فرمایشات رسول حق به آن اشاره شده است.
مقدمه سوم، در بیان تحقیق تجسّد اعمال و اقوال در نشئات برزخى و حشرى و جنانى و جحیمى.
بدان وفّقک الله که همچنان که افلاک و کواکب، صور و مظاهر حقایق و اسماء الهى اند و تسکلات اتّصالات ایشان مظاهر توجهات و اجتماعات حقایق و اسماء; و از این جهت در این عالم مؤثرند و سور نتایج آن تشکلات و اتّصالات اینجا در این نشئات دنیا به صور امزجه و اشخاص و اقوال و اعمال و احوال ایشان متشخّص و متجسّد مى شوند، همچنین قوا و اعضاى این صورت انسانى که مجمل همه عالم است، مظاهر و صور همان حقایق و اسماء الهى اند، و تشکلات و اتّصالات این صور نیز که اعمال و قوال عبارت از ایشان است هم مظاهر توجهات و اجتماعات همان حقایق و اسماء است، هر چند این صور انسانى را از آن مظهریت آگاهى نیست، لاجرم همچنان که صور و نتایج آن تشکلات و اتّصالات اگر چه اَعراضند، اینجا ظاهر و متجسّد مى شوند، همچنین این صور اقوال و اعمال انسانى هر چند اَعراضند اما در افلاک و اطباق متجسّد مى گردند و جمله صور برزخى و حشرى و جنانى و غیر آن عین آن هیئات متجسّده اند، و نفوس انسانى در برزخ به آن صور متعلّق مى شوند، و نعمت و نقمت ایشان در برزخ از حیثیت آن صور به ایشان مى رسد.
اما هر فعلى و عملى و قولى که به قصدى و نیتى صحیح مقرون مى باشد به حسب قوّت نسبت آن نیت به وحدت و اخلاص، تجسّد او در فلکى عالى تر مقدّر مى شود، تا اگر حکم وحدت و اخلاص بر قولى و عملى غالب آید به حکم «إلَیهِ یصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ یرْفَعُهُ»،(۱) آن به کلى به عالم وحدت مرتفع شود و در این افلاک هیچ صورت نپذیرد. و إلیه الإشارة بقوله((صلى الله علیه وآله)) فى جملة حدیث:
لاإلهَ إلاّ اللهُ، لَیسَ لَهادُونَ اللهِ حِجابٌ حَتّى یفْضِىَ إلَیهِ.
و بقوله علیه الصلاة و التحیة:
ما قالَ عَبدٌ لا إلهَ إلاَّ اللهُ مُخْلِصاً مِنْ قَلْبِهِ إلاّ فُتِحَتْ لَهُ أبْوابُ السَّماواتِ حَتّى یفْضِىَ إلَى الْعَرْشِ.
و اما هر فعلى و قولى که از نیتى و قصدى صحیح خالى ماند یا به یکبارگى هَباءً منثوراً شود تا از این عالم خاک و آب و هوا و آتش تجاوز نکند و در نشأت آخرت منضّم با صورت جسمانیش مصور گردد و در جسمش افزوده موجب شدت عذاب صاحبش شود، أعاذنالله من ذلک. و الإشارة إلیه بقوله((صلى الله علیه وآله)):
إنَّ غِلْظَ جِلْدِ الْکافِرِ اثْنَینِ وَ أرْبَعینَ(۲) ذِرعاً، وَ إنَّ ضِرْسَهُ مِثْلُ اُحُد، وَ إنَّ مَجْلِسَهُ فى جَهَنَّمَ ما بَینَ مَکةَ إلَى الْمَدینَةِ:
ضخامت پوست کافر چهل و دو زرع، و دندانش همانند اُحُد، و جاى نشستنش چون بین مکه تا مدینه است.
و دیگر اشارات نصوص قرآن و احادیث صحاح با نظر ارباب کشفِ صحیح مطابقند که سطح کرسى کریم، زمین بهشت است و سقفش عرش.
اما اشارت قرآن عزیز آن است که به چیزى که سعتِ کرسى را وصف فرموده است به عین همان چیز عرض بهشت را وصف کرده است، قوله تعالى:
«وَسِعَ کرْسِیهُ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ».(۳)
و قوله تعالى:
«وَ جَنَّة عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الأْرْضُ».(۴)
و اما دلالت حدیث، قوله((صلى الله علیه وآله)):
إنَّ فِى الْجَنَّةِ مِائَةَ دَرَجَة، ما بَینَ کلِّ دَرَجَة وَ دَرَجَة کما بَینَ السَّماءِ وَ الإْرْضِ، وَ الْفِرْدَوْسُ أعْلاها دَرَجَةً وَ مِنْها تَفْجُرٌ الأْنْهارُ الأْرْبَعَةُ وَ مِنْ فَوْقِها یکونُ الْعَرْشُ:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. فاطر، ۱۰.
۲. اثنان و اربعون ظ.
۳. بقره، ۲۵۵.
۴. آل عمران، ۱۳۳.
در بهشت صد درجه است، بین درجه اى تا درجه دیگر همچون بین آسمان و زمین است، و فردوس بالاترین درجه آن است و از آن چهار نهر مشهور سرچشمه مى گیرد و فوق آن عرش است.
و از این اقوال و اعمال آنچه به مقاصد صحیح مؤیدتر باشد در این بهشت به صورت حدائق و اشجار و ثمار و انهار و حور و قصور متجسّد مى شود، و الدلیل علیه قوله تعالى:
«وَ أنْ لَیسَ لِلاْنْسانِ إلاّ ما سَعى، وَ أنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یرى، ثُمَّ یجْزیهُ الْجَزاءَ الأْوْفى»:(۱)
و براى انسان جز آنچه به کوشش خود انجام داده نخواهد بود، و البته سعى و عمل او بزودى دیده خواهد شد، سپس به پاداش کاملتر خواهد رسید.
و قوله تعالى: «فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ».(۲) و شک نیست که سعى و عمل عَرَضند وَ الْعَرَض لا یبقى زَمَانَینَ على الصحیح، فکیف یرى فى الزمان الثانى؟ و نصّ صریح، رؤیتِ عینِ سعى و عمل اثبات مى کند پس آن رؤیت جز به این طریقِ تجسّد نتواند بود. و قوله((صلى الله علیه وآله)):
لَقیتُ لَیلَةً اُسْرِىَ بى إبْراهیمَ((علیه السلام)) فَقالَ: یا مَحَمَّدُ، اِقْرَأْ اُمَّتَک مِنِّى السَّلامَ وَ أخْبِرْهُمْ أنَّ الْجَنَّةَ طَیبَهُ التُّرْبَةُ، عَذِبَةُ الْماءِ، وَ أنَّها قیعانٌ وَ إنَّ غِراسَها سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُللهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَ اللهُ أکبَرُ:
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: شب معراج ابراهیم را ملاقات کردم، به من گفت: از جانب من امّت خود را اسلام برسان و بگو: بهشت را خاک پاک و آب شیرین است و اکنون دشت و هامون مى باشد، به حقیقت که نهالهاى آن سبحان الله و الحمدلله و لاإله إلاّ الله والله أکبر است.
پس به واسطه این تجسّد مذکور، حقیقت کامل منبسط مى شود و بناى کمالش به آن انبساط محکم مى گردد.
مقدّمه چهارم آن است که هر مرتبه اى و عالَمى و حضرتى را مبدئى و منتهائى و وسطى حقیقى است، و کامل را در هر عالمى صورتى که مدد اهل آن عالم از حیثیت آن صورت مى دهد، و آن وسط حقیقى هر عالمى و مرتبه اى از مُلک و ملکوت و جبروت محل آن صورت کامل است، و هر عملى و معرفتى و حکمتى که از احکام و خواص هر مرتبه اى و عالمى ظاهر خواهد شد آن جمله نتیجه بیان آن کامل خواهد بود، از حیثیت آن صورت کمالیت که او راست در هر مرتبه اى و مقامى.
اما علوم حقیقت نتایج بیان اوست از حیثیت مقام احسان و تحقّق به اسماء و صورتى که او راست در وسط حقیقى عالمِ ارواح و مثال، و علوم شریعت و اسرار و دقایق حکمتهاى احکام شرعى مستنبّط باشد از بیان او مِن حیثُ مقامِ الإسْلام و التعلّق بالأسْماء و خصایصِ أفعالِه وَ أقوالِه الْمُخْتَصَّة بمزاجه الکامل الواقع فى حاقّ الوسط و الاعتدال.(۳)
از بیانات فوق استفاده مى شود که هر کس با سعى و کوشش و جدّ و جهد خویش به مرتبه اسلام و ایمان و احسان برسد، اوّلا تمام مسائل مادّى و دنیایى به هر صورت که باشد در نظرش سهل و آسان و از دست رفتنى جلوه کند.
و ثانیاً تمام همّت خود را بعد از معاش حلال، صرف رشد عقل و فکر و قلب و روح نماید، تا جایى که مظهر اسماء و صفات شود. ثالثاً با فیوضات اخروى اتحاد پیدا کرده، در آنجا آثار وجودى خویش را که متولّد از اسلام و ایمان و احسان بوده به صورت فردوس و یا جنّت و رضا و خوشنودى حق خواهد یافت.
اینچنین انسان در برابر حوادث و ابتلائات و فتنه ها و آزمایشات، بى شکست است و بلکه تمام مکاره براى او زمنیه تذکر و توجه نسبت به حضرت محبوب است و گشایش کار خویش را هم جز به دست رحمت و لطف دوست نخواهد دانست.
آرى، انسان عجیب ترین موجود جهان از نظر باطن و ملکوت وجود است، که با کمک اسلام یعنى عمل به شریعت و ایمان یعنى خلوص و اخلاص و احسان یعنى فناى در حق مى تواند به وصال محبوب واقعى یعنى حضرت ربّ العزّه برسد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نجم، ۳۹ ۴۱.
۲. زلزال، ۷.
۳. "مشارق الدَّرارى" ص۴۶۷.
اى رونق هر گلشنى، وى روزن هر خانه اى *** هر ذرّه از خورشید تو، تابنده چون دُردانه اى
اى غوث هر بیچاره اى، واگشت هر آواره اى *** اصلاح هر مکاره اى، مقصود هر افسانه اى
اى حسرت سرو سهى، اى رونق شاهنشهى *** خواهم که یاران را دهى، یک یارِ بى یارانه اى
در هر سرى سوداى تو، در هر لبى هیهاى تو *** بى فیض شربتهاى تو، عالم تهى پیمانه اى
هر خسروى مسکین تو، صید کمین شاهین تو *** وى سلسله تقلیب تو، زنجیر هر دیوانه اى
ر نور را نارى بود، با هر گلى خارى بود *** بهر حرس مارى بود، بر گنج هر دیوانه اى
اى گلشنت را خارْنى با نور پاکت نارنى *** بر گِرد گنجت مارْنى، نى زخم و نى دندانه اى
یک عشرتى افراشتى، صد تخم فتنه کاشتى *** در شهر ما نگذاشتى، یک عاقلى فرزانه اى
اندیشه و فرهنگها، دارد ز عشقت زنگها *** شب تا سحرگه چنگ ها، ماه تو را حنّانه اى
عقل و جنون آمیخته، صد نعل در ره ریخته *** در جَعد تو آویخته، اندیشه همچون شانه اى
امروز تشریفت دهد، تفهیم و تشریفت دهد *** ترکیب و تألیفت دهد، با عقل کل جانانه اى
خامُش که تو زین رسته اى، زین دامها برجسته اى *** جان و دل اندر بسته اى، در دلبرى فتّانه اى
حکایت ۳
ـ چون معتصم بر سریر حکومت نشست، ابوجعفر همدانى را به منادمت خویش مخصوص ساخت. شبى به او گفت: داستانى بگو تا لحظه اى خاطرم مشغول گردد. ابوجعفر گوید: گفتم: اگر فرمان باشد قصه اى که در جوانى به من گذشت عرض کنم، گفت: بگوى.
بر زبان آوردم که روزگارى به واسطه بیکارى، تنگدستى عظیم پیش من آمد و چون مدتى در محنت فقر و فاقه گذرانیدم درهمى چند قرض کردم و به خدمت ابودُلَف خزرجى پیوستم و به حبل دولت او تمسّک جستم. روزى ابودلف گفت: جمعى حسودان و اضداد، بهتانى بر محمّد مُغیث حاکم ارمنیه بسته بودند و خلیفه را در آن باب چنان گرم ساخته که به اخذ و قید او فرمان داده بود، و چون او را به بغداد آوردند، خلیفه از او استفسار نموده و پس از تفحصّ بلیغ، برائت ساحت او وضوح یافت; فرمان واجب الاذعان نفاذ یافت که محمد بن مغیث نوبتى دیگر به سر عمل خود رود. و چون میان من و او محبت قدیم بود گفت: مى خواهم کسى را به ارمنیه فرستم تا زبان به تهنیت او بگشاید، اگر رغبت کنى تو را بدین مهم نامزد کنم. گفتم: فرمانبردارم. و ابودلف هزار درهم به من داد تا به اخراجات ضروریه خود مصروف دارم، و من به ارمنیه رفته رسوم تهنیت و سفارت به تقدیم رسانم.
محمد بن مغیث در شأن من التفات موفور نموده پیوسته مرا به مجلس خود مى طلبید و من همیشه نُقلى سواى گوشت قدید آهو نمى دیدم و به سبب اکل آن، طبیعت من نیز مایل به گوشت قدید شده، روزى محمد بن مغیث به جهت من آهویى فرستاد، غلام را گفتم این آهو را ذبح کن و گوشت آن را قدید ساز. در این اثنا که غلام به ترتیب گوشتهاى او مى پرداخت و آن را ریزه ریزه مى ساخت، زاغى به طمع گوشت از هوا درآمده، عِقد مروارید که در منقار داشت بیفکند و قدرى گوشت در ربود. من چون آن عِقد مروارید را دیدم که در منقار داشت در لطافت و قیمت آن حیران بماندم.
چون محمدبن مغیث مرا رخصت مراجعت داد هزار دینار به نزد من فرستاد و من با حصول مطالب و مآرب به بغداد رفتم و آن عِقد مروارید را به صرافى فروختم به پانزده هزار درم، و به خدمت ابودلف رفته تشریفى و انعامى لایق به من داد، و چون مبلغى خطیر به دست من درآمده بود ترک ملازمت کرده به مصر رفتم و با خواجه صاحب ثروت و نعمت از قبیله همدان که ساکن آن دیار بود آشنایى پیدا کردم و میان ما قواعد محبت و داد استحکام یافته، به مصاهرت انجامیده، دختر خود را در حباله نکاح من درآورده، میان ما و آن دختر موافقت و الفتى عظیم روى نمود.
روزى غلام من بر بام خانه نشسته گوشت قدید مى کرد بر همان امید که مگر بار دیگر زاغ عقد مرواریدى بیاورد، ناگاه لقلقى مارى در منقار داشت، چون به سر غلام رسید مار از منقار او جدا شده در کنار غلام افتاد و آن بیچاره را زخمى زده هلاک گردانید. زن گفت: لعنت بر لقلق و زاغ باد. من گفتم: خیانت لقلق معلوم است اما جرم زاغ چیست که لعنت بر او مى کنى؟ دختر گفت: روزى بر بام خانه خود نشسته بودم و عقد مروارید قیمتى پیش خود نهاده ناگاه به سخنى مشغول شدم، زاغى بیامد و آن را در ربود، پدرم جمعى در عقب او فرستاد و از آن اثرى نیافتند. آخرالامر آن را در بازار بغداد در دکان صرافى دیدم، به پانزده هزار درم خریده به نزد من آوردند. من تبسّم کردم و صورت حال بیان نمودم و این معنى از نوادر اتفاقات است.(۱)
حکایت ۴
ـ قاضى برنى حکایت کرد که: زنى را دیدم در بادیه که سرما آمده بود و زراعت وى را به آسیب سخت دچار کرده بود، زراعتى که سبب معاش و مایه ارتزاق او بود. مردمان او را در آن مصیبت تعزیت مى دادند و به صبر امر مى کردند، که او در آن میان دست به دعا برداشت و روى به آسمان کرد و گفت:
اَللّهُمَّ أنْتَ الْمَأْمُونُ لأِحْسَنِ الْخَلَفِ، وَ بِیدِک التَّعْویضُ عَمّا تَلَفَ، فاْفْعَلْ ما أنْتَ أهْلُهُ، فَإنَّ أرْزاقَنا عَلَیک، وَ آمالَنا مَصْرُوفُ إلَیک:
الهى! تویى قابل اعتماد براى حفظ بهترین چیزى که بجا مانده، و بر آنچه تلف شده تو بهترین جبران کننده اى، به آن صورت که اهلیت دارى نعمتت را بر من ارزانى دار، و آنچنان که لایق آنى از دستگیرى درماندگاه و یارى بیچارگان از من دستگیرى کن که روزى ما بر عهده توست و امید ما به عنایت و لطف تو بسته.
هنوز از آن محل فراتر نرفته بود که مردى ثروتمند بدان موضع رسید و آن حال با او حکایت کردند; فى الحال پانصد دینار زر به آن آسیب دیده بخشید.
آرى حضرت محبوب، و ربّ مطلوب در نزدیکترین حال، دعاى دلسوخته را مستجاب، و مکروه بیچاره اى با فرج قریب گشود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "زینة المجالس" ص۷۰۲.
با یکى غمزه مستانه خراب کردى *** چهره افروختى از ناز و کبابم کردى
تا که زد چنگ غمت بر دلم اى آفت جان *** روز و شب همنَفَس چنگ و ربابم کردى
خواستم ساغرى از دست تو نوشم جانا *** خون به ساغر صنما جاى شرابم کردى
دیده بستم مگر اى فتنه به خوابت بینم *** زان دو چشمان سیه رخنه به خوابم کردى
عقل و ایمان و دل و صبر و قرارم بردى *** خانه آباد! عجب خانه خرابم کردى
عاشق روى تو و دست ز خود شسته منم *** از من اى دوست چه سر زد که جوابم کردى
به سر کوى تو منصورى دیوانه منم *** خوشم از این که تو دیوانه خطابم کردى
حکایت ۵
ـ در روزگار عبدالملک مروان، مردى در مدینه مغضوب وى شد، عبدالملک خون او را هدر گردانید و فرمان داد که او را هر کجا یابند به قتل برسانند و گفت: هر کس به وى پناه دهد، او نیز به اعدام محکوم مى گردد.
آن مرد از ترس جبّار شامو خون آشام حزب ننگین اموى حیران و خائف، گرد کوه و کمر و دشت و بیابان مى گشت و در هر موضع یک روز یا دو روز بیشتر مقام نمى گرفت، از گفتن نام و نشان خویش به مردم خوددارى مى کرد، گاه چون تخجیر بر کمر کوه بودى و گاه چون آهو در میان بیابان، و گاه چون ابر در صعود قطرات عَبَرات مى باریدى، و گاه چون سیل در آن حدود سر بر سنگ زنان مى غلطیدى، و گاه چون سایه در پس دیوار مى افتادى و زبان حال اینچنین مى سرودى.
تاکى از حادثه دلتنگ و پریشان بودن *** چند از جور فلک بى سر و سامان بودن
گاه چون سیل نهادن به ره دریا سر *** گاه چون ابر شدن بر که و گریان بودن
گاه چون نخجیر از این کوه به آن کوه شدن *** گاه چون آهو در دشت و بیابان بودن
گاه چون سایه نشستن ز پس هر خس و خار *** گه چو خورشید به تنهایى پویان بودن
روزى در میان بیابانى بر این حال مى رفت، بزرگى را دید محاسن سپید که جامه سپید پوشیده نماز مى کرد، در موافقت او به نماز مشغول گشت، چون آن بزرگ نماز را سلام داد پرسید از کجایى و اینجا چه مى کنى؟ گفت: گریخته ام، متواریم، از جور سلطان خائف شده و بر جان خود ناایمن گشته ام، وادى به وادى مى گردم، و از بیابانى به بیابانى ره مى سپرم، ساعت به ساعت هلاک خود را انتظار مى کشم. آن بزرگ به او گفت:
فَأینَ أنْتَ مِنَ السَّمیعِ؟
از هفت گانه به کجایى؟
گفتم: کدام هفت، که شش جهت و پنج حس و چهار طبع من چنان مستغرق خوف و وحشت گشته اند که دو ساعت در یک موضع نتوانم بود، چه دانم که کدام هفت مى گویى، من از اندوه نه هفت مى دانم و نه هشت. گفت: گوش دار تا از زبان من بشنوى و به برکات این دعا چشم فرج بدوزى; و این دعا بخواند:
سُبْحانَ اللهِ الْواحِدِ، سُبْحانَ الَّذى لَیسَ غَیرُهُ، سُبْحانَ الْقائِمِ الدّائِمِ الّذى لا مُنْتَهى لَهُ، سُبْحانَ الَّذى لا بَدْءَ لَهُ، سُبْحانَ الَّذى یحْیى وَ یمیتُ، سُبْحانَ الَّذى کلَّ یوْم هُوَ فى شَأْن، سُبْحانَ الَّذى خَلَقَ ما یرى وَ خَلَقَ ما لایرى، سُبْحانَ الَّذى عَلِمَ کلَّ شَىْء مِنْ غَیرِ تَعْلیم. اَللَّهُمَّ إنّى اَسْألُک بِحَقِّ هذِهِ الْکلِماتِ وَ حُرْمَتَهِنَّ أنْ تَفْعَلَ بى کذا وَ کذا.
و چند بار اعاده کرد تا یاد گرفتم و سپس امن و سکونى در دل من پدید آمد و از آن خوف و رعب هیچ در خاطر من نماند و هم از آن موضع به آرزویى فسیح و امیدى هر چه تمامتر روى به عبدالملک آوردم و به در سراى او رفتم و دستورى خواستم، مرا دستورى دادند، چون به عبدالملک رسیدم گفت: ساحرى آموختى که بدان استظهار چنین جرأت نمودى؟ گفتم: نه، امر و حال خود با او حکایت کردم و دعا بر خواندم، مرا امان داد و نیکى بسیار کرد و از آن بلا و محنت و مکروه و رنج به برکت دعا نجات یافتم و لذّت فرج بعد از شدّت را چشیدم.
الا اى دلبر رعنا که بردى دین و دل از ما *** بر افکن پرده از سیما که خون شد از غمت دلها
عذارت لاله نعمان، لبانت غنچه خندان *** دهانت چشمه حیوان، دو چشمت نرگس شهلا
زرویت ماهْ تابنده، زقدّت سروْ شرمنده *** همه خوبان تو را بنده، به حُسنى چون بى همتا
به دوران خود تو در کارى، نباشد جز تو دیارى *** تو بُر دستى به عیارى قرار از هر دل شیدا
مگو اى جان تو با رندان، سخن از جنّت و رضوان *** که ما را صحبت جانان، به است از جنّة الْمأوى
ز عشقت سینه سوزانم، ز هجرت دیده گریانم *** همى سر در بیابانم، چو مجنون از پى لیلا
تو اى باد صبا بگذر، به کوى آن بت دلبر *** بگو هجر تو سیمین بر، نموده خون دل ما را
تو دستم گیر اى ساقى، به جامى از مىِ باقى *** که ما را درد مشتاقى، بر افکندست سخت از پا
ز گفتار خوش لامع، بود انوار تو ساطع *** که لامع از تو شد لامع، زبانش از تو شد گویا
حکایت ۶
ـ ولید بن عبدالملک در روزگار حکومت خود به صالح بن عبدالله که عامل مدینه بود به دستخط خویش نوشت که حسن بن حسن بن على بن ابیطالب((علیه السلام)) را که محبوس است از حبس بیرون آور و در مسجد رسول خداى دستور بده تا پانصد تازیانه بر او بزنند!
صالح بر فراز منبر شد تا فرمان ولید را برخواند و بعد از آن دستور ولید را بر آن سلاله نبوت اجرا نمایند. هنوز در میان خواندن بود که وجود مبارک حضرت زین العابدین((علیه السلام)) از در درآمد و مردمان راه او را گشاده کردند تا نزدیک حسن بن حسن رسید و فرمود: پسر عمو چه بوده است تو را؟ خداى را به دعاء کرب بخوان تا حضرت محبوب تو را از این مکروه فرج آورد. حسن گفت: اى پسر عمو، دعاى کرب کدام است؟ فرمود: بگو:
لا إلهَ إلاّ اللهُ الْحَلیمُ الْکریمُ، لا إلهَ إلاّ اللهُ الْعَلِىُّ الْعَظیمِ، سُبحانَ اللهِ ربِّ السَّمواتِ السَّمبْعِ وَ رَبِّ الأْرَضینَ السَّمیعِ وَ رَبِّ الْعَرْشِ العَظیمِ، وَ الْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمینَ.
سپس برگشت. حسن بن حسن این دعا را تکرار مى کرد که صالح از منبر فرود آمد و گفت: او را باز گردانید که از سیماى او مردى مظلوم مى بینم، در کار او به امیر رجوع کنم. و حال او عرضه داشت، در مدت نزدیک جواب آمد که او را آزاد کنید!
به کوى وصل تو هر کس که ره بَرد یارا *** کى آرزو بنماید بهشت اعلا را
به مهر زُهره جبینان کجا سپارد دل *** کسى که دید جمال تو ماه سیما را
اگر چه سرو سَهى در چمن بود آزاد *** ولیک بنده بود آن قد دل آرا را
حجاب بین تو و دوست جز من و ما نیست *** به یک طرف بزن این پرده من و ما را
علاج درد منیت به غیر او نبود *** به او دوا کن اگر طالبى مداوا را
چو غنچه از غم ایام خون خورى تا چند *** ز دست ساقى گلچهره نوش صهبا را
چو گل به طرف چمن خیمه نشاط بزن *** کنون که سبزه فکنده است فرش دیبا را
که بود مطرب و این نغمه از کجا بنواخت *** که کرد منفعل از لحن خود نکیسا(۱)
مراست عشق به دیدار روى تو آن سان *** که عشق دیدن خورشید هست حَربا را
شدم ز اهل بشارت ز یک اشارت تو *** چه ز ابروان تو جستم رموز ایما را
ز جوى عقل کجا آب مى خورد دیگر *** کسى که یافت چو لامع ز عشق دریا را
حکایت ۷
ـ ابراهیم تیمى حکایت و تاریکتر از دل عاشقان و دیده معشوقان، مردم زیادى در حبس بودند، و هر دو نفر را یک بند نهاده، و هر کس را چندان بیش جاى نبود که نشسته بودند، مصلّى و مسجد و مرقد و محلّ قضاى حاجت یکى بود، و ما از تنگى موضع و وحشت منزل بدین حالت بودیم که مردى را از اهل بحرین درآوردند، جایگاه نشستن نیافت و محبوسان او را راه نمى دادند و به یکدیگر مى انداختند. مرد گفت: صبر کنید که من امشب بیش اینجا نخواهم بود.
چون شب درآمد برخاست و نماز گزارد و گفت:
یا رَبِّ، مَنَنْتَ عَلَىَّ بِدینِک، وَ عَلَّمْتَنى کتابَک، ثُمَّ سَلَّطْتَ عَلَىَّ شَرَّ خَلْقِک! یا رَبِّ، اللَّیلَةَ اللَّیلَةَ لااُصْبِحُ فِیه:
الهى به فرهنگ پاکت بر من منّت گذاردى، و قرآنت را به من آموختى، آن گاه شریرترین موجود را بر من مسلّط نمودى! اى مالک من، همین امشب، همین امشب، که آزادى من به صبح نینجامد.
هنوز صبح سر از گریبان مشرق بر نیاورده بود که درِ زندان بگشادند و آن مرد را آواز دادند. گفتم مگر براى سیاست و قتل بیرون مى برند! در حال قید از پاى او برگرفتند و خلاص دادند. بیامد و بر درِ زندان بایستاد و بر ما سلام کرد و گفت:
أطیعُوا اللهَ لا یعْصیکمْ.
خدا را اطاعت کنید، تا خداوند خواسته شما را روا گرداند.
چشم بگشا روى جانان کن نگاه *** بفکن از رأس خود اینجا گه کلاه
لون دیگر باید اندر پوشش *** جوش دیگر باید اندر جوشش
توبه خود وامانده اى اى کور دل *** پاى تو رفته است اینجا گه به گل
پاى بیرون کش از این قارون زمین *** گر همى خواهى تو سرخىّ جبین
سرمه بینش بکش در دیده ات *** تا شود روشن عیان دیده ات
دیده معنى گشا در روى یار *** تا خزانت گردد اینجا گه بهار
تو به این دیده کجا بینى ورا *** گر هزاران سال باشى دیده را
گر تو پیوندى کنى با اهل راز *** در شود از وصل بر روى تو باز
لوح دل را پاک باید ساختن *** تا توان بر او نظر انداختن
من نظر در خوبرویان کرده ام *** لوح زشتى را ز زشتان شسته ام
در سیاهى روز کى پیدا بود *** چشم نابینا کجا بینا بود
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. موسیقیدان معروف.
حکایت ۸
ـ ابوسعید بقّال حکایت کند که من و ابراهیم تیمى در حبس حجّاج بودیم. یک شب به وقت نماز مغرب با هم سخن مى گفتیم که شخصى را درآوردند. گفتم: یا عَبْدَاللهِ ما قَضِیتُک؟ از حال او و سبب حبس او سؤال کردیم، گفت: هیچ موجب دیگر نمى دانم الاّ آنکه رئیس محل از من بدین گونه سعایت کرده که او نماز بسیار مى خواند و روزه بسیار مى گیرد، همانا که مذهب خوارج دارد. بدین تهمت مرا گرفته و محبوس کرده اند; به خدا قسم این مذهبى است که هرگز نپسندیده ام و هواى آن بر دل من نگذشته است و دوست نداشته ام آن مذهب را و اهل آن مذهب را. بعد از آن گفت: بفرمایید تا مرا آب وضو دهند. التماس کردیم تا به جهت او آب وضو آوردند، وضو ساخت و چهار رکعت نماز بگزارد و بعد از آن بگفت:
اَللّهُمَّ أنْتَ تَعْلَمُ إساءَتى وَ ظُلْمى وَ إسْرافى، لَمْ اَجْعَلْ لَک وَلَداً وَ لا نِدّاً وَ لا صاحِبَةً وَ لا کفْواً، فَإنْ تُعَذِّبْنى فَبِعَدْلِک، وَ إنْ تَعْفُ عَنّى فَإنَّک أنْتَ الْغَفُورُالرَّحیمُ الْعَزیزُ الْحَکیمُ. اَللَّهُمَّ إنّى أسْألُک یا مَنْ لایغْلِطُهُ الْمَسائِلُ، وَ یا مَنْ لا یشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْع، وَ یا مَنْ لایبْرِمُهُ إلْحاحُ الْمُلِحّینَ، أنْ تَجْعَلَ لى فى ساعَتى هذِهِ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً مِنْ حَیثُ أرْجُو....
خداوندا، تو کردار زشت و ستم و اسراف مرا مى دانى، براى تو فرزند و همتا و همسر و شریکى ننهاده ام، پس اگر عذابم کنى از روى عدالت توست، و اگر از من درگذرى تو را سزد که تو بسیار بخشنده و مهربان و عزیز و حکیمى.
خداوندا او را از شنیدنى دیگر سرگرم نسازد، اى که پافشارى اهل اصرار او را دلتنگ نکند، از تو مى خواهم که در همین ساعت براى من فرج و راه گریزى از آنجا که امید دارم قرار دهى...
چند نوبت همین بگفت. بدان خدایى که جز او خدایى نیست، هنوز دعا تمام نکرده بود که درِ زندان بگشادند و او را آواز دادند. برخاست و گفت: اگر عافیت باشد به خدا که شما را در دعا فراموش نکنم، و اگر حالى دیگر بود خداى در دنیا به رحمت و ثواب در آخرت جمع گرداند. روز دیگر شنیدیم که دست تعرض از او کوتاه کردند و او را مطلق العنان گردانیدند، به برکت اخلاص این دعا.
مو آن سوته دل بى پا سرستم *** که دل سوته ز عشق دلبرستم
بغیر از لاله رویان داغ دیرم *** همه اندر رگ جان نشترستم
رخش تا کرده در دل جلوه از مهر *** به خوبى آفتاب خاورستم
مو آن نخجیر وحشم تیر خورده *** که در دام زمانه مضطرستم
بجز مهرت اگر در دل گزینم *** به هفتاد و دو ملّت کافرستم
در این آماجگه دنیاى فانى *** یکى اشکسته تیر بى پرستم
همه سوجم همه سوجم همه سوج *** به گرمى چون فروزان آذرستم
منم طاهر که در خونابه نوشى *** محمّد را کمینه چاکرستم
حکایت ۹
ـ هارون الرشید روزى به یکى از خدمتکاران خود گفت که چون شب درآید به فلان حجره رو و در بگشا و آن کس که در آنجا یابى بگیر و به فلان صحرا رو و در فلان موضع قرار بگیر که آنجا چاهى است آماده، او را زنده در آن چاه افکن و چاه را به خاک انباشته کن، و باید که فلان حاجب با تو باشد.
آن شخص به موجب فرمان، آن حجره بگشاد، در آنجا در آنجا نوجوانى دید در غایت جمال و لیاقت و ظرافت و لطافت که آفتاب از نور روى او خجل شدى. او را بگرفت و به جبر هر چه تمامتر وى را به طرف محل مقصود حرکت داد. جوان گفت: از خداى بترس که من فرزند رسول خدایم، الله الله که فرداى قیامت جدّ مرا بینى و خون من در گردن تو باشد!
ور هارون سخن وى را هیچ التفات نکرد و آن جوان را کشان کشان در آن موضع برد که هارون دستور داده بود. جوان چون هلاک خود معاینه دید، از جان نومید گشت و گفت: اى فلان در هلاک من تعجیل مکن که هر گه که خواهى توانى، مرا چندان امان ده که دو رکعت نماز بگزارم، بعد از آن تو دانى بدانچه تو را فرموده اند. برخاست و دو رکعت نماز بگزارد و آن موکلان شنیدند که در نماز مى گفت:
یا خَفِىَّ اللُّطْفِ أعِنّى فى وَقْتى هذا، وَ الْطُفْ بى لُطْفَک الْخَفِىَّ:
اى آن که لطف پنهان دارى، مرا در این گاه یارى رسان، و با لطف پنهان خویش مورد نوازشم قرار ده.
گفتند: عا هنوز تمام نشده بود که بادى سخت برخاست و غبار تیره پدید آمد چنانکه یکدیگر را نتوانستیم دید و از صعوبت آن حال به روى درافتادیم و به خویشتن چنان مشغول شدیم که پرواى آن جوان نبود. بعد از آن غبار نشست و باد ساکن گشت، جوان را طلب کردیم، نیافتیم و آن بندها را دیدیم که در وى بود آنجا افتاده. با یکدیگر گفتیم نباید که امیر را گمان افتد که ما او را آزاد کردیم، و اگر دروغ گوییم تواند بود که خبر آن جوان بعد از این به وى رسد، و اگر راست گوییم باشد که باور ندارد و ما را هلاک کند.
بعد از این با یکدیگر گفتیم که دروغ ما را از بلا نخواهد رهانید، راستى بهتر خواهد بود. چون نزدیک هارون درآمدیم صورت حال را به راستى با وى حکایت کردیم. رشید گفت: خفىّ اللّطف او را از هلاک برهانید، بروید به سلامت و این سخن به هیچکس نگویید.
در هر دو جهان غیر توأم یار نباشد *** جز عشق جمال تو مرا کار نباشد
کردیم به عالم نظر از دیده تحقیق *** در دار جهان غیر تو دیار نباشد
اشیاء جهان جمله چو آیینه و در آن *** جز روى نکوى تو پدیدار نباشد
بى پرده چو خورشید جمال تو بتابد *** خفّاش ولى لایق دیدار نباشد
دشوار بود گر چه ره عشق ولیکن *** با بدرقه لطف تو دشوار نباشد
جز آن که کشد رطل گران از کف رندان *** در این ره دشوار سبکبار نباشد
دیگر نکنم آرزوى باده خمّار *** جز لعل تواَم باده و خمّار نباشد
خورشید بود جلوه گر از جمله ذرّات *** افسوس که کس واقف اسرار نباشد
غیر از گل رخسار تو کاو را نبود خار *** در گلشن عالم گل بى خار نباشد
هر شب به سحر قافله عشق روان است *** آوخ که مرا طالع بیدار نباشد
لامع لَمَعان یافت ز لعمات جمالت *** جز طلعت تو مطلع الانوار نباشد
حکایت ۱۰ ـ
ابوالحسن بن ابى طاهر مى گوید: ابوجعفر محمد بن ابى القاسم در آن وقتى که براریکه قدرت و در منصب وزارت القاهر بود، بر من و پدرم خشم گرفت، در جایى به غایت تنگ و تاریک ما دو نفر را حبس کرد، هر روز ما را به محاکمه کشیده و پدرم و مرا به مال مصادره و مطالبه مى کردند و در برابر چشم پدر مرا به شکنجه و آزار دچار مى ساختند.
در آن حبس شدائد و مشقّات بسیار کشیدیم، تا روزى پدرم مرا گفت که ما را با این نگاهبانان زندان آشنایى حاصل شده، لازم است به مراعات حال اینان برخاست; به فلان صرّاف که دوست من است کاغذى بنویس تا سه هزار درهم به نزد ما فرستد و ما در بین این زندانبانان تقسیم کنیم.
من آنچه فرموده بود بجاى آوردم. چون سه هزار درهم برسید خواستم تسلیم وران کنم، هر چند کوشیدم قبول نیفتاد. از امتناع ایشان تفحّص کردم و در کشف حقیقت پافشارى نمودم، عاقبت به من گفتند: وزیر امشب بر قتل شما عزم بسته است و حکم جزم کرده که شما را از بین ببرد; در چنین حالتى قبیح است ما چیزى از شما قبول کنیم.
من از شنیدن این خبر بى آرام گشتم و اضطرابى هر چند تمامتر در من پدید آمد و رنگ صورتم برگشت. چون پدر را از آن حال آگاهى دادم گفت درهم برگردان. چنان کردم.
پدرم در آن ایام که در حبس بود، پیوسته صائم بودى، چون شب مى رسید غسل مى کرد و به نماز و دعا و خضوع خشوع مداومت مى نمود و من با او موافقت مى کردم، تا آنکه آن شب نماز خفتن بگزارد و به زانو درآمد و مرا گفت تو نیز این چنین حالت بر خود بگیر. من نیز همانند پدر به حال خضوع در برابر حریم حضرت محبوب برآمدم. پدر روى به جانب حق کرد و عرضه داشت: یارب، وزیرالقاهر بر من ستم روا داشت، مرا چنانکه مى بینى به حبس انداخت و قصد جان من و پسرم نمود.
فَاَنَا بَینَ یدَیک قَدِ اسْتَعْدَیتُ إلَیک وَ أنْتَ أحْکمُ الْحاکمینَ، فَاحْکمْ بَینَنا.
و بر این دعا هیچ اضافه نکرد، و بعد از آن آوازى نیک بلند برداشت و این جمله را تکرار کرد: فَاحْکمْ بَینَنا. تا آنکه چهار ساعت از شب بگذشت، والله که اعدام ما آمده اند. از غایت هول و سختى آن حال بترسیدم و بیهوش گشتم. چون نیک بنگریستم خادم القاهر با شمعها و مشعلها به زندان آمده بود، آواز داد که این ابى طاهر کدام است؟ پدرم برخاست و گفت: اینک منم. گفت: پسرت کجاست؟ گفت: این است پسرم. گفت: بسم الله، بازگردید به سلامت و عافیت و مکرّم و محترم.
چون بیرون آمدیم معلوم شد که وزیر را گرفته اند و قاهر بر او به شدت غضبناک شده و خداوند مهربان بر ما لطف و رحمت آورده. وزیر بیچاره سه روز در قید و بند و در تنگناى زندان زیست تا ملک الموت او را از رنج دنیا خلاص و به عذاب آخرت دچار ساخت.
بدان اى دل اگر هستى تو عاقل *** که یکدم مى نشاید بود غافل
به روز و شب عبادت کرد باید *** دل و جانت قرینِ درد باید
از آن بخشیدت اى جان زندگى را *** به قدر وسع خود جهدى نمایى
به راه بندگى چون اندر آیى *** به قدر وسع خود جهدى نمایى
کلید معرفت آمد عبادت *** به شرط آنکه گویى ترک عادت
عبادت را اساس راه دین دان *** عبادت بود مقصودش یقین دان
چو مرد از اصل فطرت مستعدّ است *** همه کار وى اندر دین مجدّ است
چو گشتى مستعدّ این سعادت *** مکن تقصیر در عین عبادت
عبادت چون کنى از علم باید *** که تا کارى تو را زانجا گشاید
اگر بى علم باشد کار و بارت *** یقین بر هیچ پاید روزگارت
چو رو آرى برین ره علم آموز *** که بى علمت شود تیره شب و روز
به کارت هر چه آمد ظاهر شرع *** بیاموز از فقیهى اصل تا فرع
وضو و غسل و ارکان طهارت *** تمامت فهم کن اندر عبارت
همان حکم نماز و روزه خویش *** بخوان و فهم کن آن گه بیندیش
همان حکم زکات و حجِّ یکسر *** اگر مالت بود بر خوان ز دفتر
همان حکم حلال و هر حرامى *** همى خوان تا که یابى نیکنامى
ز شخص عالمین یک سر بیاموز *** که تا روزت شود پیوسته فیروز
ز غیر حق تبرّى کن تو جانا *** که تا بینا شوى در راه و دانا
که پیش سالکان توبه همین است *** چنین توبه اساس راه دین است
حکایت ۱۱ ـ
در تواریخ معتبره آورده اند که عادت محمد بن زید علوى معروف به داعى که حاکم طبرستان بود بر این قرار داشت که در ابتداى هر سال که کارگزاران دولت مشغول به تحصیل مالیات مى شدند، در بیت المال نظر مى کرد و هر چه از سال گذشته باقى مانده بود بر جماعتى از قریش که در آن ولایت بودند، بر حسب اختلاف شأنشان قسمت مى کرد و هر یک را فراخور حسب و نسب نصیبى مى داد.
یک سال بنابر عادت مقرّر بر مقرّ حکمرانى نشسته بود تا مرسومات و ارزاق را به اهل استحقاق برساند. اول بنى هاشم را نصیب فرمود. چون از تمامت بنى هاشم فارغ شد فرمود تا بنى عبد مناف را آواز دادند. مردى برخاست و گفت: من از بنى عبد منافم. داعى گفت: از کدام قبیله اى؟ گفت: از بنى امیه.
گفت: از کدام بطن؟ آن مرد خاموش شد. گفت مگر از فرزندان معاویه اى؟ گفت: آرى. داعى گفت: از کدام فرزند؟ باز خاموش شد. گفت: مگر از فرزندان یزیدى؟ گفت: بلى. گفت: بداندیشه اى است تو را و خطا تدبیرى افتاده است که قصد این ولایت کرده اى که وُلات این ولایت آل ابى طالبند و ایشان را از شما طلب خون قصاص است به جهت سید ایشان حسین بن على((علیهما السلام))، و تو را از این به بعد هرگز چاره نبود، چه اگر غرض استمداد و استعانت بود در شام و عراق جمعس توانستى یافت که به جدّ تو تولا کردندى و اسلاف تو را دوست داشتندى، با تو مبرّت و احسان کردندى. اگر این اختیار از سر جهل و نادانى کرده اى تمامتر از این جهل نمى باشد، و اگر دانسته و متعمّداً ارتکاب این مخاطره کرده اى خود را به دست خویش در ورطه هلاک انداخته و به پاى خود به گورستان آمده اى!
علویان چون این سخن بشنیدند هر یک به نظر عداوت و چشم حقارت در وى نگریستند و خواستند که قصد او کنند، داعى بانگ بر ایشان زد و گفت: ساکت باشید و مپندارید که کشتن او قصاص خون حضرت سیدالشهداء((علیه السلام)) خواهد بود، او را چه جرم است در این مسأله؟ خداى تعالى حرام کرده است که کسى را به جرم کس دیگر مؤاخذت کنند چنانکه فرمود:
«وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرى».(۱)
والله اگر کسى متعرض او شود آن کس را قصاص کنم. پس گفت: بشنوید حکایتى و آن را در کارها اُسوه و دستور خویش سازید. پدر من با من حکایت کرد و از پدر خود روایت فرمود که ابومنصور، حاکم عبّاسى، آن سال که به حج رفته بود گوهرى قیمتى بر وى عرضه داشتند که مثل آن ندیده بود و از آن تعجّب نمود. بعد از آن به او گفتند که محمد بن هشام بن عبدالملک گوهرى از این بهتر و پرقیمت تر و فاخرتر دارد. منصور ربیع حاجب را گفت تا محمد بن هشام بن عبدالملک راطلب کند و آن گوهر را از او بستاند. پسر هشام هم بعد از این واقعه پنهان شد.
منصور گفت: فردا که در مسجدالحرام من نماز جمعه گزارم تو بگو تا همه درها را فرو بندند و قفل بر نهند و معتمدان و ثقات را بر آن درها موکل گردان و بعد از آن یک در بگشاى و خود بر آن در بنشین و باید هیچ کس از آن در بیرون نرود الاّ آنکه تو او را بشناسى; در هر صورت چون محمد بن هشام در این مسجد باشد بدین طریق ظاهر شود.
چون روز دیگر شد. ربیع آنچه دستور داشت بجاى آورد. چون درهاى مسجد را فرو بستند، محمد بن هشام به علت اینکه از قضیه گوهر واقف بود دانست که مقصود و مطلوب اوست و به هر حال در معرض گرفتارى است. از خوف جان و بیم هلاک حیران و مدهوش بماند و اثر آن حیرت بر وى ظاهر گشت.
در آن حال چشم محمد بن زید بن على بن الحسین بن على بن ابیطالب((علیهم السلام)) بر وى افتاد، چون او را به غایت اندوهگین و غمناک و متفکر یافت با خود گفت این مرد، کار افتاده و صاحب واقعه مى نماید، اعانت و اغاثت او از لوازم کردم ذاتى و طهارت نسب باشد. پس روى بدو آورد و گفت: اى مرد بس پریشان خاطر و متفکر و پراکنده ضمیر و متوهم خاطرت مى بینم، تو چه کسى و واقعه تو چیست و خوف و رعب تو از کیست؟ با من بگوى و در امان خدا و ضمان سلامت باشى و از تو پذیرفتتم که هر سعى که امکان دارد بجاى آرم تا از آنچه موجب ملالت توست و از آن که خائفى تو را ایمن گردانم.
گفت: منم محمد بن هشام بن عبدالملک، اکنون تو بفرماى که نام تو چیست و نسب به که مى رسانى؟ گفت: من محمد بن زید بن على بن الحسین ام. محمد بن هشام گفت: اِنّا للهِ وَ إنّا اِلَیهِ راجِعُونَ. اگر تو مکافات آنچه پدر من با پدر تو کرده است بخواهى مرا دل از جان بر باید گرفت و طمع از امان بباید برید.
محمد بن زید گفت: باک مدار اى پسر عمّ که کشنده زید تو نیستى و به کشتن تو جبران آن شکستگى و سدّ آن ثلمه و قصاص آن خون و انتقام آن ظلم، حاصل نخواهد شد و امروز من بدین سزاوارم که دستت گیرم نه بدان که به دست دشمنت باز دهم، و به من آن لایق است که پایمردت باشم نه آنکه پایمالت گردانم، اما مرا معذور دار که اگر از براى مصلحتى مکروهى به تو رسانم یا ناسزایى در روى تو بر زبان رانم، چون آن ایذاء متضمّن خلاص و آن جفا مقتضى آزادى باشد باید که قبول نمایى. گفت: اَلأْمْرَ إلَیک وَ أنَا مُمْسَک بَینَ یدَیک. هیچ توقف و تأخیر منماى و آنچه مصلحت است بفرماى.
محمّد بن زید رداى خود را بر سرش انداخت و او را با رداء در هم پیچید و گریبانش با آن رداء یکجا بگرفت و به زور جبر او را به سوى در بکشید. چون چشم ربیع بر وى افتاد، محمد بن زید لطمه اى سخت و طپانچه اى محکم بر روى محمد بن هشام زد و همچنانش پیش ربیع آورد و گفت: یا اباالفضل، این خبیث شتربانى است از شتربانان کوفه، اشتران خود را به کرایه به من داده بدان شرط که مرا باز به کوفه برد ولى از من بگریخته است و اشتران را به بعضى از سپهسالاران خراسانى به کرایه داده است، چند موکل با من بفرست تا این خبیث را با من به نزد قضى آورند و اگر خراسانیان در راه من تعدّى کنند مانع شوند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اسراء، ۱۵.
ربیع گفت: سمعاً و طاعة یابن رسول الله; و دو سرهنگ با او بفرستاد. چون از پیش ربیع چندان برفتند که ایمن شدند، محمد بن زید گفت: یا خبیث حق مرا مى گذارى؟ گفت: آرى یابن رسول الله، پس سرهنگان را گفت چون اقرار کند شما بازگردید. ایشان باز گشتند، محمد بن زید رداء را از گردن محمد بن هشام بیرون کرد و گفت اکنون تو را هر کجا باید، برو.
محمد بن هشام سر محمد بن زید را ببوسید و گفت: پدر و مادر من فداى تو باد یابن رسول الله، وَ اللهُ یعْلَمُ حَیثُ یجْعَلُ رِسالَتَهُ: "خداى مى داند که زیور نبوّت را کدام تن مى شاید، و مهبط وحى را کدام دل مى باید".
پس آن گوهر نفیس و جوهر گرانمایه رابیرون کرد و گفت: طمع مى دارم که به قبول آن منّت بر من نهى و به پذیرفتن این هدیه مرا مشرّف گردانى. محمد بن زید قبول نکرد و گفت: ما از اهل آن خاندانیم که اگر نیکویى به کسى رسانیم از او مکافات نستانیم و من بزرگتر از این را از تو بگذاشته ام و آن خون زید بن على است، برو به عافیت و سلامت، هر چند زودتر از این شهر بروى بهتر زیرا که ربیع به طور جدّى در طلب توست. محمد بن هشام برفت و متوارى شد و به واسطه محمد بن زید از آن بلا بجست و از آن ورطه برست.
چون داعى این حکایت به آخر رسانید بفرمود تا آن اموى را هم چندان که دیگران را از بنى عبد مناف بداد نصیب دادند.
تو شاخ خشک چرایى به روى یار نگر *** تو برگ زرد چرایى به نوبهار نگر
درآبه حلقه زندان که مصلحت این است *** شراب و شاهد و ساقىّ بى شمار نگر
بدانکه عشق جهانى است بى قرار در او *** هزار عاشق بى جان و بى قرار نگر
چو در رسى تو بدان شه که نام او نبرم *** به حقّ شاهى آن شه که شاهوار نگر
چو دیده سرمه کشى باز رو از این سو کن *** بدین جهان پر از دود و پر غبار نگر
نگه مکن تو به خورشید چونکه درتابد *** به گاه شام ورا زرد و شرمسار نگر
چو ماه نیز به دریوزه پر کند زنبیل *** ز بعد پانزده روزش تو خوار و زارنگر
بیا به بحر ملاحت به سوى کان وصال *** بدان دو غمزه مخمور، یار غارنگر
چو روح قدس ببوسید نعل مرکب او *** ز نعل نعره برآمد که حال و کار نگر
حکایت ۱۲ ـ
یکى از بازرگانان کرخ بغداد حکایت کرد که من در بغداد سمسارى و دلاّلى کردمى و یکى از تجّار خراسان با من معامله داشت، و بر دکان من نشستى با مال بسیار و منال بى شمار، چنانکه هر سال از او به وجه سمسارى چندین هزار درهم به من رسیدى و وجه معارش و سبب معیشت من از وى بود.
یکسال به وقت موسم نیامد و به سبب تأخیر او آن منفعت از من باز افتاد و اختلال تمام و اثرى فاحش در حال من پدید آمد و به همان جهت محنت بر من متوالى و متواتر گشت و وام بسیار بر من جمع شد، و بدان طریق تا مدت سه سال نیامد و من درب دکان فرو بستم و از بیم قرض خواهان متوارى گشتم. چون سال چهارم وقت موسم شد، گفتم از حال خراسانى جویا شوم شاید که آمده باشد و حال من به سبب او نیکو شود.
به سوق یحیى آمدم و تجسّس و تفحّص بجاى آوردم هیچ کس از وى مرا خبر نداد. به هنگام بازگشتن به کنار دجله رسیدم. چون ایام تابستان بود و هوا به شدت گرم، لحظه اى در آب دجله نشستم تا سوزش آتش اندوه و تپش آفتاب بدان کمتر گردد. چون از دجله برآمدم و پاى بر خاک نهادم قدرى گِل به پایم چسبید و از زیر آن تسمه اى چرمى به نظر رسید. من جامه در پوشیدم و آن تسمه را بکشیدم، همیانى از زیر آن بیرون آمد نظر کردم همیانى پُر بود، برگرفتم و در زیر جامه پنهان کردم و به خانه آوردم. چون بگشادم در آن هزار دینار زر یافتم. به سبب آن زر قوّتى در من ظاهر شد و با خداى تعالى عهد کردم که چون حال من نیکو شود صاحب این همیان را طلب کنم، چون بیابم تمامت آن زر را بدو رسانم، و کار خویش را با طلبکاران پس از یافتن همیان قرارى دادم و درِ دکان بگشادم و خداى مهربان درِ رزق و ربح بر من گشاد و در مدت دوسال سرمایه من چندین هزار دینار شد.
چون موسم حج درآمد، من در تعریف همیان و شناخت صاحبش کوشش کردم ولى هیچ نشانى نیافتم. یک روز در دکان نشسته بودم مردى بیامد با موى بالیده و حالى ژولیده و جامه هاى کهنه که اثر فقر و اضطرار بر وى ظاهر بود. گمان کردم که مگر این بنده خدا یکى از فقراى خراسان است. قصد کردم که درمى چند بدو دهم او بدانست پشت بگردانید و به سرعت هر چه تمامتر برفت. من در شک افتادم و در عقب او بدویدم، چون نیک نگاه کردم آن بازرگان خراسانى بود که مرا هر سال از او چندان منفعت رسیدى.
من از آن حال تعجب بماندم و گفتم: اى فلان، این چه زىّ و هیئت است و تو را چه واقعه اى پیش آمد؟ و آن مال و منال و خوبى و جمال تو کجا رفت؟ او بگریست و گفت: حدیث من طولانى است و حدیث من عجیب با نشیب و فراز!
او را به منزل بودم و به حمام فرستادم و دستارى لطیف و درّاعه اى نظیف در او پوشاندن، و چون از طعام و آشامیدنى و ضیافت و آنچه از لوازم آن باشد بپرداختم التماس کردم که سبب تغییر حال و موجب آن تقریر فرماى.
گفت: حال من در ثروت بر تو پوشیده نبود، یکسال بر عادت مستمرّه استعداد آمدن این طرف مى کردم که روزى امیر شهر مرا طلبید و گفت: گوهرى قیمتى دارم که جز خلیفه را نشاید، و آن را به من سپرد و گفت: وقت رفتن به بغداد همراه خود ببر و آن را به خلیفه بفروش، و نمونه هایى از قماش به من داد و درخواست کرد به بعضى از بهاى این گوهر برایم اقمشه بخر و باقى را به صورت نقد نزد من آور.
من آن گوهر را گرفتم و همیانى از پوست جهت محافظت آن دوختم صفت آن همیان که باز مى گفت همان بود که من آن را کنار دجله یافته بودم آن گوهر را همراه هزار دینار زر نقد در آن همیان نهادم. چون به بغداد رسیدم، به جزیره سوق یحیى به دجله فرو رفتم و در آب نشستم. چون از آب برآمدم همیان را در آن موضع فراموش کردم و تا دیگر روز مرا به یاد نیامد. چون به یاد آمد به طلب همیان بدان موضع شدم باز نیافتم و من این مصیبت را بر نفس خود مهم نگرفتم، با خود فکر کردم که قیمت آن گوهر سه هزار دینار بیش نباشد، سه هزار دینار زر از مل خود به امیر شهر دهم. از بغداد برفتم و حج گزارده سپس به شهر خود برگشتم. سه هزار دینار زر به انیر شهر فرستادم و کیفیت واقعه را به او شرح دادم.
امیر در تمام اموال من طمع کرد و گفت: قیمت آن گوهر پنجاه هزار دینار است. دستور داد مرا گرفتند و هر قدر مال و منال که داشتم و در تصرّف من بود از ناطق و صامت از من سلب کردند و به انواع ضرب و شتم شکنجه و تعذیب گرفتارم کردند تا از بود و نبودم دست برداشتم، با اینهمه هفت سال هم به زندان محکوم شدم. در این هفت سال به انواع رنجها دچار بودم تا به شفاعت بعضى از مردمان نجات یافتم. بعد از خلاصى دچار شماتت اعدا شدم، از شهر خود دل بریدم و به اینجا آمدم تا با تو مشورت کنم که در چه کارى وارد شوم تا زندگى به قناعت بگذرانم و محتاج خلق نشوم و به ذلّت سؤال دچار نیایم.
گفتم: اى فلان، خداوند مهربان مقدارى از مال توبه تو رسانید و تو را از مردم بى نیاز گردانید. آن همیان که تو وصفش کردى نزد من است و آن هزار دینار من برگرفته ام و با خداى تعالى عهد کرده بودم که هر کس وصف همیان گوید به او رسانم; برخاستم و کیسه اى که در آن هزار دینار بود بیاوردمو پیش وى نهادم. پرسید آن همیان بعینه برجاست؟ گفتم: آرى. نعره اى ز و بیهوش شد. پس ز ساعتى که به هوش آمد گفت: بفرماى آن همیان را بیاورند. خودم رفتم و همیان را آوردم. کاردى بخوسات و سر آن همیان بشکافت آن گوهر را که به اندازه کف دست بود بیرون آورد، خداى را بى اندازه شکر گفت و به هزار دینار نظر نینداخت. گفتم: زر نیز برگیر که از آنِ توست. سوگند خورد که الاّ به مقدار استرى و وجه نفقه راه برنگیرد. بسیار کوشیدم تا سیصد دینار برگرفت و باقى را به من بخشید، و استعداد رجوع به خانه و دیار خویش نمود که شاید کارش استقامتى یابد. چون همسفر یافت به سرعت هر چه تمامتر به خراسان رفت.
چون سال دیگر شد بازآمد، حال او نیکو شده به ثروت و نعمت رسیده بود. حالش را جویا شدم، گفت: چون بازگشتم صورت حادثه را با بزرگان و اعیان شهر گفتم و آن یاقوت پاره را به ایشان نمودم و از آنان خواستم مرا نزد امیر شهر برند. آنان مرا به نزد او بردند. آنان مرا به نزد اوبردند. یاقوت پار را از من گرفت و دستور داد هر چه از من مصادره کرده بودند به من بازگردانند، علاوه بر آن بر من از مال خود نیز انعام زیادى داد و حال من به مرتبه اول بلکه بهتر رسید، و این همه از برکت دیانت و امانت تو بود.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. از حکایت دوم تا دوازدهم در کتاى "فرج بعد از شدّت" در فصول مختلفه نقل شده است.
آن که بر خوان غم عشق تو مهمانم کرد *** خاطرش شاد که شرمنده احسانم کرد
گفته بودم که ننوشم مى و عشرت نکنم *** فصل گل آمد و از گفته پشیمانم کرد
جان من از مرض عشق به فرمان تو شد *** نازم آن درد که شایسته درمانم کرد
هدهد باد صبا نامه بلقیس وشى *** بر من آورد و از آن نامه سلیمانم کرد
آن که از برگ گلش خار خَلَد بر کف پا *** چشم بد دور که جا بر سر مژگانم کرد
گر دلت سنگ بود مى شود از غصّه کباب *** گر بگویم که فراق تو چه با جانم کرد
دوش از زلف شکن در شکنت باد صبا *** بس که آشفته به من گفت پریشانم کرد
بى تو اى غنچه دهان، سیر گلو گردش باغ *** غنچه سان تنگدل و سر به گریبانم کرد
«ذَلَّتْ لِقُدْرَتِک الصِّعَابُ وَ تسبَّبَتْ بِلُطْفِک الْأَسْبَابُ وَ جَرَى بِقُدرَتِک الْقَضَاءُ وَ مَضَتْ عَلَى إِرَادَتِک الْأَشْیاءُ فَهِی بِمَشِیتِک دُونَ قَوْلِک مُؤْتَمِرَةٌ وَ بِإِرَادَتِک دُونَ نَهْیک مُنْزَجِرَةٌ»:
"کارهاى دشوار و سخت به قدرتت آسان شده، اسباب و وسائل هر کارى به لطفت مهیا گشته، حکم و قضایت بر اثر قدرتت جارى شده، اشیاء بر وفق مراد و خواسته ات به کار رفته اند، آن اشیاء بدون نیاز به قول و فرمان، بلکه فقط و فقط به اراده ات فرمانبردار، و به خواستت بدون نهى و بازداشتنت، خود را بازداشته اند".
دشواریها به قدرت او آسان مى شود:
آن وجود مقدسى که آسمانها را برافراشته، و میلیونها کهکشان و سحابى، و میلیاردها ستاره نورانى، که بعضى از آنها چندین میلیون برابر خورشد است، در این فضاى با عظمت قرار داده، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد.
آن وجود عزیز و حکیمى که زمین را با تمام برنامه هاى حیرت انگیزش مهد حیات موجودات قرار داد، و هواى مفرّح و ممّد حیات را به او پیچید، و قسمت اعظم آن را آب قرار داد، و قشرش را براى پرورش گیاهان مستعد فرمود، و انواع گیاهان و حیوانات را در آن پرورش داد، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد. آن قادر متعالى که فاصله زمین و خورشید، و فاصله زمین و ماه، و فاصله ماه تا خورشید، و فاصله هر ستاره اى را تا ستاره دیگر، و فاصله کهکشانى تا کهکشان دیگر را بر اساس عدل و نظم و حکمت و علم قرار داد، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد.
آن ذات مقدّسى که باران را به موقع و به اندازه از سحاب رحمت، جهت پرورش موجودات، و سیراب کردن تشنگان، و طهارت موجودات بر سطح زمین مى بارد، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد.
آن وجود مبارکى که جهت تداوم حیات زمینیان، فصول چهارگانه قرار داد، و این فصول را معلول گردش بسیار منظم زمین به دور خورشید قرار داد و شب و روز را با گردش وضعى زمین پدید آورد، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد.
آن محبوبى که ر تمام هستى اعم از بزرگترین پیکره و کوچکترین آن نظمى برقرار فرموده که عقل عاقلان و عرفان عارفان و عشق عاشقان در آن سرگردان است و هرگز در امور هستى کمترین و کوچک ترین اشتباهى رخ نمى دهد، دشواریها به قدرت او آسان مى گردد.
آن حکیم على الاطلاقى که جهان را با همه وسعتش از گازهاى مملّو و منبسط در فضا و کیهان ساخته و به صورت صدها میلیارد توده عظیم منظم کهکشانى در آورده که هر یک داراى صدها میلیون خورشیدند، و برخى از خورشیدها سیصد میلیون سال نورى دورتر از خورشید ما و بزرگتر از آن است. نور خورشید پس از گذشت هشت دقیقه و کسرى به زمین مى رسد و نور در هر ثانیه سیصد هزار کیلومتر (پنجاه هزار فرسخ) سیر مى نماید، پس خورشیدى که سیصد میلیون سال نورى با زمین فاصله دارد، در چه مدت نورش به زمین مى رسد؟! آرى با قدرت چنین حکیمى و با لطف و رحمت چنین قادرى دشواریها آسان مى گردد.
ذَلَّتْ لِقُدْرَتِک الصِّعابُ.
در کنار قدرت حق، وسعت سماوات را تا جایى که توانسته اند با ابزار علمى مشاهده کنند، تا یک میلیارد سال نورى تخمین زده اند.
هرگاه بخواهیم کره زمین را در برابر عظمت جهانهاى دور بسنجیم زمین مانند یک قطره آب در برابر اقیانوسهاست در حالى که قطر کره زمین معادل ۱۲۸۰۰ کیلومتر و طول خط استوا ۰۷۶/۴۰ کیلومتر و حجم زمین برابر ۰۰۰,۳۱۰,۸۴۱,۱۸۲ کیلومتر مکعب است. قدرتى که این همه عظمت و شگقتى در برابرش چیزى به حساب نمى آید، دشواریها از پرتو عنایت او آسان مى گردد.
آن ذات یگانه اى که به هر یک از موجودات، خواص و آثار عجیبى عنایت کرد و بین تمام موجودات و آثار خواصّ آنها ایجاد هماهنگى فرمود و خلاصه به هر موجودى آنچه را که لایق بود مرحمت فرمود، با قدرتش که بى نهایت در بى نهایت است دشواریها آسان مى شود.
آرى مسأله از این قرار است و در این حقیقت هیچ شک و شبهه اى نیست و اوضاع و احوال هستى و به خصوص حیات فرزندان آدم هم جز این نشان نمى دهد، پس اضطراب و دلهره و هیجان و آشوب باطن به هنگام سختى، در حالى که با لطف حضرت او آسان مى شود، معنا ندارد.
این سطور چون به اینجا رسید اذان مغرب شب جمعه شروع شد، این فقیر دل شکسته و بال و پربسته، دست تضرّع به پیشگاه مقدّس آن قدرت بى نهایت در بى نهایت دراز کرده و در ضمن درخواست آسان شدن دشواریهاى دنیا و آخرتم، عرضه داشتم:
اى به دلِ خسته من نور عشق *** سینه من از غم تو طور عشق
حسرت دیدار رخت بر دلم *** شعله عشق تو به دل حاصلم
جاذبه عشق توام مست کرد *** نیست بُدم نیست، مرا هست کرد
روشنى لطف تو مرا زنده کرد *** تا به ابد زنده و پاینده کرد
محو سر کوى تو شد جان من *** عشق تو شد گوهر ایمان من
عشق خود اندر دلم انداختى *** با دل دیوانه من ساختى
اى غم تو شعق دل زار من *** جستن لطف تو بود کار من
بندهئ شرمنده کوى توام *** تا به ابد زنده ز بوى توام
قلب من از دورى تو در غم است *** دیده ام از هجر تو اندر یم است
عاقبت اندر غمت افروختم *** جان و دل و جسم و بدن سوختم
از کرم و لطف پناهم بده *** خسته شدم خسته، تو راهم بده
جز تو کسى نیست هواخواه من *** این من و این سوز دل و آه من
چاره کن اى یار که بیچاره ام *** دربدر و خسته و آواره ام
زارم و مسکین و اسیر توام *** در دو جهان محو و فقیر توام
آن پروردگار مهربان و رئوفى که نطفه را در رحم مادر و در ظلمات ثلاث به همه چیز رساند، و آن را ظرفِ سمع و بصر، روح و جان، روان و نفس، قلب و عقل، فکر و اندیشه، پوست و گوشت، خون و استخوان، رگ و پى، دهان و دندان، لب و ابرو و...قرار داد، و صداى قلب مادر را در جهان رحم براى کودک آرام بخش و در آغوش مادر سینه رشد و آرامش مقرّر فرمود، سختیها به قدرت او آسان شود.
صداى قلب مادر:
امام صادق((علیه السلام)) در شهر مدینه که فاقد ابزار علمى و وسائل پیشرفته امروز بود، به مادران توصیه سخت داشت به اینکه کودکان شیرخوار خود را در طرف چپ بخوابانند.
این توصیه قرنها چون یک سفارش زائد یا بى مورد جلوه مى کرد علتش این بود که هیچ کس به فایده این سفارش پى نمى برد، و بعضى هم به کار بستن این سفارش را خطرناک مى دانستند و فکر مى کردند که اگر طفل شیر خوار در طرف چپ مادر خوابانیده شود ممکن است که مادر هنگام خواب بغلطد و طفل را زیر تنه خود خفه کند.
از محمد بن ادریس شافعى، که در سال ۱۵۰ هجرى و دوسال پس از درگذشت امام صادق((علیه السلام)) در غزّه متولد شد و در سال ۱۹۹ هجرى در قاهره زندگى را بدرود گفت، پرسیدند که آیا مادر طفل شیرخوار را باید در طرف راست خود بخواباند یا در طرف چپ؟ در جواب گفت: بین چپ و راست تفاوتى وجود ندارد و مادر مى تواند طفل را در هر طرف خود که راحت تر است بخواباند.
گاهى هم گفته حضرت صادق((علیه السلام)) را مغایر با عقل سلیم مى دانستند، چون از نظر آنها راست بیش از چپ احترام و فکر مى کردند که مادر بایستى طفل را در طرف راست خود بخواباند تا اینکه کودک از کرامت راست برخوردار شود.
نه کسى در شرق براى این توصیه امام صادق((علیه السلام)) قائل به ارزش شد نه در غرب، و حتّى در دوره تجدد دانشمندان با دیده انتقاد هر موضوع علمى را مورد توجه قرار دادند. کسى براى گفته امام ششم((علیه السلام)) قائل به اهمیت نگردید و درصدد برنیامد بفهمد که آیا آن گفته از نظر علمى ارزش و فائده دارد یا نه؟
قرون شانزدهم و هفدهم و هیجدهم میلادى که قرون دوره تجدد بود گذشت، و فرن نوزدهم میلادى فرا رسید و در نیمه دوم آن قرن دانشگاه کورئیل در امریکا ساخته و شروع به کار کرد.
عزرا- کورنیل، بانى دانشگاه کورنیل، که دوران شیرخوارگى و کودکى بسیار سخت را گذرانیده بود، تصمیم گرفت که در آن دانشگاه، یک انستیتوى مخصوص تحقیق در نوزادان و کودکان شیرخوار به وجود بیاورد. این انستیتو در اولین سال شروع به تدریس از طرف دانشگاه کورنیل به وجود آمد و منضّم به دانشکده پزشکى گردید و اینک متجاوزان از یک قرن است که به تحقیق در مورد نوزادان و کودکان شیرخوار ادامه مى دهد.
در مسائل مربوط به نوزادان و کودکان شیرخوار، چیزى وجود ندارد که مورد تحقیق این مؤسسه قرار نگرفته باشد و در جهان هیچ مرکز علمى از لحاظ داشتن اطلاعات راجع به نوزادان و کودکان شیرخوار به پاى این مرکز نمى رسد. محال است که یک موضوع مربوط به نوزادان و کودکان شیرخوار وجود داشته باشد و این مؤسسه راجع به آن تحقیق نکند، حتى تابلوهایى که شکل نوزادان و کودکان شیرخوار روى آنها کشیده شده مورد تحقیق این مؤسسه قرار گرفته است.
در نیمه اول قرن بیستم محقّقین این مؤسسه تابلوهاى مربوط به نوزادان را در موزه هاى دنیا از نظر گذرانیده و از ۴۶۶ تابلو که در موزه هاى معروف جهان به نظرشان رسید، دیدند که اکثریت با تابلوهایى است که در آنها مادران، کودکان خود را در طرف چپ بغل گرفته اند.
در ۳۷۳ تابلو، مادران، کودک خود را در طرف چپ در بغل داشتند و در ۹۳ تابلو در طرف راست. بنابراین در هشتاد درصد از تابلوها که در موزه هاى معروف به نظر رسید، مادران کودکان را در طرف چپ بغل گرفته بودند.
در ایالت نیویورک، چند زایشگاه وابسته به مرکز تحقیق مربوط به نوزادان و شیرخواران دانشگاه کونیل است و دکترهایى که در آن زایشگاه کار مى کنند، نتیجه مطالعات و معاینات خود را براى مرکز تحقیق مربوط به نوزادان و شیرخوران مى فرستند.
از گزارش هایى که در طى یک مدّت طولانى از طرف آن دکترها به مرکز تحقیق مى رسید، این نتیجه به دست مى آمد که در روزهاى اول بعد از تولد، وقتى نوزاد در طرف چپ مادر مى خوابد آسوده تر از آن است که در طرف راست بخوابد، و اگر او را در طرف راست مادر بخوابانند، در فواصل نزدیک از خواب بیدار مى شود و شیون مى کند.
محقّقین مرکز تحقیق، مطالعات خود را منحصر به نژاد سفید پوست آمریکایى نکردند بلکه درصدد برآمدند بدانند که آیا در نژادهاى سیاه و زرد نیز این موضوع صدق دارد یا نه؟ بعد از یک دوره طولانى تحقیق در نژادهاى دیگر، متوجه شدند که این موضوع در تمام اقوام صدق مى کند و در همه جا نوزادان، به خصوص در روزهاى اول تولد، اگر در طرف چپ مادر بخوابند آرامتر از آن هستند که در طرف راست مادر به خواب بروند و این واقعیت اختصاص به نژاد سفید پوست ندارد و یک واقعیت جهانى است.
مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل، بدون انقطاع این موضوع را مورد مطالعه قرار مى داد. ساعتها شکم زن باردار از طرف پزشکان مرکز تحقیق به وسیله
اشعه مجهول مورد معاینه قرار مى گرفت تا اینکه جنین را در شکم مادر ببینند، اما از دیدن جنین چیزى بر اطلاعاتشان افزوده نمى شد تا اینکه هولوگرافى اختراع کردند. بعد از اختراع هولوگرافى (دستگاهى که از اشیاء خیلى کوچک عکسبردارى مى کند و قدرت عکسبردارى سه بعدى دارد، حتى از صدا هم عکس بردارى مى کند) پزشکان مرکز تحقیق درصدد برآمدند که با هولوگرافى در حالى که اشعه مجهول جنین را در شکم مادر روشن کرده از آن عکس بردارند، و آن وقت دیدند که امواج صداى ضربان قلب مادر که در تمام بدن پخش مى شود به گوش جنین مى رسد.
بعد از این مرحله و براى وقوف بیشتر، لازم بود بدانند توقّف ضربان قلب مادر، آیا در جنین عکس العمل به وجود مى آورد یا نه؟ چون نمى توانستند قلب مادر را متوقّف کنند، زیرا سبب هلاک آنها مى شد، تحقیق را در جانوران پستاندار ادامه دادند، و هر بار که قلب جانورى را که جنین در زندان داشت متوقف مى کردند، مى دیدند که در جنین واکنش به وجود مى آید. آزمایشهاى مکرر در مورد چند نوع پستاندار، ثابت کرد که وقتى ضربان قلب مادر متوقف مى شود، در جنین واکنش به وجود مى آید و بعد از مرگ مادر، جنین به هلاکت مى رسد. براى اینکه جنین از خون قلب مادر که به وسیله شریان بزرگ موسوم به آئورت برایش فرستاده مى شود، تغذیه مى نماید و وقتى قلب مادر متوقّف گردید، غذا به جنین نمى رسد و هلاک مى شود.
بعد از آزمایشهاى متعدد، دانشمندان مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل دانستند که طفل در شکم مادر نه فقط عادت به شنیدن ضربان قلب او مى کند، بلکه ضربان به حیات وى نیز وابستگى دارد و هرگاه ضربان ادامه نیابد، طفل در شکم مادر از گرسنگى مى میرد.
عادتى که جنین قبل از تولد، به شنیدن صداى ضربان قلب مادر دارد، طورى در وى نافذ مى شود که بعد از تولد هم اگر صداى قَرعه هاى قلب مادر را نشنود، احساس اضطراب مى نماید و هوش کودک نوزاد به خوبى صداى قرعه هاى قلب مادر را تشخیص مى دهد، و به همین جهت وقتى نوزاد در طرف چپ مادر قرار بگیرد چون صداى قرعه هاى قلبش را مى شنود، آرام مى گیرد، لیکن در طرف راست چون آن صدا به گوشش نمى رسد مضطرب مى شود.
اگر بانى دانشگاه کورنیل، یک مرکز تحقیق راجع به نوزادان و شیرخواران در آن دانشگاه به وجود نمى آورد و آن مرکز به طور مستمر راجع به نوزادان و شیرخواران در آن دانشگاه به وجود نمى آورد و آن مرکز به طور مستمر راجع به نوزادان و شیرخواران تحقیق نمى کرد، معلوم نمى شد گفته امام صادق((علیه السلام)) که به مادران توصیه کرد فرزندان شیرخوار خود را در طرف چپ خود قرار بدهند و بخوابانند، مبتنى بر چه مصلحت و فایده مى باشد.
امروز در تمام شیرخوارگاههاى وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل در اطاقى که نوزادان خوابیده اند، دستگاهى است که صداى قَرَعات قلب مادر را به وجود مى آورد و در تختخواب هر نوزاد یک گوشى مى باشد که قرعات مصنوعى قلب مادر را به گوش کودک مى رساند.
قلب انسانِ بالغ، زن یا مرد، به طور عادى در هر دقیقه ۷۲ بار مى طپد. در شیرخوارگاههایى که وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل مى باشد، بارها آزموده اند که اگر قَرَعات مصنوعى قلب مادر در هر دقیقه یک صد و ده یا یکصد و بیست قرعه شود صداى شیون تمام کودکان که در یک اطاق هستند به گوش مى رسد و بایستى شماره قرعات مصنوعى قلب مادر در هر دقیقه ۷۲ قرعه باشد تا اینکه کودکان مضطرب نشوند و به شیون درنیایند.
در شیرخوارگاههاى وابسته به مرکز تحقیق، چند بار این آزمایش را کرده اند، عده اى از نوزادان را در اطاقى قرار داده اند که در آنجا صداى قرعات مصنوعى قلب مادر به گوش کودکان نمى رسید، و عده اى را هم در اطاقى قرار دادند که نوزادان در آنجا صداى قرعات مصنوعى قلب مادر را مى شنیدند، هر دفعه که این آزمایش را کردند، معلوم شد که در اطاقى که آنجا قرعات مصنوعى قلب مادر شنیده مى شود وزن کودکان سریع تر از کودکان اطاق دیگر زیاد مى شود، در صورتى که غذایى که به کودکان دو اطاق داده مى شود از حیث نوع مشابه است! اما در اطاقى که صداى قرعات مصنوعى قلب مادر شنیده مى شود، کودکان با اشتهاى زیادتر غذا مى خورند و کودکان اطاقى که صداى قرعات مصنوعى قلب مادر در آنجا به گوش نمى رسد کم اشتها مى شوند.
در شیرخوارگاههاى وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل راجع به صداى مصنوعى قلب مادر از لحاظ شدت آن هم تحقیق کرده اند و متوجه شده اند که اگر آن صدا شدیدتر از صداى طبیعى قرعات قلب مادر باشد کودکان را مضطرب مى کند و به گریه درمى آیند.
یکى از پزشکان مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل ضمن سفرهایى که در قاره هاى جهان مى کرد دقت مى نمود که بداند مادران در کشورهاى مختلف، در معابر، فرزندان خود را چگونه در آغوش مى گیرند. این پزشک که به اسم دکتر "لى سالک" خوانده مى شود و اکنون در مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل مشغول کار است مى گوید که اکثر زنها در تمام قاره هاى دنیا در معابر، فرزندان خود را در طرف چپ بغل مى گیرند.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "مغز متفکر جهان شیعه" ص۴۵۵.
خداوندى که پاره گوشتى را در سینه مادر، با قدرت کامله خود منبع اینهمه آثار و فیوضات جهت آرامش و اطمینان و رشد و کمال و زمینه ساز اشتها براى کودک گهواره قرار داده، در سایه قدرتش دشواریها آسان مى گردد.
اگر شما در هنگام دچار شدن به بند دشواریها، با تضرّع و زارى، و انابه و توبه، و توکل و اعتماد، و بصیرت و دوربینى به پیشگاه مقدّس حضرت ربّ العزّه رو کنید، با کلید قدرت حق و رحمت و رأفت جناب او دشواریهاى شما به طور قطع آسان مى گردد.
توکل و توسل، اعتماد و یقین، تضرّع و زارى، ورع و زهد، انفاق و خوشدلى، رأفت و رحمت، و به خصوص توبه و دعا و زاریو مناجات، عجیب در حلّ مشکلات و آسان کردن دشواریها موثر است. آرى او وجود مقدس و مبارکى است که حضرت زین العابدین، امام عارفین و قبله عاشقین، درباره اش مى گوید:
ذَلَّتْ لِقُدْرَتک الصِّعَابُ.
یا رب مرا به رحمت بى منتها ببخش *** یعنى به ساحت حرم کبریا ببخش
یا رب من آنچه مورد قهر است کرده ام *** جرم مرا به قدرت بى منتها ببخش
یا رب گناهکار و ذلیل و محقّرم *** عصیان من به شوکت عزّ و علا ببخش
یا رب تو را به جاه و جلالت دهم قسم *** جرم گذشته عفو کن و ماجرا ببخش
هر چند بنده عاصیم از اهل بیعتم *** یا رب مرا به بیعت اهل ولا ببخش
یا رب به آن گروه که رفتند کربلا *** عصیان بنده را به شه کربلا ببخش
یا رب مرا ببخش به اهل صلاة و صوم *** یعنى به نور صفوت اهل صفا ببخش
یا رب تو را به نور جمالت دهم قسم *** کز ظلمتم رهان و به نور هُدا ببخش
یا رب مرابه علم خودت کاو بود محیط *** بر جمله کائنات ز سر تا به پا ببخش
یا رب به حقّ جمله اسماء ذات خود *** ذنب و خطا و جرم و گناهان ما ببخش
یا رب تو را به سلطنت مى دهم قسم *** جرم و گناه بى شمر این گدا ببخش
یا رب به آن ضیا که روشنگر دل است *** هر ظلمتم به وجهه نور ضیا ببخش
یا رب به نور طلعت خاصان درگهت *** این بنده را به ختم همه انبیا ببخش
یا رب دهم به ساحت قدّوسیت قسم *** جرم مرا به سلسله اولیاء ببخش
یا رب بجز تو اول و آخر نبود و نیست *** ما را به عفو خویش ز سر تا به پا ببخش
یا رب از این معاصى بسیار و بى شمار *** مستوجب عقوبتم امّا مرا ببخش
یا رب گناه بنده مفتون خویش را *** بر این دعا خلاصه بى مدّعا ببخش
تعلیمات آسمانى اسلام از زبان ائمه معصومین((علیهم السلام)):
امامان شیعه که منابع علوم مُلکى و ملکوتى، سرّى و ظاهرى، نهان و آشکار، مادّى و معنوى و دنیایى و آخرتى هستند، و قرآن مجید و روایات به صراحت آنان را راسخون در علم معرفى کرده و دانش و بصیرت آنان را مافوق دانش و بصیرت تمام جهانیان تا روز قیامت مى داند در دعاهاى حکیمانه خود که از آنها به زبان عرفان تعبیر به قرآن صاعد شده، به ما تعلیم مى دهند که حضرت حق جلّ شأنه به قدرت و به رحمت و به رأفت خود مشکلات و سختیها و دشواریها را آسان مى نماید به شرطى که انسان در بروز مشکلات حوصله و صبر به خرج دهد، و روى دعا و نیاز و انکسار و ذلّت و خشوع و خضوع از حضرت او برنگرداند و به آن نحوى که دستور داده شده از مشکلات و حوادث و پیشامدها بهره صحیح گرفته شود. در دعاى سجده بعد از نماز حضرت زهرا((علیهما السلام)) آمده:
یا مَنْ لَیسَ غط یرُهُ رَبٌّ یدْعى. یا مَنْ لَیسَ فَوقَهُ إلهٌ یخْشى. یا منْ لَیسَ دُونَهُ مَلِک یتَّقى. یا منْ لَیسَ لَهُ وَزِیرٌ یؤْتى. یا منْ لَیسَ لَهُ حَاجِبٌ یرْشى. یا منْ لَیسَ لَهُ بَوّابٌ یغْشى. یا منْ لا یزدادُ عَلَى کثْرَةِ السُّؤالِ إلاّ کرَماً وَ جُوداً، وَ عَلى کثْرَةِ الذُّنُوبِ إلاّ عَفْواً وَ صَفْحاً، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَافْعَلْ بى کذا وَ کذا:
اى آن که جز او صاحب و مالکى نیست که بخوانندش. اى آن که فوق او معبودى نیست که عارفانه ترسندش. اى آن که غیر او فرماندهى نیست که پرهیزندش. اى آن که او را وزیرى نیست که آیندش. اى آن که حریم حضرتش را پرده دارى نیست که رشوه دهندش. اى آن که وى را دربانى نیست که به نزد او روند. اى آن که حاجت خواهى از او جز به کرم وَ جودش نیفزاید، و کثرت گناه جز عفو و چشمپوشى نیاوردش، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مشکلات و دشواریهاى مرا اعم از مادّى و معنوى آسان گردان.
در دعاى بعد از نماز حضرت زین العابدین، نور چشم عارفین و امید و ن عاشقین آمده:
یا مَنْ أظْهَرَ الْجَمیلَ، وَ سَتَرَ الْقَبیحَ، یا مَنْ لَمْ یؤاخِذْ بِالْجَریرَةِ وَ لَمْ یهْتِک السِّتْرَ، یا عَظیمَ الْعَفْوِ، یا حنَ التَّجاوُزِ، یا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ، یا باسِطَ الْیدَینِ بِالرَّحْمَةِ، یا صاحِبَ کلِّ نَجْوى، یا مُنْتَهى کلِّ شَکوى، یا کریمَ الصَّفْحِ یا عَظیمَ الرَّجاءِ، یا مُبْتَدِءاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها، یا رَبَّنا وَ سَیدَنا وَ مَوْلانا، یا غایةَ رَغْبَتِنا، أسْألُک اللّهُمَّ أنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد:
اى آن که اعمال و کارها و برنامه هاى زیبا را ظاهر ساخت، و کار زشت و نازیبا را جهت حفظ آبروى انسان پنهان داشت. اى آن که به سرعت، بر گناه و عصیان توبیخ و مؤاخذه نکرد و پرده حرمت عاصى را ندرید. اى بزرگ گذشت، اى نیکو درگذرنده، اى فراخ آمرزش، اى دو دست گشاده به رحمت، اى داناى هر سخن نهان، اى مرجع نهایى هر شکایت، اى گرامى چشمپوش، اى بس بزرگ مایه امید، اى آغاز کننده به نعمتها پیش از لیاقت موجودات به آنها، اى مالک ما و آقاى ما و مولاى ما، اى نهایت میل و عشق و علاقه ما، از تو مى خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستى.
راستى در این فرازهاى بلند و ملکوتى، و جملات حکیمانه و عاشقانه دقت کنیم تا آن طور که باید خداى خود و اسماء و صفاتش را بیشتر بشناسیم و از این طریق به سعادت و سلامت خود بیفزاییم و به کسب خیر دنیا و آخرت نایل آییم.
نقش رخ تو دایره نقطه دل است *** بیرون شدن ز دایره بر نقطه مشکل است
هر جا که مى کنم نظر از شرق تا به غرب *** نقش خیال روى توأم در مقابل است
چندان که گِرد خرمن هستى برآمدم *** کاهى نیافتم که ز ذکر تو غافل است
نقش تو صورتى است که در پرده ضمیر *** مِهر تو مهره اى است که در حقّه دل است
گر بى تو تشنه جان بدهم ننگرم در آب *** کآب حیات بى تو مرا زهر قاتل است
مقبول نیست هر که باده ننوشید به کوى تو *** وان کس که برگذار تو افتاد مقبل است
هر صوفیى که باده ننوشید با صفا *** هر عارفى که عشق نورزید جاهل است
اینجا که من نشسته ام از آب دیده ام *** تا منزلى که سیل به سالى رَوَد گِل است
روزى اگر به کوى مرادى رسى عماد *** آنجا مقام نیست گذر کن که منزل است
در دعاى بعد از نماز حضرت صادق((علیه السلام)) آمده:
یا صانِعَ کلِّ مَصْنُوع، یا جابِرَ کلِّ کسیر، و یا حاضِرَ کلِّ مَلاَء، وَ یا شاهِدَ کلِّ نَجْوى، وَ یا عالِمَ کلِّ خُفْیة، و یا شاهِدُ غَیرَ غائِب، وَ غالِبُ غَیرَ مَغْلُوب، وَ یا قَریبُ غَیرَ بَعید، وَ یا مُونِسَ کلِّ وَحید، وَ یا حَىُّ مُحْیىَ الْمَوْتى، وَ مُمیتَ الأْحْیاءِ، الْقائمُ عَلى کلِّ نَفْس بِما کبَتْ، وَ یا حَیاً حینَ لا حَىَّ، لا إلهَ إلاّ اَنْتَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد:
اى سازنده هر ساخته شده، اى مرمّت کننده هر شکسته، اى حاضر در میان هر جمع، اى گواه هر سخن نهانى، اى داناى هر پنهان، اى حاضر بى غیب، و غالب بدون مغلوبیت، اى نزدیک غیر دور، اى همدم هر تنها، اى زنده زنده کننده مردگان، و میراننده زندگان، و میراننده زندگان، ایستنده بر سر هر جانى به موجب آنچه کسب کرده است، و اى زنده به هنگامى که زنده اى نبود، جز تو معبودى نیست، بر محمّد و آل محمّد درود فرست.
در دعاى بعد از نماز حضرت موسى بن جعفر((علیه السلام)) است:
إلهى خَشَعَتِ الأْصْواتُ لَک، وَ ضَلَّتِ الأْحْلامُ فیک، وَ جِلَ کلُّ شَىْء مِنْک، وَ هَرَبَ کلُّ إلَیک، وَ ضاقَتِ الأْشْیاءُ دُونَک، وَ مَلأََ کلَّ شَىْء نُورُک، فَأنْتَ الرَّفیعُ فى جَلالِک، وَ أَنْتَ الْبَهِىُّ فى جَمالِک، وَ أَنْتَ الْعَظیمُ فى قُدْرَتِک، وَ أَنْتَ الَّذى لا یؤُودُک شَىْءٌ، یا مُنْزِلَ نِعْمَتى، یا مُفَرِّجَ کرْبَتى، وَ یا قاضِىَ حَاجَتى، أعْطِنى مَسْألَتى بِلا ألهَ إلاّ أنْتَ...:
معبودا، صداها در برابرت رام و آرام گشته، خردهاى اندیشمند در درک وجودت گم گشته، از مهابتت هر موجودى احساس ترس کرده، و هر چیزى به سویت گریخته، بدون تو تمام برنامه ها تنگ آمده، همه چیز را نورت پر کرده، در جلال و برجستگى ات بلند پایه اى، و در زیبایى و جمالت با رونقى، و در قدرتت بس بزرگى، و هیچ چیزِ سنگینى تو را خسته نکند، اى فرود آورنده نعمتم، اى گشاینده غمزدگیم، اى برآرنده حاجتم، درخواستم را عطا کن به حقّ خودت که جز تو کسى نیست....
در دعاى حضرت جواد((علیه السلام)) است:
اَللّهُمَّ رَبَّ الأْرْواحِ الْفانِیةِ وَ الأْجْسادِ الْبالِیةِ، أسْألُک بِطاعَةِ الأْرْواحِ الرّاجِعَةِ إلى أجْسادِها، وَ بِطاعَةِ الأْجْسادِ الْمُلْتَئِمَةَ بِعُرُوقِها، وَ بِکلِمَتِک النّافِذَةِ بَینَهُمْ، وَ أخَذِک الْحَقَّ مِنْهُمْ، وَ الْخَلایقُ بَینَ یدَیک ینْتَظِرُونَ فَصْلَ قَضائِک، وَ یرْجُونَ رَحْمَتَک، وَ یخافُونَ عِقابَک، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَاجْعَلِ النُّورَ فى بَصَرى، وَ الْیقینَ فى قَلْبى، وَ ذِکرَک بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ عَلى لِسانى، وَ عَمَلا صالِحاً فَارْزُقْنى:
اى پروردگار روانهاى فانى، و پیکرهاى پوسیده، به حقّ فرمانبرى آن روانهاى بازگردنده به اجساد، و به حقّ فرمانبرى آن پیکرهاى جوش خورده به رگهایشان، و به حقّ فرمانرواییت در میان آنها،و به حقّ حق ستانیت از آنها، در حالى که خلایق در پیشاپیشت نگران صدور حکم نهایى تواند و امیدوار به رحمتت و در ترس از مجازاتت، از تو درخواست مى کنم. بر محمّد و آل محمّد درود فرست و قرار ده نور را در چشمم، و یقین را در قلبم، و یادت را در شب و روز بر زبانم، و عملى شایسته را روزى من گردان.
دردعاى حضرت هادى((علیه السلام)) آمده:
یا بارُّ، یا وَصولُ، یا شاهِدَ کلِّ غائِب، وَ یا قَریبُ غَیرَ بَعید، وَ یا غالِبُ غَیرَ مَغْلُوب، وَ یا مَنْ لا یعْلَمُ کیفَ هُوَ إلاّ هُوَ، یا مَنْ لا تُبْلَغُ قُدْرَتُهُ، أسْألُک اللَّهُمَّ بِاسْمِک الْمَکنُونِ الْمَحْزُونَ الْمَکتومِ عَمَّنْ شِئْتَ، الطّاهِرِ الْمُطَهَّرِ الْمُقَدَّسِ الْغَیبِ وَ الشَّهادَةِ الْکبیرِ الْمُتَعالِ الْعَظیمِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد:
اى بسیار نیکوکار، اى پیوند دهنده، اى گواه هر غائب، اى نزدیک غیر بعید، اى غالب بى مغلوبیت، اى آن که کسى نداند که او چگونه است مگر خود او، اى آن که به قدرتش نرسند، خدایا از تو مى خواهم به حقّ نام مستور مخزون پنهانت از هر که خواستى، آن نام پاک بسیار پاک مقدّس نورانى کامل زنده قائم به ذاتِ بس بزرگ، نور آسمانها و زمین ها، داناى غیب و شهود، بزرگ فرازمند، بس بزرگ، درود فرست بر محمّد و خاندان او.
دعاهاى پس از نماز رسول خدا و امیر مؤمنان و حضرت مجتبى و حضرت سید الشهداء و حضرت عسگرى و امام عصر((علیهم السلام)) مفصّل و مضامین قسمتى از جملاتش همانند دعاهایى است که در سطور قبل ملاحظه کردید.
این واقعیات را وقتى از نظر مى گذرانیم به این حقیقت بیشتر واقف مى شویم که آسان شدن مشکلات به دست قدرت حق امرى بسیار بسیار سهل، و برنامه اى فوق العاده خفیف و سبک است، به خصوص وقتى که انسان در پیشگاه مقدّس او تواضع و خشوع و زارى و انابه نشان دهد، وگرنه اگر اراده حضرت او نباشد هیچ قدرتى نمى تواند گره از کار انسان بگشاید و مشکل و دشوارى او را آسان نماید.
«وَ إنْ یمْسسْک اللهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إلاّ هُوَ وَ اِنْ یرِدْک بِخَیر فَلا رادً لِفَضْلِه یصیبُ بِهِ مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُوزُ الرَّحیمُ»:(۱)
و اگر خداوند به تو ضررى رساند هیچ کس دفع آن نتواند کرد، و اگر خیر و رحمتى خواهد باز احدى ردّ آن را نتواند; که فضل و رحمت خود را به هر کس از بندگانش بخواهد مى رساند، و اوست آمرزنده و مهربان.
در جهان هیچ دلى کاشف اسرار نشد *** تا ز روى تو در آن تابش انوار نشد
دیده اى کان نشد از نور جمالت روشن *** هرگز آن دیده تو را لایق دیدار نشد
آفتابى تو و عالم همه فَىْء است و ظِلال *** بى شُر وقت به جهان هیچ نمودار نشد
هیچ دیار در این دار نباشد جز تو *** هیچ کردار به غیر از تو در ادوار نشد
هر دلى را که غم عشق تو ویران ننمود *** جلوه گاه تو و گنجینه اسرار نشد
هر که ز نرگس مخمور تو نوشید شراب *** طالب نَشئه دگر از مى خمّار نشد
نشد از دام غم و محنت عالم آزاد *** آن که اندر خم زلف تو گرفتار نشد
تا که بیگانه از اغیار نگردد هرگز *** هیچ کس مَحرم خلوتگه آن یار نشد
لامعا گشت مکرر به جهان هر سخنى *** سخن عشق بُد آن نکته که تکرار نشد
در قسمتى از دعاى بسیار بسیار علمى و عرفانى و مهم سِمات مى خوانیم:
اَللَّهُمَّ إنّى أسْألُک بِاسْمِک الْعَظیمِ الأْعْظَمِ الأْعَزِّ الأْجَلِّ الأْکرَمِ الَّذى إذا دُعیتَ بِهِ عَلى مَغالِقِ أبْوابِ السَّماءِ لِلْفَتْحِ بِالرَّحْمَةِ انْفَتَحَتْ، وَ إذا دُعیتَ بِهِ عَلى مَضائِقِ أبْوابِ الأْرْضِ لِلْفَرَجِ انْفَرَجَتْ، وَ إذا دُعیتَ بِهِ عَلَى الْعُسْرِ لِلْیسْرِ تَیسَّرَتْ، وَ إذا دُعیتَ بِهِ عَلَى الأْمْواتِ لِلنُّسُورِ انْتَشَرَتْ، وَ إذا دُعیتَ بِهِ عَلى کشْفِ الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ انْکشَفَتْ...:
الهى، از تو مى خواهم به حقّ نام بزرگ و بس بزرگتر و عزیزتر و برجسته تر و گرامیترت که چو خوانده شوى با آن براى باز شدن درهاى سخت بسته آسمان، به رحمتت باز شود و چون خوانده شوى با آن براى گشایش درهاى تنگ زمین، گشوده شود و چون خوانده شوى با آن براى آسانى سختى ها، آسان شود و چون خوانده شوى با آن براى از نوزنده شدن مردگان، زنده شوند و چون خوانده شوى با آن براى برداشتن تنگدستى و پریشان حالى، برداشته شود.
وَ بِکلِمَتِک الَّتى خَلَقْتَ بِهَا السَّمواتِ وَ الأْرْضَ، وَ بِحِکمَتِک الَّتى صَنَعْتَ بِهَا الْعَجائِبَ، وَ خَلَقْتَ بِهَا الظُّلْمَةَ وَ جَعَلْتَها لَیلا وَ جَعَلْتَ اللَّیلَ سَکنَاً، وَ خَلَقْتَ بِهَا النُّورَ وَ جَعَلْتَهُ نَهاراً وَ جَعَلْتَ النَّهارَ نُشُوراً مُبْصِراً، وَ خَلَقْتَ بِهَا الشَّمْسَ وَ جَعَلْتَ الشَّمْسَ ضَیاءً، وَ خَلَقْتَ بِهَا الْقَمَرَ وَ جَعَلْتَ الْقَمَرَ نُوراً، وَ خَلَقْتَ بِهَا الْکواکبَ وَ جَعَلْتَها نُجُوماً وَ بُرُوجاً وَ مَصابیحَ وَ زینَةً و رُجُوماً، وَ جَعَلْتَ لَها مَشارِقَ وَ مَغارِبَ، وَ جَعَلْتَ لَها مَطالِعَ وَ مَجاِىَ وَ جَعَلْتَ لَها فَلَکاً وَ مَسابِحَ، وَ قَدَّرْتَها فِى السَّماءِ مَنازِلَ، فَأحْسَنْتَ تَقْدیرَها، وَ صَوَّرْتَها فَأحْسَنْتَ تَصْویرَها...:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. یونس، ۱۰۷.
و به آن کلمه ات که اراده و فرمان تکوینى توست که به آن آسمانها و زمین را آفریدى، و به حکمت آنچنانیت که با آن پدیده هاى شگفت آور ساختى، و آفریدى با آن تاریکى را و قراردادى آن را شب و قراردادى شب را سکون و آرامش، و آفریدى با آن روشنایى را و قراردادى آن را روز و قراردادى روز را جهت فعّالیت و کار و رستاخیز عمل و فعالیت براى موجودات و روشن براى آنها، و قراردادى از عجایب حکمتت خورشید را جهت تابش، و آفریدى به آن ماه را و قراردادى آن را نور، و آفریدى با آن اختران را و قراردادى آنها را ستارگانى و چراغها و آرایش و سنگ پران، و قراردادى براى آنها مشرقها و مغربها، و قراردادى براى آنها برآمدنگاهها و راهها و مدار و شناگاهها، و اندازه گرفتى براى آنها در آسمان جایگاههایى را، پس زیبا نمودى اندازه گیرى آنها را، و اندام بخشیدى به آنها پس زیبا نمودى اندامسازى آنها را.
وَ جَبَرُوتِک الَّتى لَمْ تَسْتَقِلَّهَا الأْرْضُ، وَانْخَفَضَتْ لَهَا السَّماواتُ، وَانْزَجَرَلَهَا الْعُمْقُ الأْکبِرُ، وَ رَکدَتْ لَهَا الْبِحارُ وَ الأْنْهارُ، وَ خَضَعَتْ لَهَا الْجِبالُ، وَ سَکنَتْ لَهَا الأْرْضُ بِمَناکبِها، وَاسْتَسْلَمَتْ لَهَا الْخَلائِقُ کلُّها، وَ خَفَقَتْ لَهَا الرِّیاحُ فى جَرَیانِها، وَ خَمَدَتْ لَهَا النّیرانُ فى أوْطانِها:
و به جبروتت که زمین اندک تابى در برابر آن ندارد و آسمانها در برابرش به زانو درآمده، و قعر زمین در مقابلش رانده و فشرده شده به قعر بزرگترش، و دریاها در برابرش ایستاده و چشمه ها از جوش و خروش افتاده، و کوهها فروتن گشته، و زمین با شانه هایش باز ایستاده، و همگى مخلوقات در برابرش مطیع شده، و وزیدن گرفت در برابر آن بادها صداکنان در روان شدنشان، و فرو نشست آتشها در آتشکده ها.
اگر در زمینه برنامه هاى حق به دعاى مشلول مراجعه کنید، در آنجا به مسائل و مطالب بهت انگیزى برمى خورید که شما را در معرفت نسبت به حضرت او رشد مى دهد، و این معنا را در قلب شما یقینى مى نماید که کسى در این پهنه گاه هستى جز وجود مقدس او شأنى ندارد، و تمام چرخها در این بزم آفرینش به اراده او مى چرخد و یک چرخ به فرمان کسى نیست و کلید حلّ تمام مشکلات فقط و فقط به دست حضرت اوست و احدى را در این مسائل سهمى نیست، که بقیه اسباب و ابزار اراده اویند و جز به خواست وى کارى از دستشان برنمى آید.
در قسمتى از آن دعا مى خوانیم:
یا رازِقَ الْبَشَرِ، یا مُقَدِّرَ کلِّ قَدَر، یا عالِىَ الْمَکانِ، یا شَدیدَ الأْرْکانِ، یا مُبَدِّلَ الزَّمانِ، یا قابِلَ الْقُرْبانِ، یا ذَالمَنِّ وَ الإْحْسانِ، یاذالْعِزَّةِ وَ السُّلْطانِ، یا رَحیمُ یا رَحْمنُ، یا مَنْ هُوَ یوْم فى شَأْن، یا مَنْ لا یشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْن، یا عَظیمَ الشَّأْنِ، یا مَنْ هُوَ بِکلِّ مَکان، یا سامِعَ الأْصْواتِ، یا مُجیبَ الدَّعَواتِ، یا مُنْجِحَ الطَّلِباتِ، یا قاضِىَ الْحاجاتِ، یا مُنْزِلَ الْبَرَکاتِ، یا راحِمَ الْعَبَراتِ، یا مُقیلَ الْعَثَراتِ، یا کاشِفَ الْکرُباتِ، یا وَلِىَّ الْحناتِ، یا مُطَّلِعاً عَلَى النَّیاتِ، یا رادَّ ما قَدفاتَ، یا مَنْ لا تَشْتَبِهُ عَلَیهِ الأْصْواتُ، یا مَنْ لا تُضْجِرُهُ الْمَسْأَلاتُ، وَ لا تَغْشاهُ الظُّلُماتُ، یا نُورَ الأْرْضِ وَ السَّماواتِ، یا سابِغَ النِّعَمِ، یادافِعَ النِّقَمِ...
این است آن وجود مقدس و منبع فیضى که تمام کارها به دست قدرت اوست، و تمام موجودات از رحمت واسعه حضرتش بهره مندند، و دشوارى و مشکلى نیست مگر آنکه با قدرت قاهره اش آسان و سهل مى گردد.
چه بیچاره اند آنان که او را نمى شناسند و پناهى جز او براى خود گرفته اند و یارى غیر او انتخاب نموده اند.
به طور مکرّر در قرآن مجید، در مقام پرسش برآمده که این همه عجایب خلقت و شگفتیهاى آفرینش و موجودات گوناگون و مخلوقات بیشمار و گره گشایى ها به وسیله کیست؟ آیا این همه از به وجود آورنده هستى است یا قدرت و معبودى غیر او؟! اوست که به تنهایى با اراده و قدرت مطلقه اش این مسائل را در مجارى خقت به جریان مى اندازد، یا شریکى با اوست؟ اگر غیر اوست آن غیر کیست؟ اگر او را در برنامه هایش شریکى هست آن شریک کیست؟
«أمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأْرْضَ وَ أنْزَلَ لَکمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَة ما کانَ لَکمْ أنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها ءَإلهٌ مَعَ اللهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یعْدِلُونَ. أمَّنْ جَعَلَ الأْرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِىَ وَ جَعَلَ بَینَ الْبَحْرَینِ حاجِزاً ءَإلهٌ مَعَ اللهِ بَلْ أکثَرُهُمْ لایعْلَمُونَ.
أمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُکمْ خُلَفاءَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللهِ قَلیلا ما تَذَکرُونَ.
أمَّنْ یهدیکمْ فى ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یرْسَلُ الرّیاحَ بُشْراً بَینَ یدَىْ رَحْمَتِهِ ءَإلهٌ مَعَ اللهِ تَعالَى اللهُ عَمّا یشْرِکونَ.
أمَّنْ یبْدَؤُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعیدُهُ وَ مَنْ یرْزُقُکمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکمْ إنْ کنْتُمْ صادِقینَ»:(۱)
(آیا بتهایى که مى پرستند بهترند) یا آن که آسمانها و زمین را آفریده است، و از آسمان براى شما باران مى فرستد تا به وسیله آن درختان باغ و بستانهاى شما را در کمال سبزى و خرّمى مى رویانیم، هرگز شما از پیش خود قادر به رویاندن آن درختان نیستید؟ آیا با وجود خداى یکتا خدایى هست؟ (نه) بلکه این مشرکان از حضرت او روى گردانند.
یا آن که زمین را به این خوبى آرامگاه و محلّ زندگى شما قرار داد، و در آن نهرهاى آب جارى کرد، و کوهها برافراشت و میان دو دریا حایل برقرار کرد؟ آیا با وجود خداى یکتا خدایى هست؟ (نه) بلکه اکثر مردم به این حقیقت آگاه نیستند.
یا آن که دعاى بیچاره درمانده را به اجابت مى رساند و رنج و غم او را برطرف مى سازد، و شما را جانشینان اهل زمین قرار مى دهد؟ آیا با وجود خداى یکتا خدایى هست؟ اندک مردمى متذکر این حقیقت اند.
یا آن که شما را در تاریکیهاى بیابان و دریا هدایت مى کند، و آن که براى تشنگان عالم به بادها مژده باران رحمت مى فرستد؟ آیا با وجود خداى یکتا خدایى هست؟ او بسى بالاتر است از آنچه شریک وى مى شمرند.
یا آن که آفرینش را آغاز مى کند، آنگاه همه را به سوى خود برمى گرداند، و آن که از آسمان و زمین به شما روزى مى رساند؟ آیا با وجود خداى یکتا خدایى هست؟ مشرکان را بگو: اگر در سخن خود صادق هستید که کسى غیر خدا هم در آفرینش موجودات مؤثّر است، بر ادّعاى خود دلیل منطقى و برهان محکم و حکمت استوار اقامه کنید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نمل، ۶۰ ۶۴.
خوشبخت آن کس است که آن یار، یار اوست *** خرّم دلى که در او خار، خار اوست
کارى که فال خیر دو دنیاست عاشقى است *** فرخنده طالع است که اینکار، کار اوست
رفتیم زیر بار غم یار و مى رویم *** خندان و شادکام که این بار، بار اوست
آتش گرفت و سوخت و خاکش به باد رفت *** بیچاره دلخوش است که این نار، نار اوست
سردار عشق بر سردار فنا سرود *** این دار و هر چه هست در این دار، دار اوست
بر پیشگاه حضرت حیرت نوشته اند *** آهسته بگذرید که این بار، بار اوست
تارى ز زلف یار بود رشته وجود *** یاران چه طرّه اى است که این تار، تار اوست
گر چه نداد گوش به افغان ما ولى *** غافل نبود یار که این زار، زار اوست
مفتون، تمام خلق جهان با زبان حال *** فریاد مى زنند که این جار، جار اوست
حضرت سیدالشهداء((علیه السلام)) در دعاى عرفه به پیشگاه مقدس حضرت ربّ العزّه عرضه مى دارد:
یا مَنْ کب الأْْضَ عَلَى الْماءِ، وَ سَدَّالْهَواءَ بِالسَّماءِ، یا مَنْ لَهُ أکرَمُ الأْسْماءِ، یا ذِالْمَعْرُوفِ الَّذى لا ینْقَطِعُ أبداً، یا مُقَیضَ الرَّکبِ لِیوسُفَ فِى الْبَلَدِ الْقَفْرِ وَ مُخْرِجَهُ مِنَ الْجُبِّ وَ جاعِلَهُ بَعْدَ الْعُبُودِیةِ مَلِکاً، یا رادَّهُ عَلى یعْقُوبَ بَعْدَ أنِ ابْیضَّتْ عَیناهُ مِنَ الْحِزْنِ فَهُو کظیمٌ، یا کاشِفَ الضُّرِّ وَ البَلْوى عَنْ أیوبَ، وَ مُمْسِک یدَىْ إبْراهیمَ عَنْ ذَبْحِ ابْنِهِ بَعْدَ کبَرِ سِنِّهِ وَ فَناءِ عُمُرِهِ، یا مِنَ اسْتَجابَ لِزَکرِیا فَوَهَبَ لَهُ یحْیى وَ لَمْ یدَعْهُ فَرْداً وَحیداً، یا مَنْ أخْرَجَ یونُسَ مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ، یا مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِبَنى إسْرائیلَ فَأنْجاهُمْ وَ جَعَلَ یا مَنْ لَمْ یجْعَلْ عَلى مَنْ عَصاهُ مِنْ خَلْقِهِ، یا مَنْ اسْتَنْقَذَ السَّحَرَةَ مِنْ بَعْدِ طُولِ الْجُحُودِ وَ قَدْ غَدَوْا فى نِعْمَتِهِ یأْکلُونَ رِزْقَةُ وَ یعْبُدُونَ غَیرَهُ وَ قَدْ حادُّوهُ وَ نادُّوهُ وَ کذَّبُوا رُسُلَهُ، یااَللهُ یا اَللهُ...:
اى آن که زمین را بر آب انباشتى، و هوا را به آسمان مسدود کردى، اى آن که تو را گرامیترین نامهاست. اى داراى آنچنان معروف و خوبى و احسانى که بریده نشود. اى برانگیزنده همّتِ سواران براى نجات یوسف در بیابان بى آب و گیاه و برآورنده اش از تاریکى چاه و قراردهنده اش پس از بندگى، فرمانروا. اى بازگرداننده او بر یعقوب پس از آنکه چشمانش از شدّت مصیبت فراق، سفیدى آورد. اى برطرف کننده بدحالى و بلا از ایوب، و جلودار ابراهیم از بریدن سر فرزندش بعد از پیرى و فناشدن عمرش. اى مستجاب کننده دعاى زکریا و بخشنده یحیى به او تا از تک و تنهایى درآید. اى آن که یونس را از شکم ماهى بیرون آوردى، و دل دریا را براى نجات بنى اسرائیل شکافتى و دشمن آنان، فرعون را، با ارتشش غرق نمودى.
اى آن که بادها را مژده دهنده هایى در پیشاپیش باران رحمت خویش فرستاده اى. اى آن که بر مجازات عاصیان از آفریدگانت شتاب نکردى. اى آن که ساحران عصر موسى را از ورطه هلاکت رهانیدى پس از آن انکار طولانى نیست به حقّ و حقیقت، در حالى که در نعمت حق بودند و روزىِ او را مى خوردند و غیر او را مى پرستیدند، با حق مخالفت مى کردند و با جنابش رقابت مى نمودند و فرستادگانش را تکذیب مى کردند. یاالله یاالله...
الهى سینه ام را غرق غم کن *** در آن سینه دلم همچون حرم کن
بزن برقى که سوزد حاصلم را *** فنا سازد همه آب و گلم را
درِ رحمت به رویم بازگردان *** مرا با عاشقان همراز گردان
بود عشق وصالت آروزیم *** همین باشد سراپا هاى و هویم
روانِ تیره ام بنماى روشن *** ببر از گلخنم یا رب به گلشن
مرا از بند نفس آزاد بنماى *** دلم از لطف و رحمت شاد بنماى
تو بنشانم به کوى آشنایى *** زالطافت عنایت کن نوایى
بده راهم به بزم عشق و احسان *** کرامن کن به قلبم نور ایمان
درونم را به عشقت ده جلایى *** گدایت را عنایت کن صفایى
تو اى نور چراغ آفرینش *** دلالن کن مرا تا کوى بینش
دلم از فیض رحمت شاد گردان *** ز بند هر هوس آزاد گردان
ندارم راه چاره، چاره اى کن *** عنایت بر دل آوره اى کن
وجودم را فناى عشق گردان *** مسافر در فضاى عشق گردان
بود مسکین اسیر و دردمندت *** گداى کوى لطف و مستمندت
در دعاى بعد از زیارت ائمه سُرَّ مَنْ رأى((علیهم السلام)) مى خوانیم:
یا ذَالْقُدْرَةِ الْجامِعَة، وَ الرَّحْمَةِ الْواسِعَةِ، وَ الْمِنَنِ الْمُتَتابِعَةِ، وَ الآْلاءِ الْمُتَواتِرَةِ، وَالأْیادِى الْجَلیلَةِ، وَ الْمَواهِبِ الْجَزیلَةِ:(۱)
اى داراى قدرت همه جانبه، و رحمت بى نهایت در بى نهایت، و منّتهاى پى درپى، و عطایاى پیاپى، و بخششهاى برجسته، و موهبتهاى فراوان.
امام چهارم((علیه السلام)) پس از جمله:
ذَلَّتْ لِقُدْرَتِک الصّعابُ:
دشواریها به قدرت و تواناییت سهل شده است، مى فرماید:
"به لطفت اسباب هر کارى فراهم گردیده، و آنچه مقدّر بر اثر قدرتت جارى و برقرار گشته، و اشیاء بر وفق خواسته ات به کار رفته اند. بى گفتنت همه عالم و مخلوقات فرمانبردار، و بى نهیت بازداشتنى ها خود را بازداشته اند".
با سطورى که در صفحات گذشته مطالعه کردید، فکر نمى کنم جملات بالا نیازى به شرح و تفضیل داشته باشند، فقط از باب نمونه، شما را به دو موضوع بسیار مهم که در قرآن مجید به آن اشارت شده توجه مى دهم که توضیحى بیشتر باشد بر دو جمله:
تَسِبَّبَتْ بِلُطْفِک الأْسْبابُ، وَ مَضَتْ عَلى إرادَتِک الأْشْیاءُ.
اما در توضیح جمله اول اشاره اى مختصر به واقعه بسیار بسیار مهمّ جنگ بدر کرده، سپس مصداقى از مصادیق جمله دوم را به نگارش مى آوردم.
مهاجرین مکه که به دستور حضرت حق و طرح پیامبر عزیز اسلام((صلى الله علیه وآله)) از وطن خود آواره و به دیار غربت یعنى شهر مدینه آمده بودند، سر و سامانى نداشتند تا آنکه عقد اخوّت میان آنان و مسلمانان مدینه برقرار گردید و یار و همسایه و مددکار یکدیگر شدند، اما در عین حال آزار و شکنجه هاى مردم مکه را از یاد نمى بردند و نمى توانستند علاقه به وطن را هم فراموش کنند. همواره در مقام برمى آمدند خبرى از وطن بگیرند و از شهرى که در آنجا نشو و نما ننموده، از آب و هوایش استفاده کرده بودند و هم اکنون فرزندان و اقارب، دایى ها و عموها و خویشاوندان تازه و قدیمشان در آنجا بسر مى بردند کسب اطلاعى کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. تمام دعاهایى که نقل شد در "مفاتیح" محدّث قمّى آمده است.
واقعه بدر و فراهم آمدن اسباب پیروزى به لطف خداوند
لاجرم چنین به نظرشان رسید که باید کارى کرد که قریش از نیرو و شوکت ما با خبر شود و مجبور گردد از ترس ما با ما کنار بیاید و بدین وسیله راه براى نشر دعوت دینى بازگردد، و چاره اش این است که بر سر راه قافله مال التجاره آنان رفته راه را بر آن ببندیم و ضرب شستى به ایشان نشان دهیم.
همین کار را کردند. در سال دوم هجرت، رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) جَحْش را با جماعتى از مهاجران گسیل داشت و نامه اى به وى داد و فرمود تا قبل از دو روز سر نامه را نگشاید، و بعد از دو روز راه، نامه را قرائت نموده بر طبق دستورى که خداوند به وى داده رفتار نماید و احدى از همراهان را مجبور نکند.
عبدالله به راه افتاد بدون اینکه بداند به کجا مى رود، همى پیش راند و به خاطر اینکه دستور خدا در کار بود به منظور تنفیذ فرمان، با اعتماد و اطمینان به او، خود را یکسره به او سپرد و سریع پیش مى رفت. دو روز تمام راه پیمود، آنگاه نامه را گشوده قرائت کرد، دید نوشته است: وقتى این نامه را از نظر گذراندى پیش برو تا به نخله که بین مکه و طائف است برسى، در آنجا در کمین قریش مى باش و مرتّب اخبار قریش را به دست آورده براى ما بفرست.
عبدالله پس از قرائت نامه رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) نفرات خود را از مضمون آن آگاه ساخت و گفت: رسول الهى((صلى الله علیه وآله)) به من دستور داده تا به سوى نخله روم و در آنجا در کمین قریش بنشینم و اخبار قریش را براى آن جناب بفرستم، و نیر امر فرموده که احدى از شما را مجبور به کارى نکنم. اینک هر یک از شما میل دارد به درجه شهادت برسد با ما بیاید و هر کدام از شما حاضر نیست، از همین جابازگردد و من خود امر پیامبر را اطاعت نموده به راه مى افتم.
نفرات عبدالله همگى با وى موافقت کرده، آمادگى خود را اعلام داشتند و همه به سوى هدف رهسپار شدند در حالى که امید به خدا پیشاهنگ، و اطمینان و اعتماد به او رهبرشان، و عنایت پروردگارى نیز نیروبخش دلهاشان بود ولکن در بین راه شترى از ایشان گم شد و در جستجوى آن در بیابان شده و پاره اى از ایشان اسیر قریش گشتند.
عبدالله و بقیه نفراتش همچنان مى راندند تا به نخله رسیدند و در آنجا کاروانى از قریش که حامل التجاره ایشان بود مى گذشت و به محض آنکه به عبدالله و یارانش برخوردند دچار دهشت و ترس عجیبى گردیدند.
اصحاب عبدالله نیز متحیر شدند که چه کنند، اگر با آنان مصاف دهند در ماه حرام جنگیده اند که خود عمل حرامى است، و اگر مصاف ندهند اینان فرداى همین شب به مسجد الحرام مى رسند و دیگر دستشان به ایشان نخواهد رسید.
لاجرم لحظه اى متحیر ماندند، لکن سرانجام رأیشان بر این قرار گرفت که بر ایشان حمله برند و مال التجاره ایشان را به غنیمت برگیرند. همین کار را انجام دادند. چیزى نگذشت که واقد بن عبدالله تمیمى با انداختن تیرى، عمروبن حضرمى را هدف قرار داده و از پایش درآورد. عثمان بن عبدالله وَ حَکم بن کیان هم اسیر شدند و خداوند همه اموال و مال التجاره را نصیب لشگر اسلام گردانید.
عبدالله بن جحمش با همراهان به سوى مدینه بازگشتند و اموال و اسیران را نزد رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) آوردند. به محض اینکه چشم رسول خدا به ایشان افتاد فهمید که میان آن دو گروه کارزار افتاده و مشرکین فرارى شده اند و اموالشان نصیب مسلمانان گشته، فرمود: من به شما دستور ندادم در ماه حرام دست به جنگ بزنید، و حاضر نشد آن اموال را تصرف کند و به انتظار رسیدن وحى توقّف کرد تا حضرت حق تکلیفش را روشن سازد.
لشکریان اسلام متأثر گشته ترسیدند نکند مرتکب گناهى شده باشند، سایر مسلمانان هم شروع کردند به خرده گیرى که چرا بدون دستور خدا به چنین عملى اقدام کردید. از آن سو قریش نیز به خشم آمده، گفتند: محمّد و یارانش حرمت ماههاى حرام را نگاه نداشتند و در ماه حرام دست به خونریزى زدند و اموال دشمن خود را به غارت برده و از آنان اسیر گرفتند.
در چنین حالى خداى تعالى درباره جنگجویان مجاهد اسلام آیه زیر را فرستاد و آنان را مشمول عنایت و لطف خود قرار داده فرمود:
«یسْئَلُونَک عَنِ الشَّهْرِ الْحَرمِ قِتال فیهِ قُلْ قَتالٌ فیهِ کبیرٌ و صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللهِ وَ کفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إخْراجُ أهْلِهِ مِنْهُ أکبَرُ عِنْدَاللهِ وَالْفِتْنَةُ أکبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»:(۱)
تو را از ماه حرام مى پرستد که مگر جنگیدن در آن جایز است؟ بگو: نه، قتال جایز نیست، و لکن جلوگیرى از پیشرفت دین خدا و به پروردگار کفر ورزیدن و مسلمین رااز ماندن در مسجدالحرام جلوگیرى کردن و اخراج اهالى آنجا نیز جایز نبود، بلکه گناهش در نزد خدا بزرگتر است و به پاکردن فتنه که نتیجه اش گمراه کردن مردم است گناهش از قتل بزرگتر است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۲۱۷.
وقتى این آیه شریفه نازل شد مسلمین از آن ترسى که داشتند اندکى آسوده شده خوشحال گردیدند و مخصوصاً نفراتى که مباشر جنگ بودند مسرور گشتند و رسول الهى اموال و اسیران را قبول کرد.
قریش فرستاده اى نزد آن حضرت گسیل داشتند و خواستار آن شدند که آنحضرت بهاى اسیران را گرفته و ایشان را آزاد سازد. حضرت در جواب فرمود این کار را به شرطى مى کنم که شما نیز دو تن مسلمانى که اسیر گرفته اید آزاد سازید، چه ما از شما به جان آنان مى ترسیم و منتظریم تا اگر شما اسیران ما را کشتید ما نیز اسیران شما را بکشیم.
قریش ناگزیر شدند شرط آن جناب را بپذیرند و اسیران آن حضرت را نزد وى روانه سازند، خداوند بدین وسیله نعمت را بر مسلمین تمام کرد و وعده نصرتى که داده بود عملى فرمود.
اما عبدالله جحش و همراهانش به نازل شدن این آیه قناعت ننموده و اندوهشان زایل نگردید، چون انتظار داشتند آیه اى در اجر و ثوابشان نازل شود، لذا به رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) عرض کردند: آیا مى شود جنگى پیش بیاید که ما در آن شرکت جسته و خداوند به ما اجر مجاهدین را مرحمت فرماید؟ خداى تعالى در جواب آنان این آیه را فرستاد:
«إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فى سبیلِ اللهِ اُولئِک یرْجُونَ رَحْمَةَ اللهِ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»:(۱)
براستى کسانى که ایمان آوردند و کسانى که مهاجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند، ایشان امیدوار رحمت خدایند و خداوند آمرزنده و رحیم است.
با نازل شدن این اندوهها زایل شد و دلها آرامش یافت و مسرّت تمام وجود مؤمنان را گرفت، چه مى دیدند نعمت خدا و رحمت او ایشان را فراگرفته است.
این سِریه اولین جنگى بود که سیاست و روش حکومتى اسلام را روشن ساخت و در حقیقت اساسنامه نظام آن بود، و چند نتیجه داشت که ذیلا اشاره مى شود:
اوّل اینکه جواب مشرکین را داد که جنگ و خونریزى در ماه حرام گناه بزرگى است.
دوم اینکه فهماند که خود مشرکین مرتکب گناهانى شده و مى شوند که بسى بزرگتر از آن است. و آن یکى است که آنان از راه خدا جلوگیرى به عمل آورده اند، و در مقام برآمدند تا با تهدید و زور، مسلمانان را از دین اسلام برگردانند. دیگر اینکه به خدا کفر ورزیدند، و نیز اینکه سکنه مسجدالحرام را از آنجا بیرون کردند. و به خاطر همین جرائم بود که خداوند قتال با آنان را تجویز کرد.
نتیجء سوم اینکه در اثر این جریان، قریش از این ضربت و اینکه هم اموالش به غارت رفت و هم عدّه اى کشته داد و هم دو نفر اسیر شدند، از آن غرور و نخوتى که داشت پایین آمد و به همین جهت تصمیم گرفت مسأله جنگ در ماه حرام را بهانه کرده و شبه جزیره عربستان را علیه رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) و یارانش بشوراند، و کار هو و جنجال را به جایى رسانید که مسلمین یقین کردند دیگر هیچ امیدى به سازش و اصلاح نیست.
در چنین وضعى روزى رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) به مسلمانان خبر داد که ابوسفیان، فرزند حرب، کاروان قریش را از شام به سوى مکه مى راند و اموال و سرمایه تجارت قریش با آن کاروان است و شما مى توانید هم اکنون بر سر راهشان شده و با آنان کارزار کنید، باشد که خداوند نیروى شما را با آن اموال تقویت نماید.
از آن سو ابوسفیان هم که داستان نخله را داشت در تجسّس اخبار رسول الله((صلى الله علیه وآله)) و یارانش بود، هر که را در راه مى دید از حال آن جناب مى پرسید تا آنکه خبر یافت رسول خدا یاران خود را به تعقیب کاروان وى روانه کرده. از ترس مال التجاره و حرصى که بر اموال خود داشت سخت در اندیشه شد، تصمیم گرفت به هر نحوى شده قریش را از این جریان آگهى دهد، لاجرم ضمضم بن عمرو غفارى را اجیر نموده روانه مکه کرد و به وى گفت باید خود را به قریش برسانى و آنان را به سر وقت اموالشان بیاورى و به ایشان بگویى که محمّد و یارانش متعرض اموال ایشان شده اند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۲۱۸.
ضمضم در حالى که بینى شترش را پاره کرد و بار آن را وارونه بسته و پیراهن خود را از عقب و جلو دریده بود به درب مسجدالحرام آمد و فریاد زد: اى گروه قریش، مال التجاره، اى فریاد و اى فغال که ابوسفیان با اموال شما مورد حمله محمّد و یارانش قرار گرفت، اى داد و بیداد، گمان نمى کنم بتوانید او را دریابید!
مردم همه در وحشت و اضطراب شدند و به سرعت اجتماعى تشکیل داده به مشورت پرداختند وسرانجام قرار شد هر چه زودتر حرکت کنند، و همین کار را کرده بدون استثناء همه شرکت کردند، و اگر برخى از آنان حرکت نکرده کسى را به عوض روانه ساخت، از آن جمله ابولهب بود که مردى را به مبلغ چهارهزار درهم که از طلب داشت اجیر کرد تا با لشگر قریش براى نابودى اسلام و مسلمین حرکت کند.
بعد از آنکه همه از تدارک اسباب سفر فراغت یافته و آماده حرکت شدند، به یادشان افتاد که ما همین چندى قبل با قبیله کنانه جنگ داشتیم، یکى از آن میان گفت: اگر ما حرکت کنیم احتمال دارد کنانى ها از دنبال بر سر ما بتازند و ما از رفتن به کمک ابوسفیان بازمانیم.
اما سراقة بن مالک که از اشراف کنانه بود گفت:
من به شما پناه مى دهم و همه در امان من هستید، بروید و از قبیله من نگرانى نداشته باشید، من نمى گذارم از قبیله کنانه به شما آسیبى برسد. در اینجا رأى آنهایى که مى گفتند باید هر چه زودتر حرکت کرد تقویت شد و همه به راه افتادند.
از آن سو رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) از مدینه بیرون شد در حالى که پیشاپیش لشگرش دو بیرق سیاه در اهتزاز بود، یکى به دست علىّ بن ابیطالب و آن دیگر به دست انصار، و با همراهان به دنبال شتران قریش به راه افتاد. در بین راه به مردى برخورد کرده از وى خبر کاروان قریش را بپرسید، ولکن خبر نزد او نیافت و شب و روز به سرعت مى راند تا به نزدیکى صفراء رسیدند. حضرت شخصى را فرستاد تا از ابوسفیان خبرى گیرد و خود پیش همى راند تا به ذفران یکى از بیابانهاى پیرامون دهکده صفراء رسید، در آنجا بار گرفت و خبرگزاران به نزدش آمده گزارش دادند که قریش همه از مکه بیرون شده و به کمک ابوسفیان شتافته اند.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) چون دید مطلب رنگ دیگرى به خود گرفت با یاران خود به مشورت پرداخت. آرى دیگر قافله مال التجاره ابوسفیان مطرح نیست، باید با لشگرى روبرو شود که نیرو و نفراتش چندبرابر نیروى اوست.
از مین اصحاب، مقداد بن عمرو برخاست و عرض کرد: به هر جا که خدایت دستور داده برو و ما یک قدم از تو جدا نمى شویم، ما آن کلامى را که بنى اسرائیل در پاسخ دعوت موسى به میان آورده، گفتند:
«فَاذْهَبْ أنْتَ وَ رَبُّک فَقاتِلا إنّا ههُنا قاعِدُونَ»:(۱)
تو با پروردگارت بروید و با دشمن کارزار کنید، ما همین جا نشسته ایم;
در جواب تو نخواهیم گفت; بلکه ما مى گوییم: تو و پروردگارت به کارزار دشمن بروید، ما نیز همراه شما هستیم و به همراه شما کارزار مى کنیم، و به آن خدایى که تو را به حقّ مبعوث فرموده اگر ما را به دورترین نقاط زمین گرچه حبشه باشد ببرى همراهت مى آییم.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) دعاى خیرش فرمود، آنگاه رو به سایر یاران کرد و فرمود: اى مردم، رأى خود را اظهار دارید. مقصوش از مردم طائفه انصار بود. از میان مردم انصار، سعدبن معاذ برخاست و گفت: اى رسول خدا، گویا مقصودت ما انصار بوده؟ حضرت فرمود: آرى، سعد گفت: ما به تو ایمان آورده و تو را تصدیق نموده و شهادت دادیم بر آنکه آنچه آورده اى حقّ است و بر ایمان و شهادت خود عهد و پیمان سپردیم، و آن این بود که در هر حال تو را اطاعت کنیم.
بنابراین یا رسول الله، هر چه مى خواهى انجام ده و هر تصمیم که مى خواهى بگیر که ما با توییم و از تو جدا نمى شویم، و به خدایى که تو را به حق مبعوث فرموده، سوگند، اگر ما را به دریا عرضه بدارى و بفرمایى که ما خود را به همراه تو در آن بیفکنیم خواهیم افکند و یک تن هم از ما تخلّف نخواهد کرد، و هیچ ملاحظه ما را مکن زیرا که کوچک ترین کراهتى از جنگیدن با دشمنانمان نداریم، و ما خویشتندار در جنگ و هماوردان میدان کارزاریم و امیدواریم خداوند از ما به تو رفتارى نشان دهد که مایه خرسندى و روشنى چشمت باشد، ما راه را بینداز و از خدا توفیق و مدد بخواه.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. مائده، ۲۴.
هنوز گفتار سعد تمام نشده بود که آثار خرسندى در رخساره رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) نمودار شد، آنگاه فرمود: حرکت کنید و امیدوار ظفر باشید، چه خداى تعالى مرا به یکى از این دو بشارت داده: ما به طور مسلّم یا به قافله آنان ظفر مى یابیم و یا بر لشگریان آنان، و گویا من هم اکنون قتلگاه آنان را مى بینم.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) و یاران از آن منزل حرکت کرده در نزدیکى بدر پیاده شدند و آن جناب برخى از یاران خود را به سوى چاه بدر روانه کرد تا آنجا از قافله و یا لشگر قریش خبرى بگیرند. فرستادگان به دو نفر رسیدند که مشغول آب کشى بودند، معلوم شد آب را براى لشگر قریش مى برند، پرسیدند به کجا مى روید و از چه قبیله اى هستید و هدفتان چیست؟ گفتند: ما سقایان قریش هستیم، ما را فرستاده اند تا براى آنان آب ببریم.
فرستادگان باور نکردند که این دو نفر وابسته به لشگر قریش باشند، احتمال دادند سقایان قافله مال التجاره ایشان باشند، به همین جهت آن دو را تحت شکنجه قرار دادند و آنها را مفصّل زدند، وقتى خوب از کارشان درآوردند ناچار گفتند ما از قافله ابوسفیانیم، مسلمانان از کتک زدنشان باز ایستادند.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) مشغول نماز بود، وقتى اصحاب خود را مشاهده کرد نماز را تمام کرده، فرمود: اگر راست گویند کتکشان مى زنید؟ و چون دروغ گویند رهاشان مى کنید! در حالى که به خدا سوگند راست مى گویند و از لشگر قریشند نه از کاروان ایشان.
آنگاه رو به آن دو تن کرده، فرمود: به من بگویید ببینم قریض کجا هستند، گفتند: به خدا سوگند در پشت همین تل که از دور نمودار است اردو زده اند. رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) پرسید عدّه شان چند است؟ گفتند بسیار است. فرمود چند نفرند؟ گفتند: نمى دانیم. فرمود: خوراکشان در روز چند شتر است؟ گفتند: یک روز نُه شتر و روز دیگر ده شتر. رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) رو به اصحاب کرد و فرمود: لشگر قریش بین نهصد و هزارند. آنگاه رو به همه مسلمین کرد و فرمود: بدانید که مکه همه جگر گوشه هاى خود را در اختیار شما قرار داده است.
حال ببینیم ابوسفیان کاروان را به کجا سوق داد. او وقتى به گزارش جاسوسان خود از جایگاه مسلمین خبر یافت و فهمید که مسلمانان بناى تعرّض به کاروان وى را دارند مسیر کاروان را تغییر داده و از راه معمولى کنار رفت و بدر را در دست چپ قرار داده به کلّى از نظر مسلمین پنهان و ناپدید گردید. وقتى کاملا مطمئن شد که کاروان را از دستبرد مسلمین نجات داده، رسولى نزد قریش فرستاد که شما به منظور نجات دادن اموال خود از مکه بیرون شدید و اینک من اموال را حفظ کردم، بنابراین هر جا که هستید به مکه بازگردید.
ابوجهل گفت: به خدا سوگند باز نمى گردیم تا آنکه به کناره چاه بدر برسیم و سه روز در آنجا به عیش و نوش و میگسارى بپردازیم و خنیاگران بر ایمان موسیقى بنوازند و عرب وحدت کلمه نیروى ما را بفهمد و از این پس خیال حمله به ما را در سر نپروراند.
اخنس بن شریق با این رأى مخالفت کرد و گفته هاى ابوجهل را پاسخ داد و به قبیله بنى زهره که هم سوگند با قریش بودند گفت: اموال و افراد شما به سلامت نجات یافتند و منظور شما هم همین بود، اینک باز گردید و دیگر وجهى ندارد بیهوده به دیارى سفر کنید که در آنجا منافعى در نظر ندارید; خیرخواهى مرا بپذیرد و گوش به حرف این مرد مغرور ندهید. و از آنجایى که اخنس در میان قبیله بنى زهره محبوبیت و وجهه خوبى داشت یک نفر زُهرى از گفته او سرباز نزد و هیچ کدام به بدر نیامدند.
صبح روز بعد به مسلمین که در جستجوى کاروان ابوسفیان بودند خبر رسید که ابوسفیان مال التجاره را به منزل رسانید و اینک باید با لشگر قریش که در فاصله مختصرى قرار دارد روبرو شوند و در نتیجه آرزویى که مسلمین به امید رسیدن به آن خرسندى مى کردند مبدّل به یأس گردید و جماعتى از ایشان به رسول الهى اصرا مىورزیدند که به مدینه بازگردد و با لشگر قریش مصاف ندهد و در جنگ وارد نشود.
خداى تعال درباره ایشان مى فرماید:
«وَ إذْ یعِدُکمْ اللهُ إحْدَى الطّائِفَتَینِ أنَّها لَکمْ وَ تَوَدُّونَ أنَّ غَیرَ ذاتِ الشَّوْکةِ تَکونُ لَکمْ وَ یریدُ اللهُ أنْ یحِقَّ الْحَقَّ بِکلِماتِهِ وَ یقْطَعَ دابِرَ الْکافِرینَ»:(۱)
به یاد آرید آن روزى را که خداوند به شما وعده داد که یکى از دو گروه (کاروان تجارى قریش یا لشگر آنها) براى شما خواهد بود، اما شما دوست داشتید کاروان براى شما باشد، ولى خداوند مى خواهد حق را با کلمات خود تقویت کند و ریشه کافران را قطع نماید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انفال، ۷.
پس از مختصرى مسلمانان یکدل و یک جهت بر آن شدند که با لشگر قریش مصاف دهند، به همین جهت خود را زودتر به آب بدر رسانیده و چاه را تصرف کردند. خداى تعالى بارانى فرستاد تا بیابان شنزار و لغزنده جهت آنان محکم و استوار گردد و قسمت لشگر گاه قریش که زمینى خاکى بود گِل و لغزنده شود، و بالأخره لشگر اسلام توانست خود را قبل از قریش به محلّ مناسب یعنى کنار اولین چاه در قسمت پایین بدر برساند.
آنگاه خود را آماده قتال کرده به مشورت پرداختند. در حالى که گفتگو مى کردند سعد بن معاذ پیش آمد، عرض کرد: اى پیامبر خدا، اجازه مى دهى سایبانى جهت شما بر پا کنیم تا شما در آنجا قرار گیرید و مرکبهاى شما را در کنار آن آمده نگهداشته و خود با دشمن مصاف دهیم؟ اگر پیروز شدیم که هیچ و اگر خداى نخواسته کشته گشتیم تو بر مرکب سوار شده به پیروانت در مدینه ملحق شدى، چه آن مسلمانان که در مدینه مانده اند کمتر از ما به تو معتقد و علاقمند نیستند و اگر احتمال مى دادند کار تو سرانجام به جنگ منتهى مى شود هرگز تخلّف نمى کردند، و اگر چنین پیشامدى رخ دهد ایشان شرّ دشمن را دفع مى کنند و از درِ خیرخواهى با کمک تو به جهاد مى پردازند.
رسول خدا او را بستود ودر حقّش دعا کرد. سعد با یاران به ساختن سایبان پرداخت تا اگر پیروزى و فتح نصیب او و یارانش نشد، آن منبع کرامت و عظمت به دست دشمن گرفتار نشود و بتواند خود را به باقى اصحاب برساند و دعوت خود را ادامه دهد، چه اسلام براى طائفه معینى نیامده بود، اگر همه اهل مدینه هم کشته شوند، او باید بماند و سایر قبایل عرب و دیگر ملل دنیا را رهبرى کند.
قریش نیز آماده جنگ شدند و شخصى را فرستادند تا از مسلمانان خبرى بیاورد. آن شخص بازگشت و خبرآورد که اصحاب محمّد سیصد نفر و یا کمى کمتر و یا بیشترند و هیچ کمینى هم ندارند و از آب هم بسیار دورند، ولکن با همه این احوال مردمى هستند که جز شمشیر پناهگاهى براى خود قائل نیستند و جز به ایمان ثابت و یقین استوار خود اتکائى ندارند.
این خبر، رعب و وحشتى در دلهاى قریشیان ایجاد کرد و برخى از عقلاى آنان به این فکر فرو رفتند که اگر سپاه اسلام همه آنان را بُکشند حرمتى براى مکه باقى نخواهد ماند. از میان آنان عتبة بن ربیعه برخاست و گفت: اى گروه قریش به خدایم سوگند شما از اینکه با محمّد و یارانش مصاف دهید کارى از پیش نمى برید، زیرا اگر او را بکشید پیوسته چشمتان به روى مردمى باز مى شود که یا پسر عمویش را کشته اید و یا پسر خاله اش را و یا مردى از عشیره اش را; پس بهتر این است که بازگردید و او را به عرب بسپارید، چه اگر سایر طوائف عرب او را بکشند شما به مقصود خود نائل آمده اید، و اگر او بر عرب فائق آمد شما کارى که مایه کراهت و ندامتتان شود نکرده اید.
کلام عتبه به گوش ابوجهل رسید، پر از خشم و غیظ گشته شروع کرد کینه هاى دیرینه اى را که با مسلمین داشتند یادآورى کردن، و همین معنى باعث شد که همه بر قتال سپاه اسلام یکدل و یک جهت شوند.
رسول خدا وقتى کثرت عدد دشمنان و بسیارى نیروى آنان را دید به میان یاران آمد و با سخنان گرم و دلنشین خود روحیه آنان را تقویت کرده و به تنظیم صفوف ایشان پرداخت و دستور داد قبل از آنکه وى فرمان دهد حمله نکنند و فرمود:
چنانچه دشمن را محاصره کردید با تیر به ایشان حمله کنید. آنگاه به عریش خود یعنى سایبان بازگشت در حالى که از سرانجام کار یاران نگران بود، در آنجا به درگاه خداى سبحان ملتجى گشته و از اودرخواست پیروزى و تنجیز وعده مى نمود و تضرّع و زارى همى کرد و گفت:
بارالها، این قریش متکبّر و متعصّب است که همواره با تو مخالفت و دشمنى مىورزید و فرستاده ات را تکذیب مى کرد، اینک روى آورده تا با پیغمبرت بجنگد. پروردگارا، آن نصرت که مرا بدان وعده فرمودى بفرست. بارالها، اگر امروز این گروه که با من هستند کشته شوند دیگر کسى تو را پرستش نخواهد کرد.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) همچنان دعا همى مى کرد و رو به قبله دست به دعا بلند داشت تا ردایش از شانه اش بیفتاد، و آنقدر ادامه داد تا خواب او را گرفت، در عالم رؤیا یارى خدا را به چشم دید، و نیز به حالت وحى درآمد و این آیه بر وى نازل شد:
«یا أیهَا النَّبِىُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنینَ عَلَى الْقِتال إنْ یکنْ مِنْکمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یغْلِبُوا مِأَتَینِ وَ إنْ یکنْ مِنْکمْ مِائَةٌ یغْلِبُوا ألفاً مِنَ الَّذینَ کفَرُوا بِأنَّهُمْ قَوْمٌ لایفْقَهُونَ»:(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انفال، ۶۸.
اى پیامبر، مؤمنان را بر قتال کفّار تحریک کن، که اگر از شما بیست نفر خویشتندار باشند بر دویست نفر پیروز مى شوند، و اگر از شما صد نفر خویشتندار باشند بر هزار تن از کسانى که کافر شدند غالب مى آیند، چه آنها مردمى نادانند.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) پس از گرفتن این وحى، به میان سپاه خود آمد و آنان را بر قتال با کفّار تحریص کرده و فرمود: به آن خدایى که جان محمّد در دست اوست هیچ یک از شما امروز با این کفّار نمى جنگد و با صبر و پایدارى کشته نمى شود مگر اینکه خداى تعالى تو را به بهشت درخواهد آورد. آنگاه مشتى خاک از دست امیرالمؤمنین((علیه السلام)) گرفته و آن را به جانب کفّار پاشید و فرمود:
شاهَتِ الْوُجُوهُ:
زشت باد رویتان.
سپس به یاران فرمود: کمر همّت ببندید. مسلمانان قویدل گشته یکصدا فریاد زدند: أحَد: أحَد. خداى تعالى ملائکه را نیز به مدد ایشان فرستاد تا بر فتح و پیروزى بشارتشان دهد و ایمانشان را قویتر سازد. رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) در قلب معرکه قرار گرفته مردم را تشجیع مى نمود و به نصرت خدا نوید مى داد.
بودن رسول خدا در میان صفوف ایشان از یک سو و کمک ملائکه از سوى دیگر، اثر عمیقى در روحیه مسلمانان داشت و به همین جهت کشتار زیادى از لشگرِ دشمن کرده که در تاریخ کم نظیر و بى مانند بود و افتخارى بزرگ در تاریخ اسلام براى همیشه به یادگار گذاشتند و بدریون در اصحاب پیامبر از دیگران ممتازند.
غبار معرکه بر روى اجساد بى جان کفّار فرو نشست و اهل مکه با وضع فضیحت بارى فرار کردند. سپاه اسلام با افتخار و پیروزى و غنیمت بسیارى به سوى مدینه بازگشتند، در حالى که از یارى و نصرتى که خداى تعالى ارزانیشان داشته خوشحال و شکرگزار بودند.(۱)
در داستان با عظمت بدر، بارانى که بارید، دعایى که رسول خدا داشت، قوّت قلبى که به مردم مؤمن داده شد و نزول ملائکه و رعبى که از عظمت معنوى ارتش اسلام به دل کافران افتاد، همه و همه اسبابى بود که خداوند مهربان به لطف خود جهت پیروزى مردم مؤمن فراهم آورد. آرى به قول حضرت زین العابدین((علیه السلام)):
وَ تسبَّبَتْ بِلُطْفِک الأْسْبابُ.
دل به تماشاى دوست رفته به صحراى دوست *** رفته به صحراى دوست دل به تماشاى دوست
همّت والاى دوست رحمت بى منتهاست *** رحمت بى منتهاست همّت والاى دوست
خاک کف پاى دوست سرمه چشم رضاست *** سرمه چشم رضاست خاک کف پاى دوست
طور تجلاّى دوست سینه سیناى ماست *** سینه سیناى ماست طور تجلاّى دوست
غرقه دریاى دوست به که نیابد خلاص *** به که نباید خلاص غرقه دریاى دوست
دل به تمنّاى دوست از همه عالم برید *** از همه عالم برید دل به تمنّاى دوست
هر که ز پرواى دوست از سر جان درگذشت *** از سر جان درگذشت هر که ز پرواى دوست
بر رخ زیباى دوست دیده الهى گشود *** دیده الهى گشود بر رخ زیباى دوست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "قصص قرآن" ص۴۴۱.
تمام جزیانات جهان بر وفق خواست حق به کار مى رود
جمله بالا مفهوم کلام زیباى حضرت زین العابدین((علیه السلام)) است که فرمود:
وَ مَضَتْ عَلى إرادَتِک الأْشْیاءُ.
درون حضرت ابراهیم((علیه السلام)) از عواطف پدرى نسبت به اسماعیل موج مى زد. او را همواره به یاد مى آورد و جانش براى دیدار او طوفان شوق و مهر داشت. از تقدیر الهى سر نمى پیچید، اما از احساسات انسانى هم تهى نبود.
رضاى حضرت محبوب را بر خوشنودى خود مقدم مى دانست ولکن دلش در گرو عطوفت فرزندش نیز بود،
بخصوص که او را به فرمان خدا در بیابانى خشک و سوزان، بى آب و نان با مادرى بى پناه رها کرده بود و نمى دانست در این امر الهى چه مصلحتى است و آینده چگونه مى شود؟
گاهى حوادث روزگار بسیار سنگین و خرد کننده است اما مردان بزرگ و خداپرست مى دانند که تا گندم نرسد آن را آرد نمى کنند، این است که حوادث و وقایع آنها را مى رساند، پخته مى کند، از خامى بیرون مى آورد و احساس سنگینى پیشامدها براى ایشان پر از لذت و خوشى است.
ابراهیم که گاه گاه به دیدار فرزند مى شتافت و نان و آبى براى او مى برد، با دلى قوى امید تغییر وضع و دستور جدید خداوند را داشت.
شبى در خواب دید که از جانب پروردگار وریت یافته که فرزندش اسماعیل را ذبح کند! ابراهیم یقین داشت که رؤیاى انبیا، خواب پریشان و وساوس و پندارهاى موهوم نیست و معتقد بود که حقیقتى است که در خواب به او الهام شده و براى انجام آن باید بدون کم و کاست بپا خیزد و اقدام کند: قربان کردن فرزند! سر بریدن همان اسماعیل که خداوند به او عنایت کرده است!
باید اندیشید که این کار چه اندازه دشوار و سخت است، کدام پدر مى تواند خود را راضى و حاضر کند که سر فرزندش را به دست خود ببرد؟ کدام دلى است که از این اندیشه فرو نریزد؟ و کدام دستى است که توانایى چنین کارى داشته باشد و نلغزد و از کار نیفتد؟!
انجام این گونه فرامین جز آثار ایمان و نمودهاى عقیده و اعتقاد به حقّ و حقیقت نمى تواند باشد. این محنت کوهها را در هم فرو مى ریزد و جانها را زیر و زبر مى کند اما ابراهیم بزرگ هیچ گونه تزلزل و سستى به خود راه نمى دهد. او خدا را بزرگتر از هر چیز و مقدم بر کل هستى مى داند و رضاى او را بر رضا و میل خود ترجیح مى دهد.
اسماعیل اندک اندک جوانى برومند و با نشاط و قوّت شده بود، بازوان ستبر و شانه هاى پهن و پیشانى بلندش جان پدر پیر را قوّت و نیرو مى بخشید، اما چه کند، ور شده او را قربان کند.
پدر فرمان الهى را به پسر گفت تا او را هم از سرنوشت عجیب و شگفت انگیزش که از تولد گام به گام همراه او بود آگاه سازد. اسماعیل چون سخن پدر را شنید بدون تأمل اظهار رضایت کرد و خود را تسلیم نمود. این چه تربیت و ایمان محکمى بود که به این صورت و با آن رضامندى و چهره گشوده، از مرگ به خاطر اطاعت فرمان خدا استقبال مى شد؟ خدا خود داناتر است.
پدر پیر پسر جوان را در آغوش کشید و بوسه هاى گرم و پرسوزى نثارش کرد، سپس دست و پاى او را بست و با دلى سرشار از ایمان و لبریز از رضا، کارد را بر کشید و بر گلوى اسماعیل نزدیک کرد در حالى که تمام ملکوت نگران کار او بودند.
ابراهیم کارد را به گلوى اسماعیل کشید، بار دوم و سوم نیز تکرار کرد اما اثرى از بریدگى و جارى شدن خون ندید و تغییر حالتى هم در قربانى مشاهده ننمود.(۱)
گویى به زبان حال بر سر کارد تیز فریاد زد: چرا نمى بُرى؟ و کارد هم به زبان حال به او پاسخ داد:
اَلْخَلیلُ یأْمُرْنى، وَ الْجَلیلُ ینْهانى.
ابراهیم تو مى خواهى من سر فرزندت را جدا کنم، ولى صاحب هستى مرا از بریدن نهى مى کند! آرى:
وَ مَضَتْ عَلى إرادَتِک الأْشْیاءُ فَهِىَ بِمَشیتِک دُونَ قَوْلِک مُؤْتَمِرِةٌ، وَ بإرادَتِک دُونَ نَهْیک مُنْزَجِرَةٌ:
و اشیاء بر وفق اراده و خواست توبه کار رفته اند، همه آنها به اراده حضرتت بى آنکه بگویى فرمانبرند، و به خواست جنابت بدون اینکه نهى قولى نمایى بازداشته اند.
هر که دل در خَم آن زلف گره گیر تو بست *** از همه رنج و غم و محنت ایام برست
هر که را عشق مه روى تو جا کرد به دل *** مهر غیر تو از آن دل رود از هر چه که هست
نرگس مست تو را هر که ببیند نظرى *** نبود جاى ملامت شود ارباده پرست
من نه اکنون به رخ خوب تو عاشق گشتم *** که مرا عشق تو قسمت شده از روز اَلَست
دِه شفاى دل مجروح به تریاق لبت *** زانکه این خسته ز مار سر زلف تو بخَست
خال روى تو بود دانه و گیسوى تو دام *** هیچ مرغ دل از این دانه و این دام نرست
کى دگر بر مىِ خمّار نظر خواهد کرد *** آنکه از نرگس مست تو بود دائم مست
همه از پاى برآیند حریفان در بزم *** ساقى ارباده دهد بار دگر از این دست
هر که جز باده طلب کرد در این دار جهان *** به جهانِ دگرش نیست بجز باد به دست
دوش از جلوه ساقىّ و صفاى مىِ ناب *** توبه لامع و یاران همه یکباره شکست
أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمَّاتِ وَ أَنْتَ الْمَفْزَعُ فِی الْمُلِمَّاتِ لاَ ینْدَفِعُ مِنْهَا إِلاَّ مَا دَفَعْتَ وَ لاَ ینْکشِفُ مِنْهَا إِلاَّ مَا کشَفْتَ
"تویى که در دشواریها از سوى محنت دیدگان خوانده مى شوى، و در سختیها پناهگاهى، از آنها دور نمى شود جز آن سختى که تو دورنمایى، و از آنها برطرف نمى گردد جز آن را که تو برطرف کنى."
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "داستانهاى آسمانى" ص۱۸۵.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا عرضت له مهمه او نزلت به ملمه و عند الکرب:
دعاى هفتم دعایى است که هر گاه چیزى حادث مى شده که موجب هم عظیم و غم آن حضرت بوده باشد، یا نازل مى شده امر دشوارى، به آن مواظبت مى فرموده اند.
«اللهم یا من تحل به عقد المکاره».
«عقد» -به ضم عین و فتح قاف- جمع عقده است، یعنى گره ها.
و «مکاره» جمع مکروه است، یعنى امور ناخوش.
یعنى: بارخدایا، اى آنکه گشوده مى شود به او گره هاى دشواریها.
«و یا من یفثا به حد الشدائد».
اى: یسکن. و فثات القدر: سکنت غلیانها بالماء. و فثات الرجل: سکنت غضبه عنک و کسرته. و در بعضى نسخ به جاى «یفثا»، «یفل» روایت شده من الفل- بالفتح- واحد فلول السیف، و هى کسوره فى حده.
(یعنى:) و اى آنکه ساکن شود به او شدت سختیها- یا: کند و شکسته شود تیزى سختیها.
«و یا من یلتمس منه المخرج الى روح الفرج».
و المخرج مصدر میمى بمعنى الخروج. یقال: خرج خروجا و مخرجا.
و الروح- بفتح الراء- بمعنیى الاستراحه.
و الفرج: الخلاص من الغم. یقال: فرج الله غمه.
یعنى: و اى آنکه طلب کرده شود از او به در شدن از تنگناى غم و رسیدن به راحت شادى.
«ذلت لقدرتک الصعاب، و تسببت بلطفک الاسباب».
«ذلت»: فعل ماض مشتق من الذل- بکسر الذال- و هو اللین ضد الصعوبه، لا من الذل- بضم الذال- ضد العز. اى: لانت و سهلت.
و «تسببت»: اى: جعلت الاسباب سببا بلطفک. و کل شى ء یتوسل به الى غیره فهو سبب.
یعنى: سهل و آسان گشت به قدرت تو همه ى دشواریها. و گردیدند اسباب، سبب و علل در حصول مسببات به لطف و مرحمت تو.
«و جرى بقدرتک القضاء».
جارى و نافذ است به قدرت کامله ى تو فضا که رد کرده نمى شود. به دلیل «لا راد لقضائه و لا معقب لحکمه». و قضا حکم اجمالى است به احوال موجودات، مثل حکم به موت هر انسانى.
«و مضت على ارادتک الاشیاء».
و روان شده اند اشیا بر وفق اراده و خواهش تو.
«فهى بمشیتک دون قولک موتمره، و بارادتک دون نهیک منزجره».
لفظه «دون» بمعنى سوى: اى: لا یحتاج الى قولک بل بمجرد مشیتک مضت الاشیاء. و کذا فى الثانى.
«موتمره» بر صیغه ى اسم فاعل من: ائتمر الامر، اى: امتثله.
(یعنى:) پس اشیا به محض خواست و اراده ى تو بى گفتن تو «کن» فرمانبردار مى شوند، و به خواست تو بى گفتن تو: «لا تکن»، منزجر و ممنوع مى شوند.
«انت المدعو للمهمات».
المهم: الامر الشدید.
(یعنى:) تویى خوانده شده از براى کارهاى سخت.
«و انت المفزع فى الملمات».
«المفزع» بوزن المجمع.
و «الملمات» -بضم المیم الاولى و تشدید الثانیه و کسر اللام بینهما-: الشدائد و المصائب و العوارض المحذوره.
(یعنى:) و تو پناه و ملجئى در هنگام نزول مصائب و شداید.
«لا یندفع منها الا ما دفعت. و لا ینکشف منها الا ما کشفت».
مندفع نمى شود از امور شدیده و غیره الا آنچه تو بازدارى. و منکشف نمى شود- یعنى برداشته نمى شود- از این امور الا آنچه تو کشف کنى و بردارى.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا عرضت له مهمه او نزلت به ملمه و عند الکرب:
اللغه:
الهم: الحزن. مهمه، حالت شدیده.
ملمه: از المام به معنى نازله.
کرب: غم شدید.
یعنى: بود از دعاى آن بزرگوار علیه السلام زمانى که عارض مى شد او را هم و حزن شدید یا نازل مى شد او را نازله و زمان حصول غم، شکى نیست که خلاق عالم قضاء حوائج کند اعظم شاهد بر وجود بارى قضاء حوائج عباد است و او دلالت کند که کسى هست مطلع بر نیات و ما فى الضمیر عبید است آن نیست مگر آن کسى که انبیاء و ذوى الادیان و اولوالالباب خبر بر وجود آن داده اند بلکه هر که را اعتقاد بر آن نیست غایت آن است که شبهه در صغرى شد نزد او به حیث دهرى ثابت کند از براى دهر آن چیز که از براى خدا ذکر مى کنیم و بالجمله توجه به او از جهت قضاء حوائج طرق دارد اعظم آن طلب از آن است به زبان اسباب طلب به زبانى، یکى از آن این دعاى شریف است که معروف عند الناس شد در رسیدن به حوائج به خواندن و دعوى تجربه شده است حتى اهل ختوم ختمى از براى آن نقل نموده اند و آن این است که باید در شب یکشنبه ابتدا کند و در هر شب ده مرتبه بخواند و قبل از خواندن چهل مرتبه بگوید: یا الله و ده مرتبه صلوات بگوید و چهل مرتبه الله بدون یاء نداء بگوید و در این دعاء لفظ یا رب در سه موضع واقعست بر هر یک از آن سه لفظ که برسد آن قدر بگوید که نفس قطع شود و باید این ختم ما بین صبح کاذب و صادق واقع شود و در قضاء حوائج بسیار مجرب است و مى باید که این ختم در ده روز به اتمام رسد در این ده روز هر روز ده مرتبه بخواند.
نوع دیگر در یازده روز این ختم را به اتمام رساند چنانکه روز اول یک مرتبه روز دویم سه مرتبه روز سیم پنج مرتبه روز چهارم هفت مرتبه و همچنین روزى دو مرتبه از سابق زیاد کند که در روز یازدهم بیست و یک مرتبه خوانده شود انشاءالله به حاجت رسد و نقل تجربه او مکرر شده است العلم عند الله روایت شده است که یسع بن حمزه عامل بود در بعضى از بلدان در زمان معتصم عباسى غضب بر او کرد و او را محبوس بغل و زنجیر نمود و اراده ى قتل او را داشت نوشت خدمت حضرت ابى الحسن الثالث علیه السلام حکایت خود را در جواب حضرت نوشت ضرر بر تو نیست، بر تو باد اى یسع اینکه بخوانى دعاى یامن تحل را خواهد خدا تو را نجات داد به سبب آن دعاء بلا اگر توجه کند بلاء به آل محمد یا عدو غالب شود ایشان را یا از فقر به ترسند توسل کنند به خدا به خواندن این دعاء، مى گوید یسع: بعد از اینکه رسید به من این دعاء خواندم اول روز نگذشت از روز مگر اندکى قسم به خدا آمد مردى از قبل و زیر و برد مرا به سوى آن نظر کرد چون نظر او به من افتاد خندید و امر کرد به برداشتن غلها و خلعت فاخر مرا پوشانید و عطر داد استعمال نمودم و مرا در پهلوى خود نشانید و معذرت از من خواست و آن چیز که از من بردند رد نمودند، و مرا عامل و والى کرد بر آن چیز که عامل بودم با بعضى از نواحى دیگر همه اینها از برکت این دعاى شریف شد.
اللغه:
حل: باز کردن.
عقد: بفتح عین شد نمودن عقد کغرف جمع آن،
مکاره: جمع مکروه به معنى امر شاق.
فثاء: اى سکن یقال فثات القدر یعنى جوش و غلیان او را ساکن نمودم
التماس: مطلب مساوى و این جا مطلب دانى از عالى است.
مخرج: محل خلاصى.
روح: به فتح راء به معنى راحت،
فرج: باز شدن، حزن دل سست شدن،
صعاب: جمع صعب به معنى امر مشکل است،
تسبب: قبول سببیت کردن، اسباب چیزى که به مقصود رساند،
قضاء: عبارت از امورات جاى آورده شده،
مضى: به معنى نفوذ و موجود شدن.
ایتمار: قبول امر نمودن،
انزجار: قبول نهى نمودن.
دون: به معنى عند، اراده و مشیت علم خدا به آن چیزى که در اشیاء است از حکم و مصالح.
شرح:
یعنى اى کسى که باز مى شود به آن بستهاى مکروهها، اى کسى که ساکن شود به او تیزى شدتها، و اى کسى که طلب کرده شود از او به آن خلاصى مى شود بیرون آمدن به سوى راحت دفع حزن، سست است نزد قدرت تو مشکلها، قبول سببیت کرده است به سبب لطف تو اسباب، حرکت کند به قدرت تو امورات موجوده، موجود شده است بر اراده ى تو اشیاء پس اشیاء بدون قول تو قبول امر کردند و موجود شدند به اراده ى تو بدون اینکه نهى قول فرمائى منزجر مى شوند ترک کنند.
ختام:
اشیاء موجوده که موجود مى شود یا از قبل عبد است یا موجود از قبل خدا اینهائى که در دعاء مذکور است اشیاء موجوده ى از قبل خدا است و آنها هستند که به مجرد اراده او موجود شوند و به حسب خواهش او حرکت کنند فعلا و ترکا.
اللغه:
ملمات: جمع ملمه عبارت است از امور مشکله که نازل شود بر انسان.
مهمات: جمع مهمه عبارت است از امورى که موجب حزن انسان شود.
مفزع: به معنى محل پناه و ملجاء.
الترکیب:
لام در مهمات به معنى عند است.
شرح:
یعنى توئى خوانده شده زمان عروض امور موجبه ى حزن، توئى پناه در وقت نزول امور صعبه زایل نشود از مهمات مگر مقدارى که زایل کردى تو و رفع نشود از آنها مگر مقدارى که رفع نمودى تو.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا براى امور مهم:
از دعاهایى است که امام علیه السلام براى رفع مشکلات و سختیها مى خوانده و به مسلمانان، تعلیم داده است.
محتواى اجمالى دعا این است که همه چیز در قبضه ى قدرت او است و بدون خواست او هیچ امرى انجام نمى گیرد و او است که مى تواند همه ى مشکلات را حل کند.
در جمله ى اول از نخستین فراز این دعا مى گوید: (اى کسى که گره هاى مشکلات به دست تواناى او گشوده مى شود) (یا من تحل به عقد المکاره).
و مى افزاید: (اى کسى که شدت و تندى سختیها به وسیله ى او فرومى کاهد) (و یا من یفثا به حد الشدائد).
(و اى کسى که راه خروج از ناگواریها و رسیدن به آسایش، از او درخواست مى گردد) (و یا من یلتمس منه المخرج الى روح الفرج).
در چهارمین جمله از این فراز دلیل این خواستها را چنین بیان مى کند: (چرا که در برابر قدرت تو ناهمواریها و سختیها رام و ذلیلند) (ذلت لقدرتک الصعاب).
(و همه اسباب و ابزار با لطف تو سببیت و علیت یافته اند) (و تسببت بلطفک الاسباب).
(با قدرت تو قضا و فرمانها جریان یافته و بر اساس اراده ى تو اشیاء به حرکت خود ادامه مى دهند) (و جرى بقدرتک القضاء، و مضت على ارادتک الاشیاء).
آنگاه به این نکته ى لطیف اشاره کرده که موجودات در حرکت و یا بازایستادن بر اساس مشیت و اراده ى تو عمل مى کنند و نیاز به آن نیست که فرمان، قولى باشد مى گوید: (بنابراین اشیاء طبق مشیت تو- بدون احتیاج به گفتار- فرمانبرند، و طبق اراده ى تو- بدون اینکه نیاز به نهى لفظى باشد- از حرکت بازمى ایستند (فهى بمشیتک دون قولک موتمره، و بارادتک دون نهیک منزجره).
و باز خداوند را مخاطب قرار داده مى افزاید: (کسى هستى که براى حل امور مهم تو را مى خوانند و در مشکلات و سختیها تو پناهگاهى) (انت المدعو للمهمات، و انت المفزع فى الملمات).
و اعتراف مى کند که: (هیچ کدام از این مشکلات بدون آنکه تو آنها را دفع کنى از انسان بر کنار نمى شوند و هیچ کدام از این سختیها بدون اینکه تو آنها را برطرف سازى برطرف نمى گردند) (لایندفع منها الا ما دفعت، و لاینکشف منها الا ما کشفت).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص: ۳۱۴-۳۰۵
و کان من دعائه علیه السّلام إذا عرضت له مهمّة او نزلت به ملمّة و عند الکرب
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین. الحمد لله دافع کل مهمه و رافع کل ملمه، و الصلاه على نبیه کاشف الغمه و على آله الهداه الائمه. و بعد، فیقول العبد على صدرالدین المدنى بن احمد نظام الدین الحسینى الحسنى انا لهما الله من فضله السنى: هذه الروضه السابعه من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء السابع من ادعیه صحیفه سید العابدین صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین آمین.
عرض له الشىء یعرض -من باب ضرب-: اى ظهر، و عرض له خطب: اى اعترض، من قولهم: سرت فعرض لى فى الطریق عارض من جبل و نحوه، اى: مانع یمنع من المضى. و اعترض لى: بمعناه.
و فى المحکم: العرض محرکه و العارض: الافه تعرض فى الشىء، و عرض لک الشک و نحوه: من ذلک.
و المهم و المهمه: الامر الشدید و الحاله الشدیده، من اهمه الامر: اذا اقلقه و حزنه و اوقعه فى الهم.
و الملمه: النازله من نوازل الدهر، من الالمام و هو النزول.
یقال: الم به، اى: نزل به.
و الکرب: الغم الذى یشتد على صاحبه.
مقدمه:
لا ریب فى استحباب الدعاء عند نزول البلاء، ففى الحدیث عن امیرالمومنین علیه السلام: اذا اشتد الفزع فالى الله المفزع.
و روى ثقه الاسلام فى الصحیح عن ابى الحسن موسى علیه السلام: ما من بلاء ینزل على عبد مومن فیلهمه الله عز و جل الدعاء الا کان کشف ذلک البلاء و شیکا، و ما من بلاء ینزل على عبد مومن فیمسک عن الدعاء الا کان ذلک البلاء طویلا، فاذا نزل البلاء فعلیکم بالدعاء و التضرع الى الله عز و جل.
و فى الحسن عن ابى عبدالله علیه السلام: هل تعرفون طول البلاء من قصره؟ قلنا: لا، قال: اذا الهم احدکم الدعاء عند البلاء فاعلموا ان البلاء قصیر.
و فى الصحیح عن ابى الحسن موسى علیه السلام، قال: الدعاء لله و الطلب الى الله یرد البلاء و قد قدر و قضى و لم یبق الا امضاوه، فاذا دعى الله عز و جل و سئل صرف البلاء صرفه.
فائده:
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح عن ابى عبدالله علیه السلام قال:
اذا نزلت برجل نازله او شدیده او کربه امر، فلیکشف عن رکبتیه و ذراعیه و لیلصقهما بالارض و لیلزق جوجوه بالارض، ثم لیدع بحاجته و هو ساجد.
قلت: رایت بخط بعض علمائنا المعتبرین: ان ذلک مجرب فى کشف الکرب وشیکا.
و اما الادعیه فى هذا المعنى فکثیره جدا، و قد عقد لها فى الکافى بابا، و فى مهج الدعوات ما فیه کفایه ان شاء الله تعالى.
قال سید العابدین و امام الساجدین صلوات الله و سلامه علیه:
حل العقده- من باب قتل-: نقضها فانحلت.
و العقد: جمع عقده بالضم کغرفه و غرف، و هى موضع العقد الذى یظهر فیه حجمه، و العقد: الشد.
و المکاره: جمع مکرهه بفتح المیم، و هو ما یکره الشخص و یشق علیه، و هو فى الاصل مصدر بمعنى الکره بالفتح و هو المشقه.
قال فى الاساس: لقیت دونه کرائه الدهر و مکارهه، و جئته على کره و مکره.
و فى الکلام استعاره مکنیه تخییلیه، شبه فى نفسه الصعاب من المکاره
بالاشیاء المتعقده بجامع الالتواء و الصعوبه، و دل علیه باثبات العقد التى هى من خواص المشبه به و هو المتعقدات، و هذا هو التخییل لتخییل ان المشبه من جنس المشبه به.
و فثا الغضب و نحوه- من باب منع-: سکنه و کسره.
و حد کل شىء: حدته و سورته.
و الشدائد: ما اشتد من الخطوب، و الباء فى الموضعین للاستعانه.
و التمست الشىء: طلبته.
و المخرج: مصدر میمى بمعنى المخلص.
یقال: وجدت للامر مخرجا، اى: مخلصا، و منه قوله تعالى: «و من یتق الله یجعل له مخرجا»، اى: مخلصا من عموم الدنیا و الاخره.
و الروح بالفتح: الراحه.
و الفرج بفتحتین: اسم من فرج الله الغم بالتشدید: کشفه.
ذل ذلا- من باب ضرب- اى ضعف وهان، و الاسم الذل بالضم.
و الصعاب: جمع صعب کسهم و سهام و صعب الشىء- من باب کرم-: اى عسر، و هى صفه لمحذوف، اى: الامور الصعاب.
و قدرته تعالى تعود الى اعتبار کونه مصدر الاثاره.
و ذل الصعاب لها یعود الى انفعالها عنها، و مطاوعتها لها، و خضوعها فى رق الجریان على وفق القضاء.
و لطفه تعالى قیل: هو اجراء القضاء على وفق الاراده، و ایصال نفع فیه دقه.
و قیل: هو عباره عن تصرفه فى الذوات و الصفات تصرفا خفیا بفعل الاسباب المعده لها لافاضه کمالاتها.
و قیل: هو عباره عن علمه تعالى بدقائق المصالح و غوامضها و ما دق منها و لطف، ثم ایصاله لها الى المستصلح بالرفق دون العنف.
و اما المعنى العرفى المشهور و هو: ما یقرب به العبد من الطاعه و یبعد من المعصیه فلیس مرادا هنا.
و الاسباب: جمع سبب و هو اسم لما یتوصل به الى المقصود، و فى الاصل اسم للحبل الذى یتوصل به الى الماء، فاستعیر لکل ما یتوصل به الى شىء.
و معنى تسبب الاسباب بلطفه تعالى: صیرورتها اسبابا بخفى تصرفه و اعداده لها، حتى صارت اشیاء یتوصل بها الى المسببات، و هذا معنى ما ورد فى بعض الادعیه ایضا: یا مسبب الاسباب من غیر سبب.
جرى یجرى: خلاف وقف، و اصله من جریان الماء و هو سیلانه.
و القضاء: یحتمل ان یراد به هنا الامور المقضیه، اذ یقال: هذا قضاء الله، اى: مقضیه.
و یحتمل ان یراد به الامر و الحکم و الخلق على وفق التقدیر الازلى.
و یحتمل ان یراد به ابداعه سبحانه لصور الموجودات الکلیه و الجزئیه، التى لا نهایه لها من حیث هى معقوله فى العالم العقلى، و هو المسمى بالقضاء الازلى، و قد یعبر عنه بسطر ما کان و ما یکون فى اللوح المحفوظ بالقلم الالهى.
و مضى الامر مضیا: نفذ، اى: نفذت على وفق ارادتک الاشیاء، و المراد بمضیها و نفاذها على وفق ارادته سبحانه: اما تحقق وجودها على غایه السرعه بلا تخلف و لا تلکو و لا بطو، بل یکون کلمح البصر، کما قال الله تعالى: «و ما امرنا الا واحده کلمح بالبصر».
و اما توجهها الى وجهتها على وفق ارادته تعالى بسوق الحکمه الالهیه کلا منها الى غایته، بحیث لا یتعداها و لا یقصر عنها، و هذا کقول امیرالمومنین علیه السلام فى خطبه له: قدر ما خلق فاحسن تقدیره، و دبره فالطف تدبیره، و وجهه لوجهته فلم یتعد حدود منزلته، و لم یقصر دون الانتهاء الى غایته، و لم یستصعب اذ امر بالمضى على ارادته، و کیف و انما صدرت الامور عن مشیئته.
امرته فائتمر: اى امتثل الامر.
و زجرته فانزجر: اى نهیته فانتهى.
و المراد بمشیته و ارادته تعالى هنا: علمه بما فى وجود الاشیاء من الحکمه و المصلحه.
و دون هنا: اما بمعنى قبل، اى: هى بمجرد مشیئتک و ارادتک لائتمارها و انزجارها قبل قولک و نهیک موتمره و منزجره، فیکون المراد بقوله و نهیه: کلامه المحدث، الذى هو عباره عن خلق اصوات مخصوصه فى جسم یجعلها دلیلا على انه تعالى مرید لشىء او کاره له.
و اما بمعنى عند، اى: هى لمشیئتک عند قولک موتمره و بارادتک عند نهیک منزجره، فیکون القول و النهى عباره عن حکم قدرته الالهیه على الاشیاء بما یرید منها من ائتمار و انزجار، کما فى قوله تعالى: «انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون»، اذ المراد بقوله «کن»: حکم قدرته الازلیه علیه بالکون و وجوب الصدور عن تمام موثریته من غیر لفظ و لا نطق، کما ورد فى الحدیث و علیه عامه المفسرین.
و حاصل المعنى: ان طاعه کل شىء له سبحانه لیس متوقفا الا على تعلق الاراده بها.
و رویت المشیئه هنا بالهمزه و بدونها، و الاصل الهمزه، و حذفها للتخفیف کما مربیانه فى الروضه الاولى.
فزع الیه: لجا، و المفزع: الملجا و المستغاث به، و تعریف المسند هنا بلام الجنس لافاده القصر تحقیقا باعتبار تقییده بالظرف، اذ لیس غیره تعالى مدعوا للمهمات و لا مفزعا فى الملمات، و ان دعى غیره لها او فزع الیه، فیها، فهو جهل محض او شرک خفى او صریح. على ان دعاءه سبحانه عند نزول الملمات، و الفزع الیه حین حلول المهمات دون غیره، امر فطرى، کما قال تعالى: «و اذا مسکم الضر فى البحر ضل من تدعون الا ایاه».
و قال تعالى: «قل ارایتکم ان اتیکم عذاب الله او اتتکم الساعه اغیر الله تدعون ان کنتم صادقین»، «بل ایاه تدعون فیکشف ما تدعون الیه ان شاء و تنسون ما تشرکون».
و فى احادیث اهل البیت علیهم السلام: ان معنى «الله» هو الذى یتاله الیه عند الحوائج و الشدائد کل مخلوق، عند انقطاع الرجاء من کل من دونه، و تقطع الاسباب من جمیع ما سواه.
و قال رجل للصادق علیه السلام: یابن رسول الله دلنى على الله ما هو؟ فقد اکثر على المجادلون و حیرونى، فقال له: یا عبدالله هل رکبت سفینه قط؟ قال: نعم، قال: فهل کسر بک حیث لا سفینه تنجیک و لا سباحه تغنیک؟ قال: نعم، قال: فهل تعلق قلبک هنالک ان شیئا من الاشیاء قادر على تخلیصک من ورطتک؟ قال: نعم، قال الصادق علیه السلام: فذلک الشىء هو الله القادر على الانجاء حیث لا منجى، و على الاغاثه حیث لا مغیث.
و دفعت الشىء دفعا- من باب منع-: نحیته فاندفع هو.
و کشفته کشفا- من باب ضرب- فانکشف. و المعنى: ان اندفاع شىء من المضار لا یکون الا بقدرته تعالى، لان کل ما عداه فانما هو تحت قهره و تسخیره، کما قال سبحانه و تعالى: «و ان یمسسک الله بضر فلا کاشف له الا هو و ان یمسسک بخیر فهو على کل شىء قدیر و هو القاهر فوق عباده و هو الحکیم الخبیر».
