دعای اول صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)

حمد خدا بخاطر توفيق حمد؛

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلَي مَا أَبْلَاهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتَابِعَةِ وَ أَسْبَغَ عَلَيهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظَاهِرَةِ، لَتَصَرَّفُوا فِي مِنَنِهِ فَلَمْ يحْمَدُوهُ، وَ تَوَسَّعُوا فِي رِزْقِهِ فَلَمْ يشْکرُوهُ. وَ لَوْ کانُوا کذَلِک لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِيةِ إِلَي حَدِّ الْبَهِيمِيةِ فَکانُوا کمَا وَصَفَ فِي مُحْکمِ کتَابِهِ: «إِنْ هُمْ إِلَّا کالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا».

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَي مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکرِهِ، وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِيتِهِ، وَ دَلَّنَا عَلَيهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ لَهُ فِي تَوْحِيدِهِ، وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّک فِي أَمْرِهِ.

حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِيمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَي رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ. حَمْداً يضِي‏ءُ لَنَا بِهِ ظُلُمَاتِ الْبَرْزَخِ، وَ يسَهِّلُ عَلَينَا بِهِ سَبِيلَ الْمَبْعَثِ، وَ يشَرِّفُ بِهِ مَنَازِلَنَا عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ، «يوْمَ تُجْزي‏ کلُّ نَفْسٍ بِما کسَبَتْ وَ هُمْ لا يظْلَمُونَ»، «يوْمَ لا يغْنِي مَوْلًي عَنْ مَوْلًي شَيئاً وَ لا هُمْ ينْصَرُونَ». حَمْداً يرْتَفِعُ مِنَّا إِلَي أَعْلَي عِلِّيينَ فِي کتَابٍ مَرْقُومٍ يشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ. حَمْداً تَقَرُّ بِهِ عُيونُنَا إِذَا بَرِقَتِ الْأَبْصَارُ، وَ تَبْيضُّ بِهِ وُجُوهُنَا إِذَا اسْوَدَّتِ الْأَبْشَارُ. حَمْداً نُعْتَقُ بِهِ مِنْ أَلِيمِ نَارِ اللَّهِ إِلَي کرِيمِ جِوَارِ اللَّهِ. حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلَائِکتَهُ الْمُقَرَّبِينَ، وَ نُضَامُّ بِهِ أَنْبِياءَهُ الْمُرْسَلِينَ فِي دَارِ الْمُقَامَةِ الَّتِي لَا تَزُولُ، وَ مَحَلِّ کرَامَتِهِ الَّتِي لَا تَحُولُ.

ترجمه‌ها

ترجمه انصاریان

و سپاس خداي را که اگر بندگانش را از معرفت سپاسگزاري بر عطاياي پياپي که به آنان داده و نعمت‏‌هاي پيوسته که بر ايشان کامل ساخته محروم مي‏‌نمود، نعمت‏‌هايش را صرف نموده و سپاس نمي‏‌گزاردند و در روزي او فراخي مي‏‌يافتند و شکر نمي‏‌کردند

و اگر چنين مي‏‌بودند از حدود انسانيت بيرون شده، به مرز حيوانيت مي‌‏رسيدند و چنان مي‏‌بودند که در کتاب محکمش فرموده: «ايشان جز به چارپايان نمانند، بلکه از آنان گمراه‌‏ترند».

سپاس خداي را بر آنچه از وجود مبارکش به ما شناسانده و بر آنچه از شکرش به ما الهام فرموده، و بر آن درهاي دانش که به پروردگاري‌اش بر ما گشوده و بر اخلاص‌‏ورزي در توحيد و يگانگي‌اش ما را رهنمون شده و قلب ما را از الحاد و شک در کار خودش دور داشته،

چنان سپاسي که با آن در حلقه سپاسگزاران از بندگانش زندگي بگذرانيم، و با آن بر هر که به خشنودي و بخشايش او پيشي جسته سبقت گيريم،

سپاسي که تيرگي‌هاي برزخ را به سبب آن بر ما روشن کند و راه رستاخيز را به سبب آن بر ما آسان نمايد و موقعيت و جايگاه ما را نزد گواهان آن روز بلند گرداند، در روزي که همه سزاي عمل خود بينند بدون آنکه بر کسي ستمي رود، روزي که هيچ دوستي چيزي از عذاب و کيفر را از دوست خود دفع نکند و ستمکاران ياري نشوند،

سپاسي که از جانب ما در پرونده‏‌اي که وضع نيکبختان در آن رقم خورده و مقربان حضرت او گواهان آن‌اند به اعلي عليين بالا رود،

سپاسي که چون چشم‏‌ها در آن روز خيره شود، سبب روشني ديده ما گردد و هنگامي که چهره‌‏ها سياه شود صورت ما به نورانيت آن سپيد گردد،

سپاسي که ما را از آتش دردناک حق آزاد و در جوار کرم نامتناهي‌اش جاي دهد،

حمد و سپاسي آنچنان که ما را با فرشتگان مقرب او همنشين سازد و در آن سراي جاويد که جايگاه کرامت هميشگي اوست با پيامبران مرسل همدوش گرداند.

ترجمه آیتی

حمد ‌و‌ سپاس خداوندى را‌ كه‌ اگر معرفت حمد خويش را‌ از‌ بندگان خود دريغ مى داشت، در‌ برابر ‌آن همه نعمتها كه‌ از‌ پس‌ يكديگر بر‌ آنان فرومى فرستاد، ‌آن نعمتها به‌ كار مى داشتند ‌و‌ لب به‌ سپاسش نمى گشادند، به‌ رزق او‌ فراخ روزى مى جستند ‌و‌ شكرش نمى گفتند.

و اگر چنين مى بودند، از‌ دايره انسانيت برون مى افتادند ‌و‌ در‌ زمره چارپايان در‌ مى آمدند. چنان مى شدند كه‌ خداى تعالى در‌ محكم تنزيل خود گفته است: (چون چارپايانند، بل از‌ چارپايان هم گمراه تر.)

حمد ‌و‌ سپاس خداوندى را‌ كه‌ خود را‌ به‌ ما‌ شناسانيد ‌و‌ شيوه سپاسگزارى اش را‌ به‌ ما‌ الهام كرد ‌و‌ ابواب علم ربوبيت خويش را‌ به‌ روى ما‌ بگشاد ‌و‌ ما‌ را‌ به‌ اخلاص در‌ توحيد او‌ راه نمود ‌و‌ از‌ الحاد ‌و‌ ترديد در‌ امر وى به‌ دور داشت.

او را‌ سپاس گوييم، چنان سپاسى كه‌ چون در‌ ميان سپاسگزارانش زيستن گيريم، همواره با‌ ما‌ باشد ‌و‌ به‌ يارى ‌آن از‌ همه ‌ى‌ آنان كه‌ خواستار خشنودى ‌و‌ بخشايش او‌ هستند گوى سبقت برباييم.

آنچنان سپاسى كه‌ تابشش تاريكى وحشت افزاى گور بر‌ ما‌ روشن گرداند ‌و‌ راه رستاخيز براى ما‌ هموار سازد ‌و‌ در‌ ‌آن روز كه‌ هر‌ كس به‌ جزاى عمل خويش رسد ‌و‌ بر‌ كس ستم نرود ‌و‌ هيچ دوستى از‌ دوست خويش دفع مضرت نتواند ‌و‌ كس به‌ كس يارى نرساند، چون در‌ موقف بازخواست ايستيم، منزلت ما‌ برافرازد ‌و‌ بر‌ مرتبت ما‌ بيفزايد.

حمد ‌و‌ سپاسى آنچنان كه‌ نوشته در‌ نامه عمل ما‌ به‌ اعلى عليين فرا رود ‌و‌ فرشتگان مقرب بر‌ ‌آن گواهى دهند.

حمد ‌و‌ سپاسى آنچنان كه‌ در‌ ‌آن روز كه‌ ديدگان را‌ پرده حيرت فروگيرد، ديدگان ما‌ بدان روشنى گيرد ‌و‌ در‌ ‌آن روز كه‌ گروهى سيه روى شوند، ما‌ سپيد روى گرديم.

حمد ‌و‌ سپاسى آنچنان كه‌ ما‌ را‌ از‌ آتش دردناك خداوندى برهاند ‌و‌ در‌ جوار كرمش بنشاند.

حمد ‌و‌ سپاسى آنچنان كه‌ ما‌ را‌ با‌ فرشتگان مقرب او‌ همنشين سازد ‌و‌ در‌ ‌آن سراى جاويد كه‌ جايگاه كرامت هميشگى اوست با‌ پيامبران مرسل همدوش گرداند.

ترجمه ارفع

حمد مخصوص پروردگارى است كه‌ اگر بندگان خود را‌ از‌ شناخت شكرگزارى نسبت به‌ نعمت هاى پى در‌ پى ‌و‌ كرامات پيوسته اش محروم مى كرد از‌ نعمت هاى حضرت او‌ استفاده مى كردند ولى حمدش را‌ بجا نمى آوردند ‌و‌ روزى آنها را‌ وسعت مى بخشيد ولى شكرش را‌ ادا نمى كردند.

و اگر از‌ حمد ‌و‌ شكرش محروم مى ماندند از‌ مرز ‌و‌ حدود انسانيت خارج شده ‌و‌ در‌ گروه چهارپايان قرار مى گرفتند ‌و‌ ‌آن مى شدند كه‌ در‌ كتاب محكم خود ايشان را‌ توصيف فرموده است: «نيستند جز چهارپايان ‌و‌ بلكه از‌ آنها گمراهترند» (فرقان- 44)

حمد خداى را‌ به‌ خاطر آنچه از‌ خود به‌ ما‌ شناساند ‌و‌ طريقه شكرگزارى اش را‌ به‌ ما‌ الهام فرمود ‌و‌ درهاى دانش ‌و‌ درك ربوبيتش را‌ به‌ روى ما‌ گشود ‌و‌ ما‌ را‌ دلالت نمود كه‌ چگونه به‌ وسيله اخلاص به‌ مرتبه توحيد ‌و‌ يگانگى حضرتش برسيم ‌و‌ از‌ انحراف ‌و‌ دودلى در‌ امر خويش دورمان ساخت.

چنان حمدى كه‌ براى ما‌ در‌ بين مردمى كه‌ هماره حمدش را‌ بجا مى آورند زندگى بخش باشد ‌و‌ از‌ كسانى كه‌ در‌ جلب رضا ‌و‌ عفو پروردگار سبقت گرفته اند، سبقت گيريم.

حمدى كه‌ به‌ وسيله ‌آن تاريكى هاى عالم برزخ را‌ برايمان روشن سازد ‌و‌ راه جهان آخرت را‌ بر‌ ما‌ آسان نمايد ‌و‌ منازل ما‌ را‌ در‌ مكانهاى گواهان شرف بخشد.

«روزى كه‌ هر‌ كس در‌ گرو اعمال خويش است ‌و‌ به‌ كسى ظلم نمى شود، روزى كه‌ دوست براى دوست خود كارى نمى تواند بكند ‌و‌ آنها يارى نشوند» (جاثيه- 22 ‌و‌ دخان- 41)

حمدى كه‌ از‌ ناحيه ما‌ تا‌ بالاترين مرتبه بالا رود، در‌ كتاب نوشته شده اي‌ كه‌ مقربين بر‌ ‌آن شاهدند.

حمدى كه‌ باعث روشنى چشم ما‌ شود، زمانى كه‌ چشم ها خيره مى گردند ‌و‌ سبب روسفيدى ما‌ گردد، روزى كه‌ چهره ها سياه است.

حمدى كه‌ سبب شود از‌ آتش دردناك دوزخ آزاد شويم ‌و‌ به‌ جوار رحمت حق رهسپار گرديم.

حمدى كه‌ به‌ توسط ‌آن همراه فرشتگان مقرب قرار گيريم ‌و‌ در‌ خانه هايى كه‌ جاودانى ‌و‌ جايگاه پرارزش هميشگى است همسايه ‌و‌ همنشين انبياء مرسل شويم.

ترجمه استادولی

و ستايش خدايى را‌ كه‌ اگر بندگانش را‌ از‌ شناخت سپاس ‌و‌ ستايش خود بر‌ بخشش هاى پياپى كه‌ به‌ آنان ارزانى داشته، ‌و‌ نعمت هاى پشت در‌ پشت كه‌ بر‌ آنان تمام ساخته بازمى داشت، آنان در‌ بخشش هاى او‌ تصرف نموده ‌و‌ ستايشش نمى كردند، ‌و‌ از‌ روزيش فراوان برخوردار شده ‌و‌ سپاسش نمى گزاشتند.

و اگر چنين بودند از‌ مرزهاى انسانيت بيرون رفته ‌و‌ به‌ مرز حيوانيت در‌ مى آمدند، ‌و‌ چنان مى شدند كه‌ خداوند در‌ آيه محكم كتابش فرموده: «آنان جز مانند چهارپايان نيستند بلكه گمراه ترند».

و ستايش خداى را‌ بر‌ ‌آن كه‌ خود را‌ به‌ ما‌ شناساند، ‌و‌ شكر خود را‌ به‌ ما‌ الهام نمود، ‌و‌ درهايى از‌ علم ‌و‌ اعتقاد به‌ پروردگارى خويش را‌ به‌ روى ما‌ گشود، ‌و‌ ما‌ را‌ به‌ اخلاص در‌ يكتاپرستى خويش ره‌ نمود، ‌و‌ از‌ كجروى ‌و‌ شك درباره خود دور ساخت.

ستايشى كه‌ با‌ تكرار ‌آن در‌ ميان آفريدگان سپاسگزارش به‌ سر‌ بريم، ‌و‌ بر‌ پيشى گيرندگان به‌ سوى خشنودى ‌و‌ گذشتش پيشى گيريم.

ستايشى كه‌ خداوند بدان سبب تاريكى هاى برزخ را‌ براى ما‌ روشن سازد، ‌و‌ راه رستخيز را‌ بر‌ ما‌ آسان نمايد، ‌و‌ مقام ‌و‌ منزلت ما‌ را‌ نزد جايگاه گواهان، شريف ‌و‌ آبرومند گرداند «در روزى كه‌ هر‌ كس به‌ آنچه به‌ دست آورده پاداش داده شود ‌و‌ آنان هرگز ستم نبينند»؛ «روزى كه‌ هيچ دوست ‌و‌ وابسته اى به‌ كار دوست ‌و‌ وابسته خود نيايد ‌و‌ يارى هم نشوند».

ستايشى كه‌ از‌ ما‌ به‌ سوى بالاترين مقامات بهشتى، در‌ ميان ديوانى نوشته شده كه‌ مقربان درگاه الهى گواه آنند، بالا رود.

ستايشى كه‌ به‌ سبب ‌آن ديدگان مان روشن شود ‌آن گاه كه‌ ديدگان (از هول قيامت) خيره ماند، ‌و‌ چهره هامان سپيد شود ‌آن گاه كه‌ پوست چهره ها سياه گردد.

ستايشى كه‌ بدان سبب از‌ آتش دردناك خدا آزاد ‌و‌ به‌ جوار گرامى خدا واصل گرديم.

ستايشى كه‌ بدان سبب دوشادوش فرشتگان مقرب خدا شويم، ‌و‌ قرين پيامبران مرسل او‌ گرديم، در‌ سراى اقامتى كه‌ زوال نپذيرد، ‌و‌ محل كرامت او‌ كه‌ تغيير نيابد.

ترجمه الهی قمشه‌ای

و ستايش مخصوص (ذات پاك) خداى متعال است كه‌ اگر شناختن اوصاف جمال ‌و‌ كمالش را‌ از‌ بندگان منع كند (و طريق معرفت را‌ بر روى آنها ببندد) به‌ واسطه ابتلاء ‌و‌ امتحان به‌ احسانهاى پى در‌ پى ‌و‌ اعطاى نعمتهاى گوناگون همانا خلق به‌ صرف نعم الهى (از منعم غافل شده) ‌و‌ ستايش او‌ نكنند ‌و‌ به‌ توسعه رزق ‌و‌ تعيش پرداخته (رازق را‌ فراموش كرده و) شكرش بجا نياورند

و اگر مردم چنين شوند همانا از‌ حدود انسانيت به‌ سر‌ حد حيوانيت داخل شوند (بلكه از‌ رتبه ‌ى‌ حيوان هم تنزل كنند) چنانكه خداى در‌ كتاب محكمش وصفشان كرده: (ان هم الا كالانعام بل هم اضل سبيلا) (مردم غافل از‌ خدا به‌ حقيقت حيوان بلكه گمراه تر از‌ حيوانند) (خلاصه آنكه اگر خدا معرفتش را‌ به‌ قلب ما‌ افاضه نمى فرمود ‌و‌ به‌ عياشى در‌ نعم گوناگون ‌و‌ پى در‌ پى او‌ صرف عمر مى كرديم نوع بشر از‌ حيوانات ‌و‌ سباع گمراه تر ‌و‌ پست تر مى شدند)

و ستايش مخصوص خدا است كه‌ (به ما‌ معرفت خود را‌ عطا فرمود و) خود را‌ به‌ ما‌ شناسانيد ‌و‌ از‌ نعمت بى نهايت شكرش بهره اى به‌ ما‌ الهام كرد ‌و‌ از‌ درهاى نامنتهاى علم به‌ ربوبيتش برخى را‌ بر ما‌ گشود ‌و‌ از‌ لطفش به‌ مقام رفيع اخلاص در‌ توحيد ‌و‌ يگانگى خود ما‌ را‌ راهنمائى كرد ‌و‌ از‌ شائبه شرك ‌و‌ الحاد ‌و‌ شك ‌و‌ ترديد در‌ امرش دور گردانيد

او را‌ چنان ستايشى كنيم كه‌ در‌ طول عمر در‌ عداد بندگان ستايش گزار حق باشيم ‌و‌ از‌ خاصانى كه‌ به‌ مقام عفو ‌و‌ رضا ‌و‌ خشنودى او‌ سبقت يافتند گوى سبقت بريم

چنان حمد ‌و‌ ستايشى كه‌ ظلمات ‌و‌ تاريكيهاى عالم برزخ را‌ (يعنى عالم بعد از‌ مرگ تا‌ قيامت كبرى را) بر ما‌ روشن سازد ‌و‌ راه سخت عالم مبعث (يعنى عالم قيامت) را‌ بر ما‌ آسان گرداند ‌و‌ به‌ واسطه ‌آن حمد منازل ما‌ نزد شاهدان مواقف (محشر) شريف تر شود در‌ ‌آن روزى كه‌ هر‌ شخص به‌ پاداش ‌و‌ كيفر اعمالش مى رسد ‌و‌ به‌ هيچ كس ابدا ستم نشود روزى كه‌ هيچ حمايت خويش ‌و‌ يار ‌و‌ ياورى كسى را‌ از‌ عذاب نرهاند ‌و‌ احدى را‌ هيچ كس نصرت نتوانند كرد (باز) حمد ‌و‌ ستايش مخصوص خداست كه‌ (چون از‌ قلب با‌ معرفت ‌و‌ اخلاص كنيم)

حمد ‌و‌ ثناى ما‌ به‌ سوى حق بالا رود ‌و‌ به‌ عالم اعلى عليين در‌ كتاب رقم شده حق (كه لوح ام الكتاب يا‌ لوح محفوظ الهى است) ثبت شود تا‌ ‌آن حمد را‌ مقربان درگاه خدا (كه ارواح انبيا ‌و‌ اولياء ‌و‌ فرشتگانند در‌ عالم اعلى) مشاهده كنند

(باز) حمد ‌و‌ ستايش مخصوص خداست كه‌ چون (قبول درگاه حق باشد) موجب چشم روشنى ‌و‌ نشاط ما‌ شود در‌ روزى كه‌ چشمها از‌ ترس ‌و‌ وحشت برق زند ‌و‌ خيره گردد ‌و‌ بدان حمد نزد خدا ما‌ روسفيد شويم روزى كه‌ بسيارى بدكاران در‌ ‌آن روز روسياه شوند.

(باز) خدا را‌ حمدى كنيم كه‌ ما‌ را‌ از‌ آتش دردناك (قهر) خدا آزاد سازد ‌و‌ به‌ جوار لطف ‌و‌ كرمش رساند

حمدى كه‌ (در فخر ‌و‌ شرف اخلاص) با‌ حمد فرشتگان مقرب حق معارضه ‌و‌ همسرى كند ‌و‌ در‌ مقام بهشت ابد ‌و‌ محل كرامت (و نعمت بى حد سرمد) الهى ما‌ را‌ با‌ انبياء ‌و‌ رسل جمع گرداند.

ترجمه سجادی

و سپاس خداى را‌ كه‌ اگر بندگانش را‌ از‌ شناختن سپاسش بر‌ بخشش هاى پى درپى كه‌ به‌ ايشان داده ‌و‌ نعمت هاى آشكار كه‌ براى آنها تمام كرده بازمى داشت، آنها نعمت هايش را‌ صرف مى نمودند ‌و‌ او‌ را‌ سپاس نمى گزاردند ‌و‌ از‌ روزى اى‌ كه‌ عطا فرموده، فراوان استفاده مى برند ‌و‌ شكرش به‌ جا نمى آوردند.

و اگر چنين بودند، از‌ مرزهاى انسانيّت خارج شده، به‌ مرز حيوانيّت رومى آوردند. پس‌ چنان بودند كه‌ (خداوند) در‌ كتاب محكم خود وصف كرده: «آنها جز مانند چهارپايان نيستند، بلكه آنان گمراه ترند.»

و سپاس خداى را‌ كه‌ خودش را‌ به‌ ما‌ شناساند ‌و‌ شكرش را‌ به‌ ما‌ الهام نمود ‌و‌ درهايى از‌ علم به‌ پروردگارى اش را‌ بر‌ ما‌ گشود ‌و‌ ما‌ را‌ به‌ اخلاص در‌ يگانگى اش راهنمايى نمود ‌و‌ از‌ كج روى ‌و‌ شك در‌ امر خود، دور ساخت.

سپاسى كه‌ با‌ آن، بين آفريدگان سپاس گزارش، عمر طولانى نماييم ‌و‌ با‌ آن، بر‌ پيشى گرفتگان به‌ سوى خوشنودى ‌و‌ بخشايش او، پيشى گيريم.

سپاسى كه‌ با‌ آن، تاريكى هاى برزخ را‌ براى ما‌ روشن نمايد ‌و‌ با‌ ‌آن راه رستاخيز را‌ بر‌ ما‌ آسان سازد ‌و‌ با‌ ‌آن سپاس، منزلت ما‌ را‌ در‌ جايگاه هاى گواهان، شرافت (و آبرو) دهد، «روزى كه‌ هر‌ كس به‌ آنچه كسب كرده، جزا داده شود ‌و‌ آنان هرگز ستم نبينند». «روزى كه‌ هيچ دوست، به‌ كار دوست نيايد ‌و‌ يارى نمى شوند».

سپاسى كه‌ از‌ ما‌ به‌ سوى بالاترين مرتبه ها(ى بهشتى) بالا رود، «در كتاب نوشته شده اى‌ كه‌ مقرّبان الهى گواه آنند».

سپاسى كه‌ به‌ وسيله ‌آن چشمانمان روشن شود، هنگامى كه‌ ديده ها، خيره مى شود. ‌و‌ چهره هايمان با‌ ‌آن سفيد گردد، هنگامى كه‌ پوست ها سياه مى گردد.

سپاسى كه‌ به‌ سبب ‌آن از‌ آتش دردناك خداوند آزاد شده، به‌ جوار ارجمند خدا، واصل شويم.

سپاسى كه‌ به‌ سبب آن، جا را‌ بر‌ فرشتگان مقرّب تنگ نماييم ‌و‌ با‌ پيامبران فرستاده اش گرد آييم، در‌ سراى ماندگارى كه‌ جاودانى است ‌و‌ محل كرامتى كه‌ هميشگى است.

ترجمه شعرانی

سپاس خداوند ‌را‌ ‌كه‌ ‌با‌ بخشش عطاياى پيوسته ‌و‌ تكميل نعمتهاى ‌پى‌ ‌در‌ ‌پى‌ اگر ايشان ‌را‌ ‌از‌ معرفت حمد خويش باز ‌مى‌ داشت، همه ‌در‌ نعمت ‌او‌ مستغرق بودند ‌بى‌ آنكه شكر ‌او‌ بجا آرند، ‌و‌ ‌به‌ فراخى ‌از‌ روزى ‌او‌ بهره مند ‌مى‌ گشتند ‌بى‌ آنكه سپاس ‌او‌ گذارند.

و اگر چنين بودند ‌از‌ ‌حد‌ انسانى بيرون رفته ‌از‌ چهارپايان ‌به‌ شمار ‌مى‌ آمدند چنانكه ‌در‌ كتاب محكم خود وصف ايشان كرد: «ان ‌هم‌ الا كالانعام بل ‌هم‌ اضل سبيلا». (نيستند آنها مگر مانند چهارپايان بلكه گمراهتر).

سپاس خداوند ‌را‌ ‌كه‌ خود ‌را‌ ‌به‌ ‌ما‌ شناسانيد ‌و‌ شكر خويش ‌را‌ الهام فرمود ‌و‌ درهاى معرفت ‌را‌ ‌بر‌ ‌ما‌ گشود ‌كه‌ پروردگار خود ‌را‌ شناختيم ‌و‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌به‌ توحيد خالص رهبرى كرد ‌و‌ ‌از‌ انكار ‌و‌ ‌شك‌ دور داشت.

سپاسى ‌كه‌ ‌تا‌ زنده باشيم ‌از‌ سپاسگزاران ‌او‌ باشيم ‌و‌ چون عمر ‌به‌ پايان رسد سوى رضا ‌و‌ عفو ‌او‌ بشتابيم.

حمدى ‌كه‌ تاريكى هاى عالم برزخ براى ‌ما‌ ‌به‌ سبب ‌آن‌ روشن گردد ‌و‌ راه رستاخيز ‌را‌ هموار سازد ‌و‌ جاى ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ موقف گواهان رفيع گرداند، روزى ‌كه‌ ‌هر‌ ‌كس‌ پاداش رنج خويش ‌را‌ بيند ‌و‌ ‌بر‌ كسى ستم نشود، روزى ‌كه‌ دوستان ‌و‌ بستگان بكار نيايند ‌و‌ كسى يارى ‌كس‌ نكند.

حمدى ‌كه‌ ‌تا‌ اعلا عليين بالا رود ‌و‌ ‌در‌ نامه مرقوم گردد ‌و‌ نزديكان بارگاه قدس ‌بر‌ ‌آن‌ گواهى دهند.

سپاسى ‌كه‌ چون چشمها خيره گردد چشم ‌ما‌ بدان روشن شود ‌و‌ چون روى ‌ها‌ سياه شود روى ‌ما‌ بدان سفيد گردد.

حمدى ‌كه‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌از‌ آتش دردناك الهى آزاد ساخته ‌در‌ پناه خداى كريم محفوظ دارد.

حمدى ‌كه‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ گروه فرشتگان مقرب جاى دهد ‌و‌ ‌به‌ پيغمبران مرسل پيوندد، ‌در‌ سراى جاويد ‌كه‌ پيوسته باقى است ‌و‌ جاى نوازش ‌و‌ كرامت ‌او‌ ‌كه‌ هرگز تغيير نپذيرد.

ترجمه فولادوند

سپاس خدايى را‌ كه‌ هر‌ آينه اگر شناسايى حمد خويش را‌ از‌ بندگانش دريغ مى فرمود، يعنى از‌ ‌آن همه نعمتهاى پياپى بهره مند مى شدند ‌و‌ سپاس نمى گزاردند ‌و‌ با‌ فراخى حال از‌ روزيش متمتع مى شدند ‌و‌ لب به‌ شكرانه نمى گشودند،

هر آينه از‌ دايره ‌ى‌ انسانيت بيرون مى رفتند ‌و‌ به‌ مرز بهيميت مى رسيدند ‌و‌ چنان مى شدند كه‌ خود در‌ وحى نامه ‌ى‌ استوار خود فرموده است: «آنها چون چارپايانند، بلكه از‌ چهارپايان هم گمراه ترند.»

سپاس خداى را‌ بر‌ آنچه از‌ شناخت خود به‌ ما‌ شناسانيده ‌و‌ نيز بر‌ آنچه از‌ توفيق شكرگزارى خود به‌ ما‌ الهام فرموده ‌و‌ بر‌ ‌آن درهايى كه‌ از‌ دانش پروردگاريش به‌ روى ما‌ گشوده ‌و‌ بر‌ اخلاص در‌ توحيدش كه‌ ما‌ را‌ بدان رهنمون گرديده ‌و‌ ما‌ را‌ از‌ الحاد ‌و‌ ترديد درباره ‌ى‌ خود به‌ دور داشته،

آن چنان سپاسى كه‌ به‌ وسيله ‌ى‌ ‌آن در‌ زمره ‌ى‌ سپاسگزاران خلقش زندگانى كنيم ‌و‌ بر‌ هر‌ كه‌ به‌ خشنودى ‌و‌ گذشت وى پيشى مى جويد سبقت گيريم.

سپاسى كه‌ با‌ ‌آن بر‌ ما‌ تاريكى هاى عالم برزخ روشن مى گردد ‌و‌ به‌ وسيله ‌ى‌ ‌آن راه رستاخيز بر‌ ما‌ آسان مى شود ‌و‌ از‌ پرتو آن، منازل ما‌ را‌ در‌ مواقف گواهان بلند سازد. «روزى كه‌ هر‌ نفسى بدانچه كسب كرده جزا يابد ‌و‌ ايشان مورد ستم قرار نمى گيرند» ‌و‌ ‌آن «روزى كه‌ دوست را‌ دوست سودمند نيفتد ‌و‌ آنان را‌ يارى نخواهند كرد».

سپاسى كه‌ در‌ كارنامه ‌ى‌ نوشته شده اى كه‌ نزديكان خدا ‌آن را‌ مى نگرند تا‌ اعلى عليين از‌ بركت ‌آن حمد بالا مى رود.

سپاسى كه‌ آنگاه كه‌ چشمها از‌ دهشت برق زند، ديدگان ما‌ بدان روشنايى يابد ‌و‌ آنگاه كه‌ چهره هايى سياه گردند، روهاى ما‌ سپيد شود!

سپاسى كه‌ از‌ پرتو ‌آن از‌ آتش دردناك الهى آزاد گرديم ‌و‌ در‌ جوار كرمش بيارميم!

سپاسى كه‌ به‌ يمن ‌آن پهلو بر‌ پهلوى فرشتگان زنيم ‌و‌ در‌ قرارگاه ابدى ‌و‌ سراى عزت سرمدى حلقه نشين پيامبران مرسل وى گرديم!

ترجمه فیض الاسلام

و سپاس خداى ‌را‌ ‌كه‌ اگر بندگانش ‌را‌ ‌از‌ شناختن سپاسگزارى خود ‌بر‌ نعمتهاى ‌پى‌ ‌در‌ ‌پى‌ ‌كه‌ ‌به‌ ايشان داده ‌و‌ بخششهاى پيوسته ‌كه‌ براى آنها تمام گردانيده بازمى داشت (امر نفرموده بود ‌كه‌ شكر نعمتهايش بجا آورند) ‌هر‌ آينه نعمتهايش ‌را‌ صرف نموده ‌او‌ ‌را‌ سپاس نمى گزاردند، ‌و‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ عطا فرموده فراخى ‌مى‌ يافتند ‌و‌ شكرش بجا نمى آوردند

و اگر چنين ‌مى‌ بودند (شكر نمى كردند) ‌از‌ حدود انسانيت ‌به‌ مرز بهيميت (چارپايان، ‌كه‌ مرتبه ‌ى‌ ‌بى‌ خردى است) روى ‌مى‌ آوردند ‌و‌ چنان بودند ‌كه‌ ‌در‌ كتاب محكم ‌و‌ استوار خود (قرآن مجيد س 25 ‌ى‌ 44) وصف فرموده: (ان ‌هم‌ الا كالانعام بل ‌هم‌ اضل سبيلا، يعنى) ايشان (ناسپاسان) ‌جز‌ مانند چارپايان نيستند بلكه گمراهتراند (زيرا چارپايان هيچ ‌يك‌ ‌از‌ قواى طبيعى ‌را‌ تعطيل ‌و‌ بيكار ننموده بلكه ‌هر‌ ‌يك‌ ‌را‌ براى آنچه آفريده شده ‌به‌ كار ‌مى‌ اندازند، ‌پس‌ اگر گمراه باشند ‌در‌ طلب كمال كوتاهى ننموده اند ‌به‌ خلاف انسان ‌كه‌ اگر قوه ‌ى‌ عقليه ‌را‌ ‌كه‌ ‌به‌ معرفت ‌حق‌ راهنما است ‌و‌ امتياز ‌او‌ ‌از‌ چارپايان ‌به‌ همين قوه است تعطيل نموده ‌از‌ كار بيندازد ‌از‌ چارپايان گمراهتر ‌و‌ سزاوار كيفر است)

و سپاس خداى ‌را‌ ‌كه‌ (با آفرينش آسمانها ‌و‌ زمين ‌و‌ آنچه ‌در‌ آنها است ‌و‌ فرستادن كتابها ‌و‌ پيغمبران ‌و‌ نصب ائمه ‌ى‌ معصومين- عليهم السلام-) خويشتن ‌را‌ (وجود، علم، قدرت ‌و‌ حكمتش را) ‌به‌ ‌ما‌ شناساند ‌و‌ شكر ‌و‌ سپاس (از نعمتهاى) خود ‌را‌ ‌به‌ ‌ما‌ الهام نمود (گفته اند: الهام چيزى است ‌كه‌ ‌در‌ قلب افاضه ‌مى‌ شود، ‌و‌ فرق بين الهام ‌و‌ وحى ‌آن‌ است ‌كه‌ الهام ‌بى‌ واسطه ‌ى‌ ملك است ‌و‌ وحى ‌به‌ واسطه ‌ى‌ ‌او‌ است، ‌و‌ وحى ‌از‌ خواص رسالت است ‌و‌ الهام ‌از‌ خواص ولايت، ‌و‌ وحى مشروط ‌به‌ رساندن است ‌و‌ الهام مشروط نيست، ‌و‌ ‌در‌ لغت الهام ‌و‌ وحى ‌هر‌ ‌دو‌ ‌به‌ معنى تلقين ‌و‌ فهماندن است، مرحوم سيد عليخان ‌در‌ شرح ‌بر‌ صحيفه ‌مى‌ فرمايد: روايت شده چون خداوند سبحان ‌در‌ آدم- عليه السلام- روح دميد هنگامى ‌كه‌ راست ‌شد‌ ‌و‌ نشست عطسه كرد، ‌به‌ ‌او‌ الهام ‌شد‌ گفت: الحمد لله رب العالمين «سپاس خداى ‌را‌ ‌كه‌ پروردگار جهانيان است» خداوند فرمود: يرحمك الله ‌يا‌ آدم «اى آدم خدا ‌تو‌ ‌را‌ بيامرزد» ‌پس‌ نخستين حمد ‌و‌ سپاس ‌او‌ ‌از‌ بشر ‌به‌ طور الهام واقع شده است) ‌و‌ درهاى علم ‌به‌ ربوبيت ‌و‌ پروردگاريش ‌را‌ ‌بر‌ ‌ما‌ گشود (ائمه ‌ى‌ معصومين- عليهم السلام- ‌را‌ راهنمايان ‌ما‌ گردانيد ‌تا‌ ‌به‌ وسيله ‌ى‌ آنان ‌به‌ شهر علم رسيده خدا ‌را‌ بشناسيم، رسول اكرم- صلى الله عليه ‌و‌ آله- فرمود: انا مدينه العلم ‌و‌ على بابها يعنى منم شهر علم ‌و‌ على باب آن) ‌و‌ ‌بر‌ اخلاص (بى رياء ‌و‌ خودنمائى) ‌در‌ توحيد ‌و‌ يگانگيش راهنمائيمان فرمود، ‌و‌ ‌از‌ عدول ‌و‌ كجروى ‌و‌ ‌شك‌ ‌و‌ دودلى ‌در‌ امر خود (معرفت ذات ‌و‌ صفات ‌يا‌ دين ‌و‌ احكامش) دورمان ساخت

چنان سپاسى ‌كه‌ ‌با‌ ‌آن‌ زندگى كنيم بين كسانى ‌از‌ خلقش ‌كه‌ ‌او‌ ‌را‌ سپاسگزارند، ‌و‌ ‌با‌ ‌آن‌ پيش افتيم ‌بر‌ ‌هر‌ ‌كه‌ ‌به‌ رضا ‌و‌ خوشنودى (پاداش) ‌او‌ ‌و‌ عفو ‌و‌ گذشتش پيش افتاده (مراد ‌از‌ سبقت ‌در‌ اينجا ‌بر‌ مانند ‌آن‌ خودمان است، ‌نه‌ ‌بر‌ انبياء ‌و‌ اوصياء ايشان- عليهم السلام- زيرا ‌بر‌ آنان نمى توان سبقت گرفت)

سپاسى ‌كه‌ تاريكيهاى برزخ (قبر) ‌را‌ ‌بر‌ ‌ما‌ روشن سازد (مراد ‌از‌ تاريكيها شدت ‌و‌ سختى ‌آن‌ است، ‌يا‌ آنكه ‌به‌ اعتبار تاريكى قبر ‌و‌ تاريكى ترس ‌و‌ تاريكى عمل تعبير ‌به‌ تاريكيها فرموده است، ‌و‌ مراد ‌از‌ حمد ‌و‌ سپاسى ‌كه‌ تاريكيهاى برزخ ‌را‌ روشن ‌مى‌ گرداند تجسم اعمال ‌و‌ اعتقادات بعد ‌از‌ مرگ است، ‌و‌ ‌در‌ قرآن ‌و‌ اخبار بسيار هست ‌كه‌ اعمال صالحه ‌و‌ اعتقادات صحيحه ‌به‌ صور نورانيه درآيند ‌و‌ دارنده ‌ى‌ ‌آن‌ ‌از‌ نور آنها بهره مند گردد، چنانكه خداى تعالى «س 57 ‌ى‌ 12» فرموده: يوم ترى المومنين ‌و‌ المومنات يسعى نورهم بين ايديهم ‌و‌ بايمانهم يعنى يادآور روزى ‌را‌ ‌كه‌ مردان ‌و‌ زنان باايمان نورشان پيش ‌رو‌ ‌و‌ سمت راست آنها بشتابد، ‌و‌ اعمال سيئه ‌و‌ اعتقادات باطله بصور تاريك درآيند ‌كه‌ ‌به‌ ‌جا‌ آورنده ‌ى‌ ‌آن‌ ‌در‌ تاريكيهاى آنها سرگردان است، چنانكه خداى تعالى «س 57 ‌ى‌ 13» فرموده: يوم يقول المنافقون ‌و‌ المنافقات للذين امنوا انظرونا نقتبس ‌من‌ نوركم قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا يعنى ياد ‌كن‌ روزى ‌را‌ ‌كه‌ مردان ‌و‌ زنان اهل نفاق ‌و‌ دوروئى ‌به‌ اهل ايمان گويند مشتابيد ‌تا‌ ‌از‌ نور شما روشنائى گيريم، ‌به‌ ايشان گويند واپس بگرديد «به دنيا بازگرديد» ‌و‌ نور طلبيد) ‌و‌ راه رستخيز ‌را‌ (راهى ‌كه‌ همه ‌ى‌ مردم ‌را‌ ‌پس‌ ‌از‌ زنده گردانيدن براى رسيدگى ‌به‌ حساب ‌از‌ ‌آن‌ راه ‌به‌ محشر ‌مى‌ فرستند) براى ‌ما‌ آسان نمايد، ‌و‌ منازل ‌و‌ جاهاى ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ جايگاه گواهان (فرشتگان ‌و‌ پيغمبران ‌و‌ ائمه ‌ى‌ اطهار- عليهم السلام- ‌كه‌ روز قيامت ‌بر‌ مردم گواهى ‌مى‌ دهند) آبرومند گرداند، روزى ‌كه‌ (در قرآن كريم «س 45 ‌ى‌ 22» است: ‌و‌ لتجزى كل نفس بما كسبت ‌و‌ ‌هم‌ لايظلمون يعنى) ‌هر‌ كسى ‌به‌ سزاى آنچه كرده ‌مى‌ رسد ‌و‌ ‌به‌ ايشان ستم نمى شود (اينكه امام- عليه السلام- ‌در‌ اينجا بجاى ‌و‌ لتجزى ‌كه‌ ‌در‌ قرآن كريم است فرمود: تجزى براى آنستكه گفته اند: اقتباس ‌از‌ قرآن ‌در‌ حقيقت قرآن نيست بلكه كلامى است شبيه ‌و‌ مانند ‌آن‌ ‌پس‌ اندك تغيير ‌در‌ ‌آن‌ زيان آور نمى باشد. ‌و‌ ‌در‌ قرآن مجيد «س 44 ‌ى‌ 41» است: يوم لايغنى مولى عن مولى شيئا ‌و‌ ‌لا‌ ‌هم‌ ينصرون يعنى) روزى ‌كه‌ دوستى ‌از‌ دوستى چيزى (عذاب ‌و‌ كيفرى) ‌را‌ دفع نكند ‌و‌ ايشان كمك نمى شوند (توانائى ندارند ‌كه‌ يكديگر ‌را‌ كمك نمايند)

سپاسى ‌كه‌ ‌از‌ ‌ما‌ ‌با‌ على عليين (جاهاى بلند بهشت ‌يا‌ ديوان خير يعنى كتابى ‌كه‌ اعمال فرشتگان ‌و‌ صلحاء ‌و‌ نيكوكاران ‌در‌ ‌آن‌ نوشته ‌مى‌ شود) بالا رود، ‌در‌ نامه نوشته شده ‌اى‌ ‌كه‌ مقربين ‌آن‌ ‌را‌ مشاهده نموده نگهدارى ‌مى‌ نمايند (يا روز قيامت ‌به‌ آنچه ‌در‌ ‌آن‌ است گواهى ‌مى‌ دهند)

سپاسى ‌كه‌ چشمهاى ‌ما‌ ‌به‌ ‌آن‌ روشن گردد ‌آن‌ هنگام ‌كه‌ ديده ‌ها‌ (ى مردم) خيره ‌و‌ دوخته شود (به طورى ‌كه‌ ‌از‌ سختى عذاب ‌بر‌ ‌هم‌ نتوانند زد) ‌و‌ چهره هاى ‌ما‌ ‌به‌ ‌آن‌ سفيد گردد ‌آن‌ هنگام ‌كه‌ روها (يا پوست اندام) سياه شود (اين جمله اشاره است ‌به‌ فرمايش خداى تعالى «س 3 ‌ى‌ 106» يوم تبيض وجوه ‌و‌ تسود وجوه يعنى روزى ‌كه‌ چهره ها«ى مومنين» سفيد ‌و‌ روها«ى كافرين ‌و‌ منافقين» سياه گردد، ‌و‌ سفيد ‌و‌ سياه بودن روها ‌در‌ ‌آن‌ روز «چنانكه سيد نعمت الله جزائرى عليه الرحمه ‌در‌ شرح صحيفه ‌ى‌ خود مسمى ‌به‌ نورالانوار فرموده:» ‌يا‌ آنست ‌كه‌ حقيقتا روها سفيد ‌و‌ سياه ‌مى‌ شود ‌و‌ ‌يا‌ آنكه سفيد ‌و‌ سياهى آنها كنايه ‌از‌ نيكى ‌و‌ زشتى كردار است)

سپاسى ‌كه‌ ‌به‌ ‌آن‌ ‌از‌ آتش دردناك خدا رسته ‌به‌ جوار رحمتش رهسپار شويم (و اينكه آتش ‌را‌ ‌به‌ خدا نسبت داده ‌و‌ فرموده: ‌من‌ اليم نار الله چنانكه ‌در‌ قرآن كريم «س 104 ‌ى‌ 6» است: نار الله الموقده «آتش برافروخته شده ‌ى‌ خدا» براى شدت ‌و‌ سختى ‌آن‌ است ‌كه‌ كسى نتواند ‌آن‌ ‌را‌ خاموش كرده ‌يا‌ ‌از‌ ‌آن‌ رهائى يابد)

سپاسى ‌كه‌ ‌به‌ ‌آن‌ شانه ‌به‌ شانه ‌ى‌ مقربين ‌از‌ فرشتگان رفته ‌جا‌ ‌را‌ ‌بر‌ آنها تنگ سازيم، ‌و‌ ‌به‌ آن، ‌در‌ سراى جاودانى ‌و‌ جايگاه پربركت هميشگى (بهشت) ‌با‌ پيغمبران فرستاده ‌اش‌ گردآئيم (و اينكه انبياء ‌را‌ ‌به‌ مرسلين وصف فرموده براى ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌هر‌ نبى ‌و‌ پيغمبرى رسول نيست، ‌و‌ اينكه بسيارى ‌از‌ مفسرين گفته اند: رسول كسى است داراى كتاب باشد ‌و‌ نبى كتاب ندارد ‌و‌ ‌از‌ جانب خدا خبر ‌مى‌ دهد، ‌در‌ اين گفتار بحث ‌و‌ گفتگو است چون حضرت لوط، اسمعيل، ايوب، يونس ‌و‌ هرون «عليهم السلام ‌و‌ چنانكه ‌در‌ قرآن كريم ‌به‌ ‌آن‌ اشاره شده» ‌از‌ جمله ‌ى‌ مرسلين هستند ‌و‌ بالاستقلال داراى كتاب نبوده اند، ‌و‌ گفته شده: رسول كسى است ‌كه‌ ‌به‌ شريعت جديده ‌و‌ دين تازه مبعوث شده باشد ‌و‌ مردم ‌را‌ ‌به‌ ‌آن‌ دعوت نمايد ‌و‌ نبى اعم ‌از‌ آنست يعنى ‌هم‌ چنين كسى ‌و‌ ‌هم‌ كسى ‌كه‌ شريعت سابقه ‌و‌ دين پيش ‌از‌ خود ‌را‌ ‌به‌ مردم تبليغ نمايد مانند انبياء بنى اسرائيل ‌كه‌ بين موسى ‌و‌ عيسى «عليهماالسلام» بودند، ‌و‌ ‌بر‌ اين سخن دلالت دارد فرمايش پيغمبر اكرم ‌به‌ ابى ذر «رحمه الله ‌در‌ مجلد پنجم بحارالانوار»: انبياء يكصد ‌و‌ بيست ‌و‌ چهار هزار ‌و‌ رسول ‌از‌ ايشان ‌از‌ مهتر ‌و‌ كهتر سيصد ‌و‌ سيزده ‌تن‌ بودند، ‌و‌ «نيز ‌در‌ مجلد پنجم بحارالانوار» حضرت امام محمد باقر عليه السلام ‌به‌ زراره فرمود: نبى كسيست ‌كه‌ ‌در‌ خواب ‌مى‌ بيند ‌و‌ صدا ‌مى‌ شنود ‌و‌ ملك ‌را‌ ‌به‌ چشم نمى بيند، ‌و‌ رسول كسى است ‌كه‌ صدا ‌مى‌ شنود ‌و‌ ‌در‌ خواب ‌مى‌ بيند ‌و‌ ملك ‌را‌ ‌به‌ چشم ‌مى‌ بيند، ‌و‌ اينكه امام عليه السلام ملائكه ‌را‌ پيش ‌از‌ انبياء بيان فرموده براى مراعات ترتيب است چون ايشان بين خداى تعالى ‌و‌ پيغمبرانش ‌در‌ تبليغ شريعت واسطه هستند، ‌نه‌ ‌از‌ ‌آن‌ جهت ‌كه‌ آنها برتر ‌از‌ انبياء باشند، زيرا اجماع شيعه ‌ى‌ اماميه است ‌كه‌ انبياء ‌و‌ ائمه ‌ى‌ معصومين «عليهم السلام» افضل ‌از‌ ملائكه ‌مى‌ باشند ‌و‌ اجماع ايشان حجت است چون معصوم «عليه السلام» داخل ‌در‌ ايشان ‌مى‌ باشد).

شرح‌ها

ديار عاشقان (انصاريان)

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَوْ حَبس عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلَى مَا أَبْلاَهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتَابِعَةِ، وَ أَسْبَغَ عَلَيْهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظَاهِرَةِ لَتَصَرَّفُوا فِي مِنَنِهِ فَلَمْ يَحْمَدُوهُ وَ تَوَسَّعُوا فِي رِزْقِهِ فَلَمْ يَشْكُرُوهُ، وَ لَوْ كَانُوا كَذَلِكَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِيَّةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِيمِيَّةِ فَكَانُوا كَمَا وَصَفَ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ، إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً:

سپاس و حمد و شكر و ثنا خداوندى را كه اگر بندگانش را از شناختن كيفيت سپاسگزارى خود بر نعمتهاى پى در پى كه به ايشان داده، و بخششهاى پيوسته كه بر آنها تمام گردانيده باز مى داشت، هر آينه نعمتهاى پى در پِيَش را صرف نموده و بى سپاس و حمد مى گذاشتند، و در روزى فراخى يافته و گشايش مى ديدند و شكرش را بجا نمى آوردند; و اگر بر اين صفت قرار مى گرفتند تمام انسانها از حدود انسانيّت به مرز حيوانيت سقوط مى كردند، چنانكه در كتابش نسبت به ناسپاسان فرموده: إنْ هُمْ إلاّ كَالاْنعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبيلاً:(258) آنان چيزى جز بسان چهارپايان نيستند، بلكه از آنها نيز گمراه ترند.

مقام حمد و سپاس و ابزار آن:

از جملات بسيار بسيار عالى و پرارزش بالا استفاده مى شود كه حفظ حدود انسانيّت به شناخت نعمتها و مُنعم نعمتها و شكر و حمد در برابر نعمتهاست، كه هر كس در طريق معرفت منعم و نعمت و حمد و سپاس با مهيّا بودن تمام وسائل كار از جانب حق قدم نگذارد از مدار انسانيّت خارج شده به چاه حيوانيّت و بدتر از آن درخواهد افتاد!

ابزار شناخت منعم و نعمت عبارت است از عقل، فطرت، وجدان، نبوّت، امامت و قرآن. و ابزار حمد و سپاس عبارت است از اعضا و جوارح، و همينهاست كه طبيعتاً به انسان ارزشى مافوق ارزشها مى دهد و وى را از بسيارى از موجودات و در نهايت از تمام عالم و عالميان برتر مى نمايد.

چه بدبخت و تهيدست اند آن مردمى كه جز خور و خواب و شهوت كارى ندارند و كارى نكردند! چه پرشقاوت و ظَلوم و جَهول اند آنان كه در مقام شناخت منعم و نعمت و در مرحله اداى سپاس و شكر برنيامدند; اينان كوردلان و پست فطرتانى هستند كه به فرموده قرآن مجيد از حيوانات هم بدترند، كه حيوانات در عين نداشتن عقل و خرد و فطرت و وجدان براى هر هدفى كه آفريده شده اند به سوى آن هدف روانند و هريك كارى يا كارهائى كه دراين گردونه با عظمت برعهده دارند به خوبى انجام مى دهند، ولى برخى از انسانها از ابزار شناخت و عمل جدا شده و به كارهائى پس از آن جدائى دست مى زنند كه حيوانات را از آن كارها عار و ننگ است.

و چه خوشبخت و پرقيمت اند آنان كه از عقل و فطرت و وجدان و نبوّت و امامت و قران نيرو رفته و پس از آراسته شدن به شناخت، در مقام اداى شكر و سپاس برآيند كه اينان از ملائكه برتر و از تمام موجودات افضل اند.

در اين قسمت، شما را به دو روايت بسيار بسيار عالى در باب معرفت و شناخت، توجّه داده، سپس به مقام والاى اهل معرفت و انسانيّت اشاره كرده، آنگاه به توضيح و تشريح جملات صحيفه مى پردازم. اين دو روايت را اكثر كتب حديث نقل كرده و سند هر يك را صحيح و معتبر و مؤثّق و مطمئن دانسته اند:

عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى اللّه عليه و آله: جُلوسُ ساعَة عِنْدَ مُذاكَرَةِ الْعِلْمِ أحَبُّ إلَى اللّهِ مَنْ قِيامِ ألْفِ لَيْلَة يُصَلّ فى كُلِ لَيْلَة ألْفُ رَكْعَة، وَ أحَبُّ إلَيْهِ مِنْ ألْف غَزْوَة، وَ مِنْ قِراءَةِ الْقُرْآنِ كُلِّهِ اثّنَىْ عَشَرَ ألْفَ مَرَّة، وَ خَيْرٌ مِنْ عِبادَة سَنَة صامَ نَهارُها، و قامَ لَيْلُها. وَ مَن خَرَجَ مَنْ بَيْتِه لِيَلْتَمِسَ باباً مِنَ الْعِلْمِ كَتَبَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ بِكُلِّ قَدَم ثَوابَ نِبِىٍّ مِنَ الاْنْبِياءِ وَ ثَوابَ ألْفِ شَهيد مَنْ شُهَداءِ بَدْر، وَ أعْطاهُ بِكُلِّ حَرْف يَسْمَعُ أوْ يَكْتُبُ مُدينَةُ فِى الْجَنَّةِ. وَ طالِبُ الْعِلْمِ يُحِبُّهُ اللّهُ وَ تُحِبُّهُ الْمَلائِكَةُ وَ النَّبيُّونَ، وَ لا يُحِبُّ الْعِلْمَ إلاّ السَّعيدُ، وُ طُوبى لِطالِبِ الْعِلْمِ. وَالنَّظَرُ فى وَجْهِ الْعالِمِ خَيْرٌ مِنْ عِتْقِ ألْفِ رَقَبَة، وَ مَنْ أحَبَّ الْعِلْمَ وَجَبَتْ لَهُ، الْجَنَّه، وَ يُصْبِحُ وَ يُمْسى فى رِضَى اللّهِ، وَ لا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيا حَتّى يَشْرَبَ مِنَ الْكُوْثَرِ وَ يَأكُلَ مِنْ ثَمَرَةِ الْجَنِّةِ، وَ لا يَأْكُلُل الدُّودُ جسدَهُ، وَ يَكُونَ فِى الْجَنَّةِ رَفيقَ خِضْر.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: نزد خداوند نشستن يك ساعت در مجلس علم و معرفت از قيام هزار شب كه در هر شب هزار ركعت نماز خوانده شده بهتر است. قرار گرفتن در مجلس علم به اندازه يك ساعت در پيشگاه خداوند از هزار غزوه و جنگ محبوبتر است، و نيز از دوازده هزار مرتبه ختم قرآن و نماز و روزه يكسال. كسى كه براى فرار گرفتن بابى از ابواب علم از خانه خارج شود، به هر قدم كه بر مى دارد ثوابهاى زير به او عنايت مى شود: ثوابى چون ثواب پيغمبرى از پيامبران، ثواب هزار شهيد جبهه، و براى هر حرفى كه مى شنود و هر كلمه اى كه مى نويسد شهرى در بهشت برايش قرار داه مى شود. طالب معرفت، محبوب خدا و محبوب ملائكه و محبوب تمام انبياست. علم را جز سعادتمند طالب نيست، و خوشا به حال مردمى كه دنبال معرفتند. نظر در چهره عالم از هزار بنده آزاد كردن بهتر است. بهشت بر عاشق معرفت واجب است. صبح و شام در رضايت خداست. از دنيا نمى رود مگر اينكه از آب كوثر بنوشد و از ميوه بهشت بخورد، و كرم زمين جسدش را از بين نمى برد، و در بهشت همنشين و رفيق خضر است.

عَنِ الصّادِقِ عليه السلام: لَوْ يَعْلَمُ النّاسُ ما فى فَضْلِ مَعْرِفَةِ اللّهِ تَعالى ما مَدُّوا أعيُنَهم إلى ما مُتِّعَ بِهِ الاعداءُ مِنْ زَهْرَةِ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ نَعيمِها، وَ كانَتْ دُنْيا هُمْ أقَلَّ عِنْدَهُمْ مِمّا يَطَؤُونَ بِأرْجُلِهِمْ، وَلَتَنَعَّمُوا بِمَعْرِفَةِ اللّهِ وَ تَلَذَّذُوا بِهَا تَلَذُّذَ مَنْ لَمْ يَزَلْ فى رَوْضاتِ الْجِنانِ مَعَ أوْلِياءِ اللّهِ. إنَّ مَعْرِفَةَ اللّهِ تَعالى أنْسٌ مِنْ كُلِ وَحْشَة، وَ صاحِبٌ مِنْ كُلِّ وَحْدَة، وَ نُورٌ مِنْ كَلِّ ظُلْمَة، وَ قُوَّةٌ مِنْ كُلِّ ضَعْف، وَ شِفاءٌ مِنْ كُلِّ سُقْم. قَدْ كانَ قَوْمٌ قَبْلَكُمْ يُقْتَلُونَ وَ يُحْرَقُونَ وَ يُنْشُرونَ وَ تَضيقُ عَلَيْهِمُ الاْرْضُ بِرُحْبِها، فَما يَرُدُهُمْ عَمّاهُمْ عَلَيْهِ شَىْءٌ مِمّاهُمْ فيهِ مِنْ غَيْرِتِرَة وَتَرَ مَنْ فَعَلَ فَاسْأَلُوا رَبّكُمْ دَرَجاتِهِمْ، وَاصْبِرُوا عَلى نَوائِبِ دَهْرِكُمْ تُدْرِكُمْ تُدْرِكُوا سَعْيَهُمْ:

اگر مردم آنچه در فضل معرفت منعم است مى دانستند، چشم به آنچه كه از دنيا كفّار به آن دلخوش اند نمى دوختند، دنيا در نظرشان از خاكى كه قدم برآن مى گذارند پستتر و كمتر مى نمود، و هر آينه متنعّم و متلذّذ به معرفت مى شدند مانند لذّت برى دائم در بهشت با اولياء خدا. معرفت منعم، انس از هر وحشت، دوست و مصاحب از هر تنهائى، نور از هر تاريكى، قوّت از هر ضعف، و شفاء از هر درد است. قومى قبل از شما بودند كه آنان را كشتند و به آتش سوزاندند، وبا ارّه قطعه قطعه كردند، زمين با وسعتش برآنان تنگ شد ولى به خاطر معرفتشان از خدا دست نكشيدند، تنها جرمشان هم ايمان به خداى عزيز حميد بود. درجات آنان را براى خود از خدا بخواهيد، در راه معرفت بر سختى هاى روزگار حوصله و صبر كنيد تا آنچه نصيبشان شد نصيبتان شود.

دل را چو كرد عشق تهىّ و فرو نشست *** اى صبرِ با وقار تو برخيز كونشست

بى بند عشق هيچ كس از جاى برنخاست *** در حلقه اى كه آن بت زنجير مو نشست

آن را كه زندگىّ دل از درد عشق اوست *** گر چه بمُرد از طلب او مگو نشست

بر روى دوست سعى نموديم و برنخاست *** اين بارِ غم كه بر دل تنگم از او نشست

آن كو به جست و جوى تو برخاست مرترا *** تا ناورد به دست نخواهد فرو نشست

مشتاق روى خوب تو در انتظار او *** حالى اگر چه داشت بد امّا نكو نشست

فردا به روح عشق تو اى جان چون آدمى *** برخيزد آن سگى كه بدين خاك و نشست

هم عاقبت چو بلبل شوريده شاد شد *** ماهى به روى دوست كه سالى به بو نشست

آنكس كه در طريق تو گم گشت همچو سيف *** از گفتگو خَمُش شد و از جستجو نشست

هر انسانى بالقوّه داراى برترى بر تمام موجودات است و بر او واجب است اين استعداد بالقوّه را به فعليّت برساند.

مقام والاى اهل معرفت:

روح اعظم عبارت از همان روح انسانى است كه به اعتبار جوهريّتش نفس واحده، و با اعتبار نورانيّتش عقل اوّل ناميده مى شود، و به گتفه صاحب كتاب "أسرار الطالبين": روح قدسى نيز همان انسان حقيقى و "حقيقت انسانىّ" است كه خداوند نخست در عالم لاهوت آفريده بعد به عالم جبروت و ملكوت و ناسوت فرستاده و در هر عالمى ملبّس به لباس مخصوص آن عالم گرانيد.

اين روح اعظم و روح قدسى كه در اينجا نفس واحده و انسان حقيقيو "حقيقت انسان" اعتبار شده همان عقل فعّال است كه منشأ نفوس ناطقه انسانى است.

عقل فعّال فيض دهنده و پرورنده و تكميل كننده نفوس ناطقه و مخزن حقايق مجرّده و آخرين درجه كمال مى باشد كه نفوس ناطقه مى توانند بدان برسند، و نفوس ناطقه را او اشراق مى كند و قدرتهاى بالقوّه را او مبدّل به قدرتهاى بالفعل مى سازد. اين صفات به نظر مى رسد همان صفات روح جامع انسانى است، و از اينرو مى توان روح را به خوبى با عقل فعّال يكى دانست، چنانكه بعضى از عرضا و حكما اساساً به جاى روح كلمه عقل به كار برده اند.

از طرف ديگر نيز معلوم است عقل فعّال به لسان شرع همان جبرئيل است كه روح الأمين و روح القدس نيز ناميده مى شود و چنانكه در كتب عرفانى آمده اين عقل را روح اعظم و انسان حقيقى و حقيقت انسان خوانده اند، پس مى توان گفت كه همين روح القدس يا جبرئيل و روح اعظم به توسّط اِعلام وحى، مصدر و مربّى نفوس ناطقه بشر است و اين نفوس اشعّه وشراره هائى از نور او هستند.

نسبت به درجه استعداد و كمال اين نفوس، آن عقل فعّال يا روح القدس در اينشان كمتر يا بيشتر و كوتاهتر يا مديدتر تجلّى مى كند، چنانكه در نفوس انبيا و اوليا و عرفا در اوقات مختلف و در صورتها و كيفيّتهاى گوناگون مدتى كم يا بيش تجلى نموده و به وسيله ايشان فعّاليّت خود را ظاهر ساخته است.

پس آنچه در قرآن مجيد آمده كه خداوند نفخه اى از روح خود به تن آدم دميد و امثال اين درباره مريم وغيره، آن روح عبارت از نور و يا شعله همين روح القدس يا روح اعظم ويا عقل فعّال بوده است، به همين مناسبت كلمه روح در قرآن به صيغه مفرد آمده و در همه جا جبرئيل يعنى عقل فعّال به اسم روح ناميده شده است.

اين روح با عقل فعّال مانند همه عقول ديگر، هم مستقيماً و هم به طور غير مستقيم يعنى به وسيله انعكاس انوار عقول مافوق خود، با ذات خداوند كه منبع همه نورها و عقلهاست مربوط مى باشد، و بدين مناسبت از عالم امر يعنى مقام ربوبيّت ولاهوت به ترتيب مراتب صادر شده است.(259)

اين روح يا به تعبير قرآن مجيد جبرئيل، چون انسان را مَجلاى اشراقات الهيّه خود قرار دهد و انسان تمام قواى خود را با آن اشراقات ملكوتيّه به فعليّت برساند، از جبرئيل برتر شده و از تمام ملائكه مقرّب از نظر مقام معنوى بالاتر رود.

لذا در سير معراجى وقت، جبرئيل از حركت باز ايستاد، رسول اليهى سبب توقّفش را پرسيد گفت: لَوْ دَنَوْتُ أنْمُلَةً لاَحْتَرقْتُ: اگر به اندازه بند انگشتى نزديكتر شوم، خواهم سوخت.

قدم گر فراتر نهم زين مقام *** به نور تجلى بسوزم تمام

چو سيّد رخ از سوختن برنتافت *** ز حق قربت قاب قوسين يافت

رسيد آن سپه دار خيل رسل *** چو عقل كل آگه زهر جزو و كل

به جائى كه آنجا مكان هم نبود *** ز بس بى نشانى نشان هم نبود

ز سرّ فَأوْحى نكات خفى *** به گوش دل و جان شنيد آن صفى

چنان گشته مستغرق اندر خطاب *** كه بوى گل تازه اندر گلاب

ز احمد چو ميم مُنى شد جدا *** احد ماند و كثرت شد آن دم فنا

پس آنگه كلام خود از خود شنيد *** به چشم خود آن دم رخ خويش ديد

اين اسم در مرتبه ذات، متجلّى به نفس ذات خود، و به اعتبارى متجلّى در صورت حقيقت كليّه انسانيّه است كه صورت و معناى جمع عوالم و كليّه عوالم مَجلا و مظهر و مربوب اين اسم مى باشند.

حقيقت محمديّه به حسب مقامى جمعى و كينونت قرآنى، عين اين اسم جامع و به اعتبار مقام تفصيل، مظهر اين اسم اعظم است.

در نوع انسانى، در قوس نزولى و مقام تجلّى حقّ به اسم كلّى جامع، مظهر تامّ و تمام اين اسم حقيقت محمديّه و خواصّ از عترت اويند و درمقام صعود و عروج تركيبى، حضرت ختمى مقام از باب عروج به مقام أوْأدْنى و نيل به مقام برزخيّت بين مقام احديّت و واحديّت، اسم عظم صورت آن حقيقت كليّه الهيّه است، و از اين جهت نبوّت او ازلى و حقيقت او كه همان حقيقت نبوّت كليّه باشد داريا درجات و مراتب و مقامامت متعدّده از اِنباء است، و مرتبه نازله اين اِنباء ـ كه عبارت است از اِخبار از جانب حقّ جهت ارشاد خلائق و دعوت عباد به حقّ وهدايت تشريعى و بيان احكام الهيّه و وضع قوانين و سنن براى ايجاد مدينه فاضله ـ از شئون ولايت تشريعيّه است.

مرتبه اعلاى نبوّت كليّه محمديّه عبارت است از مقام تجلى حقّ به اسم جامع كلّى در مرتبه واحديّت و مقام قاب قوسين; در اين مقام حقيقت محمّديّه واسطه است جهت ظهور اعيان و ا سماء متجلّى در اين اعيان.

از باب اتّحاد ظاهر و مظهر و از آن جهت كه عين ثابت آن حقيقت كليّه سمت سيادت نسبت به جمع اعيان دارد، واسطه است جهت ظهور كليّه اعيان در مقام تجلّى به اسم جامع كلى الهى كه از آن به اسم اعظم نيز تعبيركرده اند.

به اين اعتبار، اصل نبوّت به منزله دائره كلّيّه رفيع الدِّرجات است كه از آن دوائر كلّيّه و جزئيّه منشعب مى شود و سعه و ضيق و اطلاق و تقييد اين دوائر مستند است به استنادات لازم و غير مجعول عين ثابت انبيا از اولواالعزم از انبيا و غير اولوالعزم عليهم السلام.

همانطورى كه اسم "اللّه" اسم جامع كلى الهى است و از باب كلّيّت، جميع اسماء از فروع و اغصان و اجزاء و توابع آن مى باشند و اين اسم به اعتبارى حقيقت محمّديّه است، اعيان و حقايق جميع انبياء در مقام علم و حضرت و احديّت به منزله ابعاض و اجزاء و فروعِ عين ثابت حقيقت محمّديّه اند.

اولين اِنباء آن حقيقت كلّيه عبارت است از وساطت آن حضرت جهت ظهور اعيان و اسمائ متجلى در اين اعيان در حضرت علميّه و مرتبه واحديّت، و از اين جهت است كه اهل تحقيق نبوّت او را ازلى مى دانند.

مرتبه نازله اين اِنباء غيبى عبارت است از ظهور آن حقيقت مطلقه در علم عين و خارج جهت تحقّق هر عين به وجود خاصّ خود در صفحه اعيان، و اوّلين جلوه آن حقيقتْ عقل اوّل است كه: أوَّلُ مَنْ بايَعَهُ هُوَ الْقْلُ الاْوَّلُ: نخستين كسى كه با او بيعت كرد عقل اوّل بود.

لذا عقل اوّل حسنه اى از حسنات آن حقيقت كلّيّه و اوّل ظهور او در جلباب وجود نورى و جبروتى است.

سهم هر نبى از تجلّيات اسمائيّه تابع نحوه تعيّن و ظهور و استعداد غير مجهول عين ثابت و حقيقت او در عالم اعيان و حضرت علميّه است، لذا همانطورى كه كلّيّه اعيان در مقام تقدير و عالم قَدَر علمى، اعضاء و ابعاض و اجزاء حقيقت محمّديّه اند، در وجود خارجى نيز از توابع فروع آن اصل الاُصول عالم وجودند، و نبوّت انبياء و ولايت آنان مانند شريعتشان نيز از توابع و فروع آن حقيقت كلّيّه است كه: آدَمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتُ لِوائى:(260) آدم و ساير پيامبران (يا ساير افراد بشر) در زير لواى من خواهند بود.

اين است آن انسان جامع و كامل كه تمام موجودات در پرتو وجود او باذن اللّه استعدادات خود را از قوّه به فعل مى رسانند، و اين است آن حقيقت جامع كه در سايه وجود او معلوم مى شود انسان در جهان هستى از چه حيثيّت و شخصيّتى برخوردار است و دارى چه استعدادى در عالم قوّه است و اين استعداد چه ظهورى در عالم فعل دارد!

اس كاش همه انسانها به شخصيّت خود واقف مى شدند و مى دانستند كيستند و چيستند و از كجايند و از كه هستند و به كجا مى روند و تا كجا داراى مقام هستند و چه منازلى را مى توانند طى كنند.

چهره معنوى رسول خدا نشان مى دهد كه انسان چيست و از كجاست، و به كجا مى رود و داراى چه مقامات و منازلى است. انسان به قول عرفاى شامخين و اولياء الهى، آئينه دار طلعت حضرت جمال و مَجلاى اسماء و صفات و مظهر حسنات الهيّه است.

الهى قمشه اى آن بلبل گلستان عشق و آن عارف شيدا، در وجد و نشاط مرغ روان به آشيان عالم تجرّد كه جايگاه اصلى انسان و آخرين مقام اوست كه از آن تعبير به فنا مى كنند، در قصيده عناقئيّه اشاره مى فرمايد تا معلوم جاهلان كند كه انسان در اين جهان هستى جايگاهش از تمام موجودات بالاتر و والاتر است و جز با شناخت منعم و نعمت و حمد و سپاس و شكر در برابر منعم و نعمتهايش به آن مقام والا نمى رسد:

من شاهباز ساعد سلطانم *** بود آشيان به روضه رضوانم

عنقاى قاف وصلم و آن اكنون *** بشكسته پر ز ناوك هجرانم

طاووس باغ عزّتم اى گردون *** حالى اسير ذلّت دورانم

مهرى كن اى سپهر و ميازارم *** لطفى كن اى طبيعت و برهانم

من بلبلم به گلشن جان كز شوق *** با صد هزار نغمه و دستانم

ني زاغ تيره از چه به كُهسارم *** نى جغد خيره از چه به ويرانم

چون كركسان به دشت جهان تا چند *** مردار خوار اين تن حيوانم

چون من درخت طوبى فردوسم *** حيف است بار غصّه براغصانم

ساقى بيا و شادى جان بخشم *** صهباى عشق ده دو سه پيمانم

هوش است و رنج عالم افكارم *** مستى است وجد نشئه وجدانم

شوق است افسر سر پر شورم *** عشق است آتش دل سوزانم

هان اى طبيب عشق مداوائى *** كز تاب و تب گداخته استخوانم

هان اى رفيق درد به درمان كوش *** مرگ است مرگ نادره درمانم

مرگ است راحت دل رنجورم *** مرگ است چاره غم هجرانم

مرگ است گنج شادى و بنمايد *** بيرون ز كنج كلبه احزانم

مرگ است تاج و دولت و تاراجش *** زنى كهنه دلق تن بود آسانم

مرگ است كاروان كه به مصر آرد *** از چاه طبع، يوسف كنعانم

مرگ است دستبرد خزان زنهار *** كى زين خيال خام هراسانم

مرگ است نو بهار و پديد آرد *** صد رننگ گل به طرف گلستانم

مرگ است پيك عالم جان كز لطف *** آيد ز كوى حضرت جانانم

عمرى است كز فراق رخ جانان *** دل زار و بى قرار و پريشانم

تا كى به ره كعبه ديدارش *** دلخون ز طعن خار مغيلانم

چون چشم يار خسته و بيمارم *** بيش اى غم فراق مرنجانم

بر كورى رقيب به درگاهش *** با آنكه من زخيل گدايانم

زان بيشتر كه دامن گردون راست *** بارد گهر دو ديده به دامانم

تا در كمند هجر گرفتارم *** ازدام غم چگونه رهد جانم

مرگا تو زين كمند خلاصم كن *** برهان ز دام فتنه دورانم

مرگا تو مردمى كن و ويران ساز *** خرگاه جسم حادثه بنيانم

مرگا چو فوج حزن هجوم آرد *** درهم شكن تونيروى احزانم

مرگا تو ابر لطفى و بر من بار *** تا گرد غم ز چهره برافشانم

من خسته مرگ خضر مبارك پى *** من تشنه مرگ چشمه حيوانم

در ملك تن اسيرم و زندانى *** مرگا رهان ز سختى زندانم

تا سرورمبه كشور جان بينى *** مرگا به باد ده سرو سامانم

تا خسروم به ملك ابد يابى *** مرگا بسوز خيمه اركانم

تا بر شود زكاخ فلك قدرم *** تا بگذرد ز عرش برين شانم

شور افكند ترانه توحيدم *** شوق آورد ترنّم ايمانم

عشق افكند به كاخ ازل فرشم *** جان گسترد به باغ ابد خوانم

بنهفته گر به نُه صدفم گردون *** گردد پديد گوهر رخشانم

تا آسمان سفله نپندارد *** من خود به اختيار بدين سانم

روزى دو در سراى سپنج از جبر *** برخوان مهر و مه چو يتيمانم

باشد كه جان چو برق برون تازد *** زين تيره سقف خيمه كيهانم

ساقى چه چشم يار كند مستم *** يار از جمال واله و حيرانم

پيمانه بشكنم ز رقيب آنگاه *** چون با حبيب با سر پيمانم

من رهبر قوافل عشّاقم *** آگه هم از منازل زندانم

رندم ز ساكنان خراباتم *** بيگانه گر به ديده نادانم

مستغنيم ز حاصل هر دفتر *** تا خوشه چين خرمن قرآنم

ايزد گنه ببخشد و رحم آرد *** بر خاطر فسرده پژمانم

چون لطف احمد است شفيع اى دل *** نبود هراس و بيم ز عصيانم

چون مهر حيدر است رفيق اى جان *** آيد نويد رحمت رحمانم

گر غمفزاست نغمه الهى را *** هست اندوه فراق فراوانم

خندان بسان غنچه سرمستم *** دلخون ز دست مردم نادانم

چون پر زنم به گلشن وصل آنگاه *** خوش نغمه تر ز بلبل بستانم

آرى مقام انسان مقام عجيبى است، احدى بر اين مقام جز خداى انسان آگاه نيست و هم اوست كه واسطه اى چون نبوّت و

امامت و عقل و قرآن و اسماء حُسنايش رابراى رسيدن انسان به مقام اصليش قرار داده است. بر ماست كه از اين نعمت هاى معنوى الهى قدردانى كرده و قدردانى به آن است كه اين نعمت را بشناسيم و حمد و شكرش را بجا آوريم تا از افتادن در ورطه حيوانيّت در امان بدانيم.

تاج الدين حسين بن حسن خوارزمى در "شرح فصوص الحكم" در مقام والاى انسان مى فرمايد: چون حقّ سبحانه و تعالى بر مقتضاى اسماء حسنى ايجاد كرده بود عالم را كه عبارت است از اعيان ثابته، مثل صورتى كه در وى روح نباشد، پس اين به منزله آئينه اى بود كه او راجلا نداده بود، و از شأن حقّ و حكم الهى و سنّت حضرت پادشاهى آن است كه هيچ را ايجاد و تسويه نمى كند مگر كه آن موجود را چاره نيست از قابل بودن مرقبول روح الهى را، كه آن قبولْ معبَّر است به نفخ، چنانچه در شأن آدم فرموده:

«فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحى فَقَعُوالَهُ ساجِدينَ». پس چون خلقت او را كامل ساخته و در او از روح خود دميدم; در برابر او به سجده در افتيد.

پس نفخ او اعطاى قابليّت و استعداد است از اين صورت مسوّاة مرقبول فيض اقدس را، كه آن تجلّى ذاتى است برين موجود و بر غير او، كه آن فيض هيچ زايل نشد و نخواهد شد، كه اگر يك لحظه انقطاع او فرض كرده شود همه اشياء كسوت عدم پوشند و نه موجود بوده باشد و انسان در آن زمان معدوم بود مطلقاً والّا لازم آيد كه اعيان را وجود در حالت عدم روح باشد، بلكه چاره نيست از دانستن اين معنى كه انسان از حيثيّت نشأت عنصريّه بعد از كلّ موجودات است به بعديّت زمانى كما اشار بقوله تعالى:

خَمَّرْتُ طينَةَ آدَمَ بِيَدَىَّ أرْبَعينَ صَباحاً: گل آدم را چهل روز با دستهاى خود بسرشتم.

و از حيثيّت نشأت علميّه پيش از جمع اعيان است، چه اعيانْ نفاصيل حقيقت انسان است; و از ج حيثيّت ج نشأت و رحانيّه كلّيّه نيز پيش از جميع ارواح است كما أشار اليه النّبىُ صلّى اللّه عليه وآله بقوله: أوَّل ما خَلَقَ اللّهُ نُورى: نخستين چيزى را كه خداوند آفريد نور من بود.

و از حيثيّت نشأت روحانيّه جزئيّه نيز كه در عالم مثالى است پيش از همه مُبدَعات است.

امّا صاحب شهود و محقّق عارف به مراتب وجود مى داند كه انسان ـ أعنى حقيقت اوـ موجود است در جميع مظاهر سماويّه و مشاهده مى كند او را در جميع مواطن و مراتب به صورتى كه مناسب او باشددر حالت نتزّل از حضرت علميّه به عينيّه و از غيبيّه به شهادت مطلقه، پيش از ظهور او در اين صورت انسانيّه حادثه زمانيّه، و احاطه اين اشارت نمى تواند كرد مگر كسى كه محيط باشد به سرِّ: وَ قَدْ خَلَكُمْ أطْواراً.(261) و بتحقيق شما را آفرينش هاى گوناگون داد.

و ارباب ذوق و اصحاب شوق را بايد كه در تحقيق آنچه به شرحش قيام نموده شد ملاحظه اين ابيات كنند:

چو هر اسم را مظهر آمد ز غيب *** جهان گشت موجود بى هيچ ريب

رسيدند از علمْ اشياء به عين *** شهادت پذيرفت از غيبْ زَيْن

عيان گشت چون شخص بى جان جهان *** ولكن در او نوع انسان چو جان

جهان فرع و اصل است انسان در او *** جهان جسم و انسان نگر جان در او

به هر طور او را ظهورى است خاص *** كه دارد بدان مرتبت اختصاص

تو روح جهانىّ و از روح بيش *** و لكن ندانسته اى قدر خويش

بدان گر ندانى به القاى سمع *** كه كونَيْن در نشأت تست جمع

توئى نسخه جامع مختصر *** مجو هر چه جوئى ز جاى دگر

بدانى به اِفناى قيد توئى *** كه اوّل تو بودىّ و آخر توئى

وَ ما بَقِىَ إلاّ قابِلٌ، وَ الْقابِلُ لا يَكُونُ إلاّ مِنْ فَيْضِهِ الاْقْدَسِ: و باقى نماند انيجا مگر قابل، و قابل نيز متحقّق نيست مگر از فيض اقدس.

يعنى: چون بيان كرده شد كه فيض كه عبارت است از تجلّى، از حقّ است و استمدادِ قبول تجلّى نيز از حقّ است، پس در اينجا باقى نماند غير قابل، پس مستعدّ قابل كيست؟

مى گويد: حق را دو نوع تجلّى است: يكى اقدس از شوايب كثرت اسمائيّه و نقايص حقايق امكانيّه كه آن تجلّى حبّى ذاتى است كه موجب وجود اشياء و استعدادات اوست در حضرت علميّه، بعد از آن در عينيّه، لاجرممستعدّ قابلْ مستندِ بدان تجلّى است، و تحقّق او چنانكه به تقديم رسيده است كه اعيان كه قابل اند، تجلّيات الهيّه را فايض اند از حضرت بارى سبحانه به فيض اقدس.

و تجلّى دوم مقدّس، واين فيض عبارت است از تجلّيات اسمائيّه كه موجب ظهور است آنچه اقتضا مى كند استعدادات اين اعيان در خارج، و فيض مقدّس مترتّب است بر فيض اقدس.

پس بر اين تقدير چون مقرّر گشت كه قابل و آنچه بروى مترتّب است از استعدادات و كمالات و علوم و معارف و غير آن فايض است از حق كمالى و حاصل است از او، پس آدم به معنى انسان كامل عين جلاى اين آئينه و روح اين صورت آمد، چه عالم به وجود او تمام شد و اسرار و حقايقش به ظهور پيوست.

و نزد ارباب تحقيق محقّق است كه در عالم هيچ موجودى نيست غير انسان كه ظاهر شده باشد او ار حقيقت او و حقيقت غير او، بدان حيثيّت كه بداند كه عين احديّت است كه ظهور يافته است و عين حقايق گشته، و حضرت الهى بدنى اختصاص كه انسان راست در كمال معرفت حقيقت، اشارت مى كند كه:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ»:(262) ما عرض كرديم امانت شناخت حقيقت را بر اهل سماوات و ارض و جبال، يعنى بر ملكوت و جبروت آنها، پس ابا كردند و از حمل اين بار بگريختند و با وجود آن تشنگى، آب بقا بر خاك ريختند، از آن روى كه استعدادات ايشان نه چون استعداد انسان بود;

«وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً»: و انسان در حمل اين امانت تجاسر نمود و گفت:

دل نادان من امانتِ دوست *** هم به پشتىّ آن كرم برداشت

چه در استعداد او طاقت مقاومت حمل اين بار بود.

و اين انسان ظَلوم است بر نفس خود كه مُميت اوتس و مُفنى ذات خود است در ذات حقّ سبحانه و تعالى، و جهول است مرغير حق را و نافى است ما سواى او را و گوينده لا اءله اءلّا اللّه، و نافى غير و مُثبت اللّه به حقيقت اوست.

لاجرم ارواح مجرّده و غير آن اگر چه عالم اند به اسمائى كه منتقش است و صادر به واسطه اتيان از حقّ، ولكن حقايق و اعيان ثابته، آن اسماء را چنانكه هست نمى دانند. لهذا آدم عليه السّلام چون مشاهده كرد كه ايشان از اسماء مُسمَّيات كه اعيان و حقايق است عاجز گشتند و به عجز خود اعتراف نمودند كه:

«لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا»:(263) ما را دانشى نيست جز آنچه تو به ما آموخته اى.

اِنباء كرد به اسماء ايشان، و حقّ سبحانه و تعالى از اين مقام كه ايشان راست خبر داد كه:

«وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ»:(264) براى هر يك از ملائكه مقام معلومى است كه تعدّى از آن متصوّر نيست، و جبرئيل نيز از اين روى گفت:

لَوْ دَنَوْتُ أنْمُلَةً لاَحْتَرَقْتُ:(265) اگر يك بند انگشت نزديك شوم خواهم سوخت.

آرى انسان را استعداات عجيب و قواى شگرفى است، كه اگر اين قوا به واسطه عقل و وجدان و فطرت و نبوّت و قرآن و امامت كه حجّتهاى باطن و ظاهرند به كار گرفته شود، مقامات عالى الهيّه به اين موجود دست مى دهد و از تلخى هجران به شيرينى وصال مى رسد و حائز مقام با عظمت خلافه اللّهى گشته از نظر شخصيّت و انسانيّت به مقام كرامت و هدايت و دانش و تقوا مى رسد، و چون از اين راه حركت كند به شناخت نعمتها و صاحب نعمتها يعنى حضرت حق،ايل دشه، و اين همه هم فقط و فقط عنايت اوست كهاگ راين عنايت نبود رسيدن به حقيقت و شناخت و مقرفت و اداى شكر محال مى نمود، در آن صورت انسانى انسان تجلّى نمى كرد و موجوديّت او جز موجوديّت حيوانيّت ـ چنانكه حضرت زين العابدين در جملات مورد بحث فرمود ـ چيز ديگر نبود:

«وَ لَوْ كَانُوا كَذَلِكَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِيَّةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِيمِيَّةِ فَكَانُوا كَمَا وَصَفَ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ: إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً».

خفته خبر ندارد سر در كنار جانان *** كين شب دراز باشد بر چشم پاسبانان

بر عقل من بخندى گر در غمش بگريم *** كين كارهاى مشكل افتد به كاردانان

دلداده را ملامت كردن چه سود دارد *** مى بايد اين نصيحت كردن به دلستانان

دامن ز پاى برگير اين خوبروى خوشخوى *** تا دامنت نگيرد دست خداى خوانان

من ترك مهر اينان در خود نمى شناسم *** بگذار تا بيايد بر من جفاى اينان

روشن روان عاشق در تيره شب بنالد *** داند كه روز گردد روزى شب شبانان

باور مكن كه من دست از دامنت بدارم *** شمشير نگسلاند پيوند مهرجانان

چشم ازتو برنگيرم گر مى كُشد رقيبم *** مشتاق گل بسازد با خوىِ باغبانان

من اختيار خود را تسليم عشق كردم *** همچون زمام اشتر در دست ساربانان

شكّر فروش مصرى حال مگس چه داند *** اين دست شوق بر سر، وان آستين فشانان

شايد كه آستينت بر سر زنند سعدى *** تا چون مگس نگردى گرد شكر دهانان

چون در برابر هر نعمت بگوئى "الحمد للّه" و چون در پيشگاه حضرت ربوبيّت به عجز وتاتوانى خود از كشر و سپاس اقرار

نمائى، و چون هر نعمت را به جاى خودش و در همانجا كه حضرت ربّ الأرباب دستو رداده خرج كنى، در صف حامدان و شاكران قرار مى گيرى و به رعايت حدود انسانيّت و دورى از پستى حيوانيّت برخاسته اى .

«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُكْرِهِ وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِيَّتِهِ، وَ دَلَّنَا عَلَيْهِ مِنَ الْإِخْلاَصِ لَهُ فِي تَوْحِيدِهِ وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّكِّ فِي أَمْرِهِ، حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِيمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَى رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ».

حمد و سپاس خدا را كه وجود مقدّسش را به ما شناساند، و راه شكر و سپاسش اربه ما اهلام فرمود، و درهاى علم بهربوبيّت و خداوندگاريش را به روى ما باز نمود، و بر اخلاص در توحيدش ما را هدايت كرد، و از الحاد و دودلى در امرش دو رمن ساخت، چنان سپاسى كه با آن زندگى كنيم بين كسانى از خلقش كه او را سپاسگذارند، و در مسابقه حمد و سپاس پيش افتيم بر هر كه بر رضا و خوشنودى و عفو و گذشتش پيشى گرفته است.

اين خطّ شريف زان بنان است *** وين نقل حديث از آن دهان است

اين بوى عبير آشنائى *** از ساحت يار مهربان است

مُهر از سر نامه برگرفتم *** گوئى كه سر گلابدان است

قاصد مگر آهوى ختن بود *** كس نافه مشك در ميان است

اين خود چه عبارت لطيف است *** وين خود چه كنايت بيان است

معلوم شد اين حديث شيرين *** كز منطق آن شكرفشان است

اين خط به زمين نشايد انداخت *** كز خدمت ماه آسمان است

خرّم تن او كه چون روانش *** از تن برود سخن روان است

روزى برود روان سعدى *** كين عيش نه عيش جاودان است

در جملات زيباى بالا و كلمات شيرين فوق به چند مسأله بسيار مهم اشارت رفته است:

1ـتعليم عرفانِ نفسش به بندگان.

2ـ الهام به اينكه چگونه او را شكر كنند.

3ـ گشودن ابواب علم به ربوبيّتش.

4ـ دور داشتن انسان از الحاد و شرك.

1ـ عرفان نفس حق توسط الهام حق:

آرى براى شناخت حضرت او راهى جز همان راهى كه از طريق تفكّر در خلقت موجودات ونبوّت انبيا و وحى كه تمام محصولش قرآن مجيد است و امامت ائمّه طاهرين عليهم السّلام رائه فرموده و جود ندارد.

با تفكّر تنها فقط مى توان به انى معنى رسيد كه آفرينش داراى آفريننده است، امّا اسماء حُسنى و صفات عُليايا او چيست، و از خلقت چه منظورى داشته، و از انسان چه تكليفى مى خواهد، براى انسان روشن نمى شود. براى رسيدن به اين حقايق عالى بايد متوسّل به قرآن مجيد و فرمايشاا انبيا وائمّه طاهرين عليهم السّلام شد، و اين است معناى عرفان نفس حقّ به مقّ و ترجمه راه شنات او به وسيله او و به تعبير اسوه عارافن وامام عاشقان وجود مقدّس حضرت سجّاد عليه السلام: بِكَ عَرَفْتُكَ.

الهام اوّليّه و ابتدائيّه حضرت او به نفس هت حركت به سوى حقايق و معارف، نفس را آماده يادگيرى و توجّه به حقيقت از طريق ابزارى كه چون عقل و چشم و گوش و قلب در اختيار دارد مى نمايد، واين همان است كه در قرآن مجيد در سوره الشّمس آمده:

«وَنَفْس وَمَا سَوَّاهَا، فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»:(266) و سوگند به نفس و آن كه آنرا به اعتدال داشت، پس فجور و تقوايش را بدان الهام نمود.

نفس، مبدأ حركتش از اين الهام است كه فقط و فقط و به طور خالص عنايت حضرت او جهت شناساندن خود به عبد است، و منتهاى حركتش مقام قرب و وصل و رضايت و بهشت عنبر سرشت است، و بين اين مبدأ و منتهاست كه بايد منازل عقايد صحيحه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه را سير كند و به قول عرفا: منازل بدايات و ابواب و معاملات و نهايات را طى نمايد.

تكميل نفوس و تزكيه ارواج و عقول از شوائب و نوائب شيطانى همچون الحاد و شرك و شكّ و ترديد و ريب جز از اين راه ميسّر نيست، و هر كس تكميل و تصفيه نفوس را جز از اين طريق ادّعا كند سخنى به غايت جاهلانه گفته و تيرى در تاريكى از تركش رها كرده است.

«لاَإِلهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ»:(267) معبودى جز او نيست، منزّه است از آنچه به او شرك مى آورند.

انسان بعد از تنزّل از مقام و احديّت و مرتبه اعيان ثابته و طىّ منازل عقول طوليّه و درجات برزخيّه و وقوع در عالم عناصر و تعيّن به صورت مزاجى و عبور از درجات نباتى و حيوانى، قبل از ورود در عالم انسانى، حيوانى است بالفعل و انسانى است بالقوّه، و محجوب از فطرت ذَرّيّه و وجود مثالى جسمانى، و نيز محجوب است از وجود روحانى عقلانى به مقتضاى دورى از فطرت تابناك خويش.

نفس به حكم احكام تقويقات و خاصيّت تنزّلات و تطويرات و غلبه احكام و خواصّ طبيعت و انغمار در اوصاف و لوازم عادات جسمانى، از اصل فطرت غافل و روگردان و مُقبل و مُنهمك در حظوظ نفسانيّه است، و حكم اين غفلت سرّ الهى وجودى و حقيقت اثر روحانى و حقيقت نفس انسانى را در بر گرفته، و نفس متنزّل در اين مقام به واسطه فلبه احكام كثرت بر مراتب وجودى او به كلّى به انحراف از اخلاق و اوصاف ذاتى خود مبتلا شده و اثر قلب متّصف به وحدت و اعتدال، از ناحيه غلبه كثرتْ مخفى و بلا اثر، و در برخى از اشخاص چنان اخلاق و عادات و لوازم حيوانى غلبه مى نمايد كه شخص داخل در زمره ممسوحين مى شود.

نقوس منغمر در طبع و واقع در هاويه مادّه واشخاص متنزّل در مقام و موطن طبايع واجسا مختلفند.

برخى از اشخاص به واسطه انكه قلب آنها به سرعت متأثّر مى شود از سرّ وجودى مفاض بر حقيقت آنها، به حكم «قَبِل مَنْ قَبِلَ لا لِعِلَّة، وَرَدَّ مَنْ رَدَّ لا لِعِلَّة»: ردّ و قبولش از روى علّتى است. و به موجب: «جَذْبَةٌ مِنْ جَذَباتِ الْحَقِّ يُوازى عَمَلَ الثَّقَلَيْنِ»: يك جذبه از جذبه هاى حقّ با عمل جنّ و انس برابر است.

مصداق آيه كريمه: «اللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ»:(268) خداوند ولّى كسانى است كه ايمان آورده اند، آنان را از تاريكيها به سوى نور بيرون مى برد.

به صف اولياء اللّه مى پيوندند، و اين جماعت به لحاظ قرب و بُعد نسبت به مقام ذات مختلفند.

بعضى ديگر از نفوس كه مانند دسته اوّل بدون سعى و عمل مشمول جذبات حقّ واقع نمى شوند، به مقتضاى تجلّى حقّ به اسم هادى، نور ايمان از باطن وجود آنان ظاهر شده، ذات و مظهر روحانى و نفسانى خود رادر سِجْن طبيعت وز ندان عالم مادّه گرفتار و محجوب از اصل فطرت ديده و ازباطنْ ذات مظهر روحانى و نفسانى خود را به خطاب:

«يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ ءَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ»:(269) اى همزندانيان من، آيا اربابهاى متفرقه و گوناگون بهتر است يا خداوند يگانه قهّار!

مخاطب قرار مى دهند، لهذا اين قبيل از نفوس از ناحيه خطاب واصل از باطن، از خواب بيدار مى شوند و از غفلت وتضييع وقت و قصور و تقصير خود شرمسار و منفعل گرديده و گويند: «يَاحَسْرَتَي عَلَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ»:(270) اى اندوه برآنچه در جنب خداوند كوتاهى نمودم.

اين قبيل از بيداران درك مى كنند كه سه امر مهم مقابل آنها قرار دارد و اگر آنى از آن غفلت ورزند چه بسا به خسران عظيم مبتلا گردند:

اول آنكه بايد از جائى كه قرار دارند شروع به حركت نموده و مقرّ احكام عادات و مطون سرگرمى به لوازم طبيعت و لذّات فانى جسمانى را ترك كرده و از نواحى ملازمت به اوامر و نواهى، به اوامر و نواهى كتاب وسنّت در جميع حلاات چه به حسب قول و چه به اعتبار عم لو فعل سر تسليم فرود آورند و آنى غفلت را جائز ندانند. اين امر به مقام اسلام تعلّق درد و اوّل مقام اسلام، ملازمت به اوامر و نواهى شرع است.

مرحله دوّم: بايد نفس مرحله دوّم: بايد نفس به حسب باطن، داخل در مقام غربت شود، از باب جدائى نفس از مقارّ احكام عادات به واسطه كسب مَلَكات روحانيّه و اخلاق ملكوتيّه. اين امر به مقام ايمان تعلّق دارد.

مرحله سوّم: تعلّق به مقام احساندارد، از اين باب كه نفس به حسب سرّ وجودى از ناحيه فناء از احكام حجب قيود عارض بر روح به واسطه تلبّس نفس به احكام مراتب تنزّلات و قبول قيود لازم احكام طبيعت و مواطن متنزلّله و تأثّر از مراتب تنزّلات و قبول تكثّرات لازم تنزّل، و دخول در باب مشاهده جاذب به عين توحيد، چه آنكه نفس از طريق فنا از كثرت اخيار، به مقام مشاهده عين وجدت نائل شود.

بايد توجّه داشت كه احسان دارى مراتب است، چون نفس بعد از تنبّه، ازمقام طبع و عالم حيوان عبور نموده و به حسب ترقى و تكامل در مراتب عالم معنى سير مى كند، لذا كتاب تكوين مانند كتاب تشريع داراى هفت بطن است; ظاهر آن عالم طبع، و منازل بعد از طبعْ بواطن وجود به شمار مى روند.

لاِنَّ لِلنَّفْسِ مِنْ حيْثُ قُوَّتِهَا الْعامِلَةِ فى ضَبْطِ الاُْمورِ الدُّنيا ويَّةِ بَطْناً أوَّلاً، وَ لِسانُهُ: يَعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا.(271)

وَ طَلَبُ صاحِبِهِ: رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَق.(272)

وَ لِلنَّفْسِ حَيْثُ عُبُورِها إلى طَلَبِ الاُْمُورِ الاُْخْرَوِيَّةِ مِنْ جَهَةِ قُوَّتِهَا الْعاقِلَةِ الْمُنَوَّرَةِ بِنُورَةِ بِنُورِ الشَّرْعِ بَطْناً ثانِياً: زيرانفس از جهت نيرويى كه در ضبط امور دنيوى بكار مى گيرد بطن اوّلى دارد، و زبان حال آن اينست كه (خداوند فرموده): "آنان تنها ظاهرى از زندگانى دنيا را مى دانند". و خواسته صاحبش اينست كه: "پروردگارا در دناى به ما عطا كن; و در آخرت هيچ بهره اى نخواهد داشت".

و نفس از جهت عبورش به سوى طلب امور اخروى كه از نيروى عاقله منوّر به نور شرع نشأت مى گيرد بطن دومى دارد.

اين مرتبه اختصاص دارد به عوام مسلمين و مؤمنين، و شيخ كبير صدر الدين رومى آن را اوّل مرتبه احسان دانسته، درآنجاكه گفته اند: «اَلاْحْسانُ فَعْلُ ما يَتْبَغى كَما يَنْبَغى»: احسان، انجام شايسته، براى شايسته، به صورت شايسته است. جمع وصايا و نصايح را داخل در باب احسان نموده و مرتبه «فَاعْبُدْ رَبَّكَ كَأنَّكَ تَراهُ»: خدا را آنگونه عبادت كن كه گويا او را مى بينى.

را اواسط مراتب احسان، و مقام عبادت بدون كَأنَّ را آخر درجات احسانيّه مى داند.

بياناتى نظير فرموده امير اولياء على عليه السّلام: «لَوَ كُشِفَ الْغِطاءُ مَا اَْزدَدْتُ يَقيناً»: اگر پرده ها برداشته شود، بر يقين من افزوده نمى شود.

وَلَمْ أعْبُدْ رَبّاً لَمْ أرَهُ: پروردگارى را كه نديده ام نمى پرستم.

وَ جُعِلَت قُرَّةُ عَيْنى فِى الصَّلاةِ: روشنى چشم من در نماز نهاده شده.

وَ الاْنَ قِيامَتى قائِمٌ: اكنون قيامت من بر پا شده.

وَ كُنْتُ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ.... گوش و چشم او خواهم بود...

نفس داراى سه وجه است:

يكى روى توجّه آن به تدبير بدن از ناحيه قواى واسطه بين نفس و بدن، و وَ تَوْ طينُهُ إلى ما فيهِ نَفْعُهُ عاجِلاً عَلى وَجْه جَميل.

چون نفس سالك از ناحيه تعلّق و اتكاء به بدن قادر است جلب منفعت و دفع ضرر نمايد، و از ناحيه بدن وقوّه واستعداد به سير تكاملى مى پردازد، و اگر قواى بدنى نباشند نفس قدرت تكامل را از دست ميدهد اطاعت اوامر حق و تطبيق اعمال با شريعت، شأن نفس متعلّق به بدن است. وجه توجُّه النّفس بِقُواها إلى تدبيرِ البدنِ و العملِ عَليى وِفْقِ الشَّرع را "بدايات" ناميده اند، و اين خود بدايت ابتداء اخذ استعدادِ سير و حركت به سوى منازل حقّ است.

نفس علاوه بر نظر به قواى خود جهت توسيط قوا، نظرى نيز به خود مى افكند و از اين ناحيه به تعديل صفات و تسكين حِدّت و ثبات آن مى پردازد، و اين را باب دتخول نفس از ظاهر به باطن، و در و مَدخلِ روح از شهادت نفس به مقام غيب آن ناميده اند. چون اين امر داراى مراتب است علماى اخلاق از مجموع آن به "ابواب" تعبير نموده اند.

قسم سوّم عبارت است از وجه توجّه نفس به باطن خود كه مرتبه روح و سرّ نفس باشد جهت استمداد از باطل براى ازاله حجت و قبول مدد الهى، و آن را قسم "معاملات" ناميده اند.(273)

اين است آن حقايقى كه از جانب حضرت دوست به واسطه قلپ پاك به انسن الهام مى شود و اين الهام باعص حركت به سوى بدايات و ابواب و معاملات مى گردد كه در مجموع، هزار منزل است و شحر هر يك و راه سير به سوى آن در آيات قران و معارف الهيّه بيان شده است و در حقيقت همان است كه حضرت سجّاد آن اسوه عاشقان و اميد عارفان فرمود:

«وَالْحَمْدُلِلّهِ عَلى ما عَرَّفَنا مِنْ نَفْسِهِ».

توجه و بيدارى ناگهانى انسان نسبت به آفرينش و اجزاء و عناصر آن و از پى آن به شناخت حقّ برخاستن و از پس آن به وادى با عظمت شكر قدم گذاردن، عين عنايت حقّ و الهامى از جانب او برا رشد و كمال انسان است.

علاقه پيدا كردن به معارف و از پى آن به دنبال انبيا و ائمّه و اولياء رفتن و از پس آن به اطاعت از خواسته هاى حقّ برخاستن نيز عنايت و الهام آن يار مهربان و نعمتى است. كه تمام آدميان از شكر سپاس آن عاجزند.

فيضى بزرگترين شاعر سده دهم سرزمين هند كه از حكمت و عرفان بهره مند بود، در بيان جلال و عظمت حضرت ربّ العزّه مى گويد:

يااَلَلىَّ الظّهور، يا أبَدىَّ الْخَفا *** نوَرُكَ فَوْقَ النَّظَر، حُسْنُكَ فَوْقَ الثَّنا

نور تو بينش گداز، حُسن تو دانش گسل *** فكر تو انديشه كاه، كُنْه تو حيرت زا

دانش و بينش همه كرده رها در رهت *** چشم ارسوط نظر، عقل فلاطون ذكا

ملّت علم ترا هست به فتواى قدس *** خون تفكّر هدر، خاك تعقّل هَبا

ساحت قدر ترا سخره هنگامه كرد *** حرف مشوّش دماغ، كلك مولَّه نوا

بر درت انديشه را شِحنه غيرت زند *** لطمه حيرت به روى، سيل جهل از قفا

راه كمال ترا حرف و نُقَط ريگ دشت *** عالَم علم ترا شهرِ سخن روستا

غير خيال محال نيست كه بر بام حمد *** سُلَّم كِلكم دهد ناطقه را ارتفا

هست تراوش كنان خون دل از ديده ام *** بسكه دلم ريش كرد كاوشِ چون و چرآ

شاهد عرفان توست از همه كس بى نياز *** گو همه دلها بسوز گو همه جانها برآ

لوحه تقديس تست پاك زِرَشح قلم *** در خور اكسير نيست جوهر اقليميا

نكته توحيد تو آنچه پسند آيدت *** عقل نگيرد فرو كشف نيايد فرا

علم تو آنجا كه شد پرده نشين بطون *** نيست مطالب درست نيست دلائل رسا

شهر جال ترا طالب پس كوچه گرد *** اين نظر پيش بين وين خرد پيشوا

عقل كل از درك او لاف زند مى سزد *** سالسله دار جنون ساكن دارالشفا

كمتب فضل ترا نيست بجز راستى *** لوح زبان را قلم دست ادب را عصا

دانش و بينش بهم يك بيك آميختن *** ابجد عشق ترا هست نخستين هجا

آنچه طرازد زبان وانچه نگارد قلم *** آن همه حرف ذغل وين همه نقش دغا

عجز به درگاه تو ناصيه ساى غرور *** فقر به اقبال تو حوصله سوز غنا

در ره ادارك تو مانده معطّل ز كار *** جمله عقول و نفوس جمله حواس و قوا

فرقه اِشراقيان در غمت آشفته سر *** زمره مَشّائيان در رهت اَفگار پا

هودج قَدرت بلند از حِكَم بوعلى *** محمل وَصفت برون از نُكَت بوالعلا

آنچه به مقدار حال از درجات كمال *** بهر تو سنجد خيال برتو بود افترا

راز تو در نامه نيست حرف تو در خامه نه *** قيد دلست اين نجات دردسر است اين شفا

منطقى اندر رهت مانده در ايجاب و سلب *** بحث قضاياى او ممتنع الانقضا

حرف يقين تو نيست درورق قيل و قال *** "نصر محقّق" كدام؟ "فخر مشكّك" كجا؟

دشت طلب پرسراب، ريگ هوا آتشين *** غول هوس راهزن، افعى غم جانگزا

باد عنايت دميد فيض تو در من كه شد *** عصمتى فكرتم حامله نكته زا

عفو تو آنجه كه هست با دل آلوده جرم *** جئْتُ ضَريعاً لَدَيْكَ قُلْتُ مَضى ما مَضى

خاتمه كار من هم به هدايت رسان *** چون تو خود آموختى فاتحه اِهْدِنا

بر سرآنم دگر كز سربيچارگى *** ناله كنان درد دل ختم كنم بر دعا

انسان وقتى به آفرينش واوضاع آن فكر مى كندبه اين نتيجه مى رسد كه ساختمان جهان و ساختمامن واحدهائى كه اجزاء

جهان را تشكيل مى دهند حساب شده است، هر چيزى جائى دارد و براى آن جا قرار داده شده است و منظورى از اين قرار دادن ها در كار بوده است.

جهان، درست مانند كتابى است كه از طرف مؤلّف آگاهى تأليف شده است، هر جمله و سطرى و هر كلام و فصلى محتوى يك سلسله معانى و مطالب و منظورهائى است; نظمى كه در كلمات و جمله ها و سطرها به كار برده شده است از روى دقّت خاصّى است و هدفى را نشان مى دهد.

هر كس تا حدودى مى تواند خطوط و سطور كتاب خلقت را بخواند و يك سلسله معناى از آنها درك كند، وقصد و فكر مؤلّف آن را دريابد، هر كسى مى تواند نظامات حكيمانه و آثار و علائم به كار رفتن تدبير و اراده را در كار خلقت به طور رشون استنباط كند هر چند درس ناخوانده و بيابانى باشد، ولى البتّه اگر كسى با علوم طبيعى آشنائى داشته باشد به تناسب معرفتش به اين امور، نظامات و آثار و علائم وجود و حكمت و تدبير را در كار خلقت بيشتر ادراك مى كند.

قرآن كريم با اصرار و ابرام بى نظيرى افراد بشر را به مطالعه در خلقت و ساختمان موجودات به منظور شناختن خداوند سوق مى دهد.

خداشناسى بايد بر مبناى عقلى استوارباشد نه تقليد، آدمى در مقام خداشناسى وقتى مى تواند نگين توحيد را از قعر اقيانوس منطق بيرون كشيده و آن را زينت بخش دست عقيده خويش نمايد كه عرفان حقّ را به كسوت برهان ملبّس سازد و به اين حقيقت برمدار فتواى خرد معتقد شود، به حقّ اليقين به وجود خدا پابند و عقيده مند گردد، به پايه هاى ايمان به توحيد را به ادلّه متقنه و براهين قويّه استوار كند به طوريكه تندبادهاى مخالف، اغوائات شيطانى و تبلغيغات بى اساس نتواند پايه هاى ايمان شخص را به وحدانيّت ذات بارى سست و لرزان سازند.

اسلام درتمام احكام و قوانين شريعت مطهّره به ويژه اصول دين بالأخص اصل توحيد، تقليد را مذمّت فرموده و تأكيد مى كند كه متديّن بايد اصول دين و مبانى را به ادلّه عقليّه و موازين خردمندان ه بپذيرد. در اين مورد علاوه بر حكومت عقل آيات و اخبار عديده وارد شده كه از جمله آيات زير است:

«اُدْعُ إلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ...».(274) اى رسول من، مردم را به طريق حكمت وبرهان، به خداپرستى دعوت كن....

«وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْم وَلاَ هُدىً وَلاَ كِتَاب مُنِير».(275) بعضى از مردم بدون دانش و هدايت و كتاب روشنى بخش، در راه خدا مجادله مى كنند.

چون مبناى علم بر استلال، و منطق كتاب خدا بر برهان است، آنان كه بدون علم و منطق درباره توحيد قضاوت مى كنند سخت سرزنش شده اند.

قرآن تقليد كوركورانه را ازهر كس باشد مذمّت مى كند، وآنان كه بدون برهان و دليل و بدون منطق و حكمت به قبلو دين آباء و اجداد و پذيرش عقايد ديگران برخاسته اند را سخت مورد سرزنش قرار مى دهد!

اخبار زيادى در باب تأكيد پذيرش حقايق بر مبناى عقل و استدلال در كتب گرانبهاى شيعه همچون "كافى"، "من لا يحضر"، "توحيد"، "بحار" وارد شده كه عمق آن اخبار به انسان زمينه مى دهد تا واقعيّات را با برهان و دليل عقلى بپذيرد.

ابن سينا آن فيلسوف بزرگ مى گويد:

مَنْ قالَ أو سَمِعَ بِغَيْرِ دَليل فَلْيُخْرَجْ عَنْ رِبْقَةِ الاْنْسانِيََةِ: كسى كه بدون دليل مطلبى را بگويد و يا قبول كند، بايد از جرگه انسانيّت خارجش دانست.

آرى بنائى كه پايه هاى آن سست و لرزان و در معرض طوفان بنيان شده ويران خواهد شد و كوچكترين حادثه و باد مخالف آن را واژگون خواهد ساخت.

"شود خراب بنائى كه بر لب آب است"

با ستونهاى گِلى عمارت ده و بيست طبقه هك از گزند حوادث در امان باشد نمى توان ساخت. ساختمان چند طبقه وقتى مى تواند در برابر حوادث پابرجا بماند كه استخوان بندى آن بسيار محكم باشد. وقتى بناى گِل چنين باشد خانه دل چه بايد باشد؟

عقايدى كه در زواياى قلب ايداع و خانه هاى كه در جوانب آن بنيان مى گردد در هر امر، به ويژه راجع به امور دينى و قواعد مذهبى، چنان بايد محكم و منطقى و بر اساس برهان استوار باشند كه اغوائات اهريمنان و وساوس بدسيرتان و دغدغه شياطين نتوانند به آنها نفوذ نموده و از قدرت و نيروى آنها بكاهند.

ايمانى كه با عاقله عجين و با حق اليقين قرين باشد، هيچ گاه طوفانهاى شك و ترديد و ابرهاى تيره ريب و سوء ظن قادر نخواهند بود به حريم آن رخنه و آن را سست و متزلزل نمايند.

اين حقيقت و اين اصل مسلّم و اين قانون كلى در تمام امور و مسائل فردى و اجتماعى سارى و جارى است، و وقتى كه در علوم سافله تسريه داشت به حكم عقل در امر خداشناسى و مسئله توحيد كه اهمّ علوم و مسائل فردى و اجتماعى است و با حيات مادى و معنوى بشر سروكار دارد و نواى دل انگيز براى روز قيامت ساز نموده و به آتيه دور و درازى وعده و وعيد مى دهد، به طريق اولى چنين علمى نمى تواند سطحى و كودكانه و بر اساس تقليد احمقانه بنيانگذارى شود; آيات قرآن و روايات و اخباراين حقيقت را به طور صريح و روشن بيان داشته است.

در جهان دردى طلب كان عشق سوز جان بود *** پس به جان و دل بخر گر عاقلى ارزان بود

چاره تا كس جوئى از درمان و درد دل همى *** رو به ترك جان بگو دردت همه درمان بود

تا كى اندر انجمن دعوى ز هجر و وصل يار *** نيست شود در راه تا هم وصل و هم هجران بود

گر همى حق پرسى از من عشاقى كار تو نيست *** زانكه مى بينم كه ميلت با هوايكسان بود

عاشقى برخواب و خورد و تخت و ملك و سيم و زر *** شرم بادت ساعتى دل چند جا مهمان بود

عشقبازى زيبد آنكس را كه جان بازد به عشق *** ذبح معظم جان اورا اين ديت قربان بود

گِرة عشق شه مگرد از عافيت جوئى همى *** ورر يقين دارى همى گر چه هلاك جان بود

سفره ساز از پوست، خور از گوشت، خمر از خون دل *** از جگر ده نقل چون قومى ترا برخوان بود

در بلا چندى بماند صابر و شاكر شود *** داغ غيرت برنهد چون رغبتش با آن بود

از براى اوست گوئى صفوت اندر گلستان *** حجّت تهديد با اهل ارچه بى تاوان بود

اينچنين است اربرانى تعبيه در راه عشق *** هر كه را در دل محبّت آتش اندرجان بود

آتش خُلّت برآور بانگ بر جبريل زن *** آتش نمرود بين كاندر زمان ريحان بود

در دبيرستان عشق از عاشقان آموز ادب *** تا ترا فردا ز عزّت بهره مردان بود

مرد بايد راهرو وز پيش خود برخاسته *** كو به ترك جان بگويد طالب جانان بود

از هوا منطق نيارد هرگز اندر راه دين *** بندگى را عقل بندد بر در فرمان بود

چون به حضرت راه يابد آزمون گيرند از او *** هر چه از عزّت كمال روضه رضوان بود

حور و غرلمان در ارم او را نمايند بگذرد *** ديده از غيرت بپوشد دوست را جويان بود

پيك حضرت روز و شب از دوست مى آرد پيام *** در دل او ز اندوه از خوف و غم نسيان بود

شاد دل روزى نباشد بى بُكا از شوق دوست *** چند بنوازند او را ديده اش گريان بود

يك زمان ايمن نباشد زان كه دستور خرد *** گر چه بر منشور او توقيع الرّحمن بود

اى سنائى تير عشقت بر جگر معشوق زد *** زخم را مرهم از آن جو كش چنين پيكان بود

چنگ در فرمان او زن عمر خود را زنده دار *** گر نه فردا روزگارت را به غم تاوان بود

دركلمات پيشوايان دين كه نمونه اش خطبه هاى "نهج البلاغه"، و "توحيد مفضّل" و برخى دعاها و برخى احتجاجات ائمّه اطهار است عنايت فوف العاده اى به توحيد همراه با دليل و حكمت و علوم طبيع شده است.

مسلّماً براى عامّه مردم بهترين راه شناساندن خداوند همين راه است، اكنون مى خواهيم بدانيم كه چگونه است كه تشكيلات و نظامان ساختمان موجودات بر وجود خداوند عليم و حكيم دلالت مى كند!

جواب اين پرسش روشن است، همانطورى كه اصل پيدايش يك اثر بروجود نيروئى مؤثّر دلالت مى كند، صفات و خصوصيّات آن اثر نيز مى تواند تا حدود زياد آئينه و نشان دهنده صفات مؤثّر بوده باشد. مثالى ذكر مى كنيم:

ما افراد انسان مستقيماً از محتويات ضمير و افكار و انديشه ها و ملكات اخلاقى و روحى يكديگر آگاه نيستيم و نمى توانيم آگاه باشيم، بديهى است كه نه من مى توانم مستقيماً ضمير شما را بخوانم و بلاواسطه از نيّت و صفات اخلاقى شما آگاه گردم ونه شما مى توانيد مستقيماً از ضمير من آگاه شويد، ولى در عين حال تا حدّ زيادى به محتويات ضمير يكديگر پى مى بريم بدون آنكه كوچكرين ترديدى به خود راه دهيم.

ما درباره شخص معيّنى اعتقاد علمى پيدا مى كنيم و او را به عنوان عالم مى شناسيم، به چه دليل؟ به دليل آثار قولى و كَتْبى كه از او ديده ايم، ما يكى را فقيه، يكى را حكيم، يكى را رياضى دان، چهارمى را اديب مى دانيم، چرا؟ براى اينكه از اولى سخنان و نوشته هاى فقهى و از دومى سخنان و نوشته هاى حِكَمى و از سومى رياضى و از چهارمى ادبى شنيده و ديده ايم.

به حكم سنخيّتى كه لازم است ميان اثر و مؤثّر بوده باشد امكان ندارد كه از فاقد علم سخان علمى و يا از كسى كه فقط فقيه است سخنان منظّم فلسفى و رياضى وادبى، و يا از كسى كه فقط حكيم است آثار فقهى يا رياضى صادر شود.

مثلاً هيچ يك از ما كه صاحب "جواهر" را مى شناسيم شكّ نداريم كه او فقيه بزرگى بوده است و حال آنكه او را نديده ايم و اگر هم مى ديديم نمى توانستيم مستقيماً از ضمير او آگاه شويم، امّا كتاب "جواهر" او دليل قاطعى است كه مؤلّف آن فقيه بزرگى بوده است.

ممكن است كسى بگويد: قطع و علمى كه ما در اينگونه مسئل داريم به اين معنى نيست كه هيچ گونه احتمال خلافى در كار نيست بلكه به اين معناست كه احتمال خلاف در حساب احتمالات آنقدر ضعيف است كه هيچ عقل سليمى آنرا به حساب نمى آورد، احتمال خلافى كه در كاراست احتمال تصادف و اتّفاق است; مثلاً در مورد كتاب "جواهر" ما قاطع هستيم كه مؤلّف آن فقيه بزرگى بوده امّا نه به اين معنى كه هيچ گونه احتمال اينكه او فقيه نبوده و اين نوشته ها از روى تصادف و اتّفاق تنظيم شده باشد ندهيم; خير، احتمال اينكه مؤلّف "جواهر" فقيه نبوده و نوشته ها تصادفاً تنظيم شده است وجود دارد ولى به قدرى آن احتمال ضعيف است كه قابل به حساب آمدن نيست، لهذا مى گوئيم: قطع و علم داريم كه صاحب "جواهر" فقيه بزرگى بوده نه ظنّ و گمان; احتمال تصادف در اينگونه موارد به شكل يك سكر از عددهائى كه ما مى شناسيم از قبيل يك صدم، يك هزارم، يك ميليونيم، يك ميليارديم و غيره نيست بلكه به صورت كسر از يك عددى است كه در وهم ما نمى گنجد، مثل اينكه فرض كنيم عدد يك را رسم كنيم و در طرف راست آن آنقدر صفر بگذاريم كه به كره ماه برسد; احتمال تصادف در اينگونه موارد از قبيل يك احتمال در مقابل اين عدد غير قابل تصوّر از احتمالات است ولى به هر حال همين اندازه احتمال هست.

در اينجا همين قدر مى گوئيم: اين اندازه احتمال كه قابل به حساب آمدن نيست مانعى ندارد، ما با اينكه انيگونه احتمالات را كه فقط با يك نيروى عظيم رياضى مى توانيم وجود آنها را كشف كنيم نه اينكه در وجدان خود چنين احتمالاتى را احساس نمائيم، درباره هر مؤلّف و نويسنده اى مى توانيم بدهيم.

مثلاً مى توانيم احتمال بدهيم كه سعدى با همه اين آثار ذوقى و ادبى يك ذرّه ذوق ادبى نداشته و تصادفاً اين نثر و نظمها بر زبانش جارس شده است، يا بوعلى بوئى از فلسفه و طبّ نبرده است و تصادفاً و بدون توجّه كه قلم را روى كاغذ مى كشيده است يك سلسله مسائل منظّم و نقل قولهاى صحيح و تحقيقات قابل استفاده از آب درآمده است و همچنين صاحب جواهر كه "جواهر" را مى نوشته است!

با اينكه جلوى چنين احتمالى را منظماً نمى توانيم سدّ كنيم، شكّ نداريم كه سعدى داريا ذوق شعرى و ادبى، و بوعلى سينا داراى افكار فلسفى و طبّى، و صاحب جواهر داريا مَلكات فقهى بوده است. كسانى كه بشر را به خداشناسى از راه مطالعه كتاب خلقت سوق داده اند خواسته اند بشر همان اندازه به علم و حكمت صانع متعال مطمئن شود كه از روى آثار سعدى و بوعلى و صاحب جوهر، به مقامات ادبى و فلسفى و فقهى آنها مطمئن مى شود .

كرسى موريسون در كتاب "راز آفرينش انسان" صفحه نهم مى گويد:

ده عدد سكّه يك شاهى را از شماره يك تا ده علامت بگذاريد و آنها را در جيب خود بريزيد و بهم بزنيد، پس از آن سعى كنيد آنها را به ترتيب شمارش از يك تا ده درآوريد و هر كدام را درآورديد پيش از اينكه سكّه دومى را بيورن بياوريد دوباره به جيب خود بيندازيد، با اين ترتيب احتمال آنكه شماره يك بيرون بيايد معادل يك بر ده است، احمال اينكه شماره يك و دو به ترتيب بيرون بيايد يك بر صد است، احتمال اينكه شماره يك و دو و سه مرتّباً بيرون بيايد يك در هزار است، احتمال اينكه شماره هاى يك و دو و سه و چهار متوالياً كشيده شود يك در ده هزا است، وبه همين منوال احتمال درآمدن شماره ها به ترتيب كمتر مى شود تا آنكه احتمال بيرون آمدن شماره هاى از يك تا ده به رقم يك بر ده ميليارد مى رسد. منظور از ذكر مثلى به اين سادگى آن است كه نشان داده شود ارقام در مقابل احتمالات چگونه قوس صعودى مى پيمايد؟!

براى به وجود آمدن حيات در روى كره ارض، آن قدر اوضاع و احوال مساعد لازم است كه از حيث امكانات رياضى محال است تصوّر نمود اين اوضاع و احوال بر سبيل تصادف و اتّفاق با يكديگر جور آمده باشند. و به همين جهت بايد ناگزير معتقد بود كه در طبيعت قوّه مدركه خاصّى وجود دارد و در جريان اين امور نظارت مى كند. وقتى به اين نكته اذعان آوريم بايد ناچار معتقد شويم كه مقصد و منظور خاصّى نيز از اين جمع و تفريق ها و از پيدايش حيات در بين بوده است.

يكى ديگر از عجايب، عالم جانداران اند كه وضع آنها به هيچ وجه با تصادف و اتّفاق قابل توجيه نيست.

از اوايل پيدايش حيات، جنس نر و ماده كه براى ادامه نسل ضرورت دارد به وجود آمده است.

دستگاه هاى مربوط به تناسل به چه در عالم حيوانى و چه در عالم نباتى، چه در جنس نر و چه در جنس ماده آنقدر حيرت انگيز است كه به هيچ وجه نمى توان گفت هدفى در ايجاد آنها در كار نبوده است و دستگاه خلقت، اينها را براى ادامه نسل به وجود نياورده است.و

از اينها مى گذريم و مى آئيم اندامهاى نباتات و حيوانات را در قسمت هاى مختلف مطالعه مى كنيم، آنچنان غرق حيرت و بهت مى شويم كه مطالعه يك كتاب چندين هزار صفحه اى مملوّ از نكات دقيق و ظريف هرگز نمى تواند ما را اين اندازه دچار بهت و حيرت و اعتراف به قدرت كامله و حكمت بالغه به وجود آورنده آن كند.

عجائب نظم و همبستگى در آفرينش قابل احصا و احاطه نيست، هر گوشه را بنگريم جز انتظام و انطباق و هماهنگيو جز آثار دخالت قصد و عمد و اراده در مخلوقات نمى بينيم.(276)

اى در طلبت صد چاك از غصّه گريبانها *** خونها ز غمت جارى از ديده به دامانها

در زاويه هجرت بنشسته به خون دلها *** در باديه عشقت سر كرده قدم جانها

آلوده به خون باشد از پاى مجانينت *** هر خار كه مى بينم در طرف بيابانها

با شوق لقايت جان از جسم رهد شادان *** چون مردم زندانى از گوشه زندانها

چه فاخته در گلشن چه جغد به ويرانه *** دارند نهان هر يك حمد تو به افغانها

تهليل ترا گويند كبكان به كهساران *** تسبيح ترا مرغان خوانند به بستانها

درمعرفتت تنها حيران نه منم كاينجا *** هم عقل كل استاده اندر صف حيرانها

ذات تو دليل آمد بر ذات تو و جز اين *** باشد برِ كاملْ ناقص همه برهانها

تو اوّل و تو آخر تو ظاهر و تو باطن *** صادر ز تو اوّل ها راجع به تو پايانها

ملك از تو و حكم از تو، عزل از تو و نصب از تو *** در ملك توئى سلطان مملوك تو سلطانها

جسم از تو بود جان هم سر از تو و سامان هم *** داريم ز تو سامان، ما بى سرو سامانها

با حكمت تو هرگز از ابر و بهار و دى *** بيهوده نمى بارد يك قطره ز بارانها

گويند گنه بخشى چون بنده پشيمان شد *** جز تو كه پشيمانى بخشد به پشيمانها

بر تابع فرمانها فرض است جِنان امّا *** بى عون تو نتواند كس بردن فرمانها

يك ذرّه نخواهد كرد احسان تو كوتاهى *** درباره كافرها در حقّ مسلمانها

ما خيره سران هر يك، يك عمر به درگاهت *** كرديم چه عصيانها ديديم چه احسانها

ما بنده نادانيم از كرده ما بگذر *** اى پادشه دانا بخشاى به نادانها

يا ربّ به حق آنان كز نيست شدن در تو *** معموره هستى را هستند نگهبانها

از رحمت خود ما را مى دار به هر حالت *** محظوظ ز دانائى محفوظ ز خسرانها

وآنهاكه همى پويند اندر ره عرفانت *** بر فرق سغير افشان خاك قدم آنها

اين همه دانش و علم در راه خداشناسى، اين همه فلسفه و حكمت در راه شناسائى حقّ، اين همه اشعار و عرفان در راه معرفت محبوب، و اين همه جستجو براى يافتن حقيقت، محصول همان الهامي است كه قران از آنگفتگو كرده و معلول همان عنايتى است كه حضرت سجّاد عليه السّلام در فراز پرقيمت مورد توضيح بدان اشاره كرده است.

اين الهام است كه اين همه دانشمند را وادار به مطالعه علوم مختلفه كرده و تحريك به نوشتن محصول ماطلعات خود در هزاران كتاب، و اين الهام است كه اين همه هنرمند چون سعدى و حافظ و سنائى و باباطاهر و جلال الدّين را وادار كرده كه ذوق خود را در قالب نظم ارائه دهند و از اين راه، فرهنگى بس پرمحتوا و لطيف به يادگار گذارند.

اين الهام است كه هزاران نفر را به سوينظام دادن عرفان و حكمت و فلسفه كشيده وهزاران كتاب پرقيمت به گنجينه علوم انسانى تقديم كرده اند. اين الهاماست كه در قلوب عامه مردم ذوق معرفت به او رازنده مى كند و ايشان را در راه شناخت معشوق قرار داده و از آنان مؤمن مؤدّببه آداب مى سازد، واين الهاماست كه...

و اين قران و نبوّت و امامت است كه به كمك الهام آمده تا آن را همچون درختى پربار به كمال محصول برساند وآن را از انحراف حفظ نمايد، و راه را بيش از پيش به روى انسان باز كند، و خلاصه تمام درهاى معرفت و شناسائى را به روى عباد حق بگشايد.

اكنون به گوشه اى از محصولات اين الهام توجّه نمائيد:

اصولاً هر گياهى از اجزاء بسيار ريز ذرّه بينى تشكيل شده كه آنها را ياخته يا سلّول نباتى مى نامند، اين سلّول ها گاهى به صورت بيضى يا كروى و زمانى به صورت شش ضلعى، بعضى دوكى شكل و بعضى استوانه اى هستند و در هر صورت سه قسمت برجسته زير در همه آنها مشاهده مى شود كه ساختمان هر يك از ديگرى دقيق تر وحيرت انگيزتر است:

1ـ پرتوپلاسم: يعنى همان مادّه زنده و ذى حياتى كه هنوز اسرار درون آن از چشم علوم امروزه پوشيده و پنهان است و معلوم نيست تحت چه قوانينى انجام وظيفه مى كند، همين قدر معلوم است كه پرتوپلاسم از عناصر مختلفى از قبيل كربن، ئيدروژن، ازت، اكسيژن، فسفر، گوگرد و بالأخره آهن و سديم و غيره تشكيل شده و قسمت عمده آن را آب فرا گرفته است.

2ـ هتسه مركزى: كه خود داراى قسمت هاى مختلف و مواد گوناگون است، مخصوصاً رشته هاى زيادى در دورن آن يافتمى شود كه در ميان آن دانه هاى كروموزوم قرار دارد، اين دانه ها موقعيّت مهمى در ساختمان هسته دارند.

3ـ غشاء: يا پوسته روئين، كه آن نيز به نوبه خود داراى دو قسمت دقيق است: نخست قسمت بيرونى كه سلولزى و درخشنده و سخت مى باشدو داراى مجارى بسيار ريزى است كه آب و ساير موادّ لازم به دورن آن نفوذ مى كند، و ديگر قسمت درونى استكه در عين ظرافت، در حفظ سلّول نقش مهمى دارد.

ساختمان برگها: شكل ظاهرى برگها بسيار مختلف و تناسب كاملى با وضع درخت از لحاظ ساختمان و چگونگى منطقه روئيدن گياه دارد. برگهاى نباتات كوهستانى و بيابانى، كه از آب بهره كافى ندارند معمولاً ضخيم و كلفت و پوشيده از كركهاست كه از تبخير آبهاى دورنى آنها جلوگيرى مى كند ولى درختانى كه در كنار رودخانه ها مى رويند داراى برگهاى پهن و نازك هستند كه تبخير آب به اسانى از آنها صورت مى گيرد. برگ هاى زيرزمينى و برگ هاى شناور در روى آب و برگ هاى شناور در درون آب، هر يك داراى شكل جالبى كاملاً متناسب با محيط زندگانى خود مى باشند. اگر برگى را ازعرض برش داده و مقطع آنرا زير ميكروسكوپ قرار دهيم هفت قسمت دقيق و ممتاز زيررا در آن مشاهده خواهيم كرد:

1ـ پوست روئين، كه معمولاً سخت و غيرقابل نفوذ و در واقع حافظ و نگهبان طبقات زيرين است. اين طبقه فاقد كلروفيل مى باشد.

2ـ طبقه بافتها و عضلات كلروفيل دار كه از سلّولهاى دراز منشورى شكلى تشكيل شده و دانه هاى سبزينه در تمام قسمت هاى آن ديده مى شود. وظيفه اين دانه ها اين است كه در مقابل نور خورشيد گاز كربنيك هوا را جذب كرده و آن را به اكسيژن و كربن تجزيه كنند، سپس كربن را در خود حفظ كرده و اكسيژن را به خارج بفرستند. البتّه اين عمل در رشد و نموّ نباتات از يك طرف، و در تصفيه هواى محيط مااز طرف ديگر فوق العاده مؤثّر است.

3ـ آوندهاى چوبى، يعنى همان لوله هاى مخصوى كه شيره خام گياهى در آن جريان پيدا مى كند.

4ـ آوندهاى آبكش كه شيره پرورده و بارآمده گياهى از آن عبور كرده و به مصرف تغذيه سلولها مى رسد; شيره خام در اثر فعّاليّت مادّه كلروفيل به شيره پرورده تبديل مى شود و براى تغذيه سلّولها آماده مى گردد.

5ـ طبقه تحتانى كلروفيل دار، كه در قسمت زيرين قرار دارد و موادّ كلروفيلى آن نسبت به طبقه فوقانى كمتر است، و به همين جهت رنگ پشت برگها معمولاً با زنگ روى آنها تفاوت دارد. وظيفه اين طبقه نيز با طبقه فوقانى مشابهت دارد.

6ـ طبقه پوسته زيرين برگ، كه ساختمان آن شبيه پوسته روئين است.

7ـ روزنه هاى كوچك، كه در پوسته زيرين ديده ميش ود و عمل آنها تعرّق و بيرون دادن آب زائد موجود در برگ است.

يكى از كارهاى شگفت آور برگ عمل تنفّس است، يعنى آن ها نيز مانندانسان و حيوان اكسيژن هوا را جذب مرده و گاز كربنيك را پس مى دهند. اين عمل را نبايد با عمل كربن گيرى اشتباه كرد. والبتّه همانطور كه حيوانات آبى از اكسيژن محلول در آب استفاده مى كنند، نباتات آبى نيز اكسيژن لازم را از آب مى گيرند.

شدّت و ضعف تنفّس گياهان مربوط به شدّت و ضعف نور و حرارت هواى مجاور، مقدار رطوبت هوا، و نوع گياه است. اين موضوع به وسيله تجربيّات متعدّدى كه از طرف دانشمندان فيزيولوژى گياهى به عمل آمده به ثبوت رسيده.

ساختمان گلها:ساختمان گلها از ساختمان برگها دقيق تر و داراى نقاط حيرت انگيزترى است.گلها معمولاً از چهار قسمت عمده كه هر يك وظيفه مخصوصى دارد تشكيل مى شود:

1ـ كاسه گل، كه از برگهاى سبزى تشكيل شده و وظيفه آن پوشانيدن سطح غنچه ها و پس از آن حفظ گلبرگها و جام گل است.

2ـ جام گل: يعنى همان برگهاى اصلى گل كه غالباً به رنگ هاى گوناگون، وتعداد و طرز قرار گرفتن آنها در گلها مختلف مى باشد. دقّت و لطافت و رنگ آميزى هاى عجيب و حيرت آورى كه در طرح و ساختمان گلبرگها به كار رفته هر بيننده اى را بى اختيار وادار به تحسين مى كند.

3ـ نافه گل:اگر در ميان گلها دقّت كرده باشيد ميله ها و پرچم هاى ظريفى در وسط آن ديده مى شود كه آنها را نافه مى نامند، و تعداد آنها در گلها مختلف است و در عين حال حساب مخصوصى دارد.

در بالاى اين ميله ها برامدگى كوچك و زردرنگى است كه آن را "بساك" مى گويند. در ميان بساك، كيسه بسيا ركوچكى است كه چهار حفره دارد و در ميان آنها دانه هاى گرده قرار گرفته است.

دانه هاى گرده، دانه هاى بسيار ريز ميكروسكپى هستند كه در عمل شباهت تامّى با نطفه حيوانات نر دارند. پس از برقرارى عمل لقاح بين آن و قسمتهاى مادّه، تخم گل درست مى شود. دانه هاى گرده با آن كه كوچكى به نوبه خود داراى ساختمان تو بر تو و نازك كاريهاى شگفت آورى مى باشند. در ميان آنها مقدار زيادى موادّ پرتوپلاسمى وموادّ چربى، قندى، نشاسته اى و ازتى مى باشد و در وسط آنها دو هسته كه يكى كوچكتر و ديگرى بزرگتر است وجود دارد، بزرگتر را هسته روينده و كوچكتر را هسته زاينده مى نامند، كه وظيفه مهمّ اين دو را بزودى خواهيد دانست.

4ـ مادگى: همان قسمتى است كه روى محور گل قرار گرفته و در ناحيه فوقانى آن برآمدگى مخصوصى به نام كلاله است و سطح آن ار مادّه لزج و چسبناكى پوشانيده، كار اين مادّه چسبنده نگاهدارى و جذب دانه هاى نر و كمك به روياندن آنهاست.

در پائين مادگى كه متّصل به قسمت تحتانى گل است ناحيه برجسته اى وجود دارد كه آن را "تخمدان" مى گويند و در ميان آن تخمك ها يكوچكى يافت مى شود كه با دنباله مخصوصى به ديواره تخمدان اتّصال دارند و به وسيله آن آب و موادّ لازمه را جذب مى كنند. تخمك ها نيز به سهم خود ساختمان قابل ملاحظه اى دارند.

عمل تخم گيرى و زفاف:پس از آنكه كيسه هاى گرده "بساك" از ه پاره شد و گرده ها روى كلاله ماده قرار گرفتند فوراً شورع به نموّ مى كنند. در اينجا بايد متذكّر شد كه براى رسيدن دانه هاى گرده به كلاله مادّه، وسائل مختلفى وجود دارد كه از مشاهده آن تعجّب عميقى به مطالعه كنندگان جهان خلقت دست مى دهد; از جمله اينكه حشرات گوناگونى اين وظيفه حياتى ار بدون ان كه توجّه به كار خود داشته باشند انجام مى دهند; يعنى در اثر رنگ و روى مطبوع و مادّه قندى مخصوصى كه درين گلها جاى دارد به طرف آنها حركت كرده و روى آنها نشسته و دانه هاى گرده را با پاى پشم آلود خود از اين نقطه به آن نقطه حمل مى كنند; اين عمل مخصوصاً در گلهائى كه ميله هاى نر و مادّه آنها از هم جداست و روى دو پايه قرار دارد بسيار شايان اهميّت است.

همانطور كه گفتيم وقتى دانه هاى گرده روى كلاله قرار گرفت شروع به رشد و نموّ مى كند، هسته بزرگتركه همان هسته روينده است همراه آن نموّ كرده و به طرف تخمدان سرازير مى شود و در نزديكى آن به كلّى از بين مى رود ولى هسته كوچكتر كه زاينده است از ميان اين لوله باريك عبور كرده وارد تخمدان مى شود و با تخمكها تركيب شده عمل لقاح و زفاف رد آن محيط مخفى و تاريك صورت مى گيرد، نطفه گل بسته و تخم اصلى آن به وجود مى آيد.

اكنون شما را به داورى مى طلبيم، آيا ساختمان اين گل و برگ بلكه يك سلّول ذرّه بينى آن به مراتب دقيق تر از يك قاب عكس يا يك ساعت ديوارى كه فوراً از ديدنش متوجّه سازنده با عقل و شعور آن مى شويم، نيست؟ آيا هيچ عاقلى مى تواند اين طبقات مختلف و وظائف عجيب هر يك را معلول تصادف بداند؟!

فرض كنيد در عالم جز اين شاخه كوچك، هيچ چيز نباشد يا هر چه هست به نظر ما نامرتّب و غير موزون بوده باشد، آيا تنها ساختمان شگرف اين شاخه كوچك براى پى بردن به يك منيع شعور و قدرتى فوق العاده در ماوراء جهان مادّه كافى نيست؟!

به قول عارف شيدا، هماى شيرازى:

تا دم جان بخش زد نفس جانفزا *** مرغ سحر بر گشود لب پى حمد و ثنا

لب به مناجات و راز مرغ سحر باز كرد *** خيز كه گاه نايز آمد و وقت دعا

چند به خوا بران خيز كه شد كاروان *** چند در اين خاكدان بسته دام وهوا

اى همه شب تا سحر خفته به بالين ناز *** در تو كند كى اثر ناله شبگير ما

بر در درگاه دوتس آن كه دو عالم ازوست *** مسكنت اى دل نكوست بندگى اى جان روا

ليك رهت كى دهند در صف اهل قبول *** تا نكنى بى ريا رو به سوى كبريا

اى به تو مشتاق جان اى به تو حرّم جهان *** ياد تو ذكر روان فكر تو مُلك بقا

ذكر تو گويد به دشت آهوى صحرا نورد *** بو يتو جويد ز گل بلبل دستانسرا

ماه شب افروز را مهر تو بخشد فروغ *** صبح روانبخش را نور تو بدهد ضيا

لطف تو آورده ايم روى نياز اى كريم *** اى كه گداى تو هست رد دو جهان پادشا

لطف تو عصيان پذير گر نشدى از ازل *** كى شدى از دام غم آدم عاصى رها

گر تو برانى ز در ره نبرم بردرى *** كز همه بيگانه ام با غم تو آشنا

گر سوى جنّت برى ور وسى دوزخ كشى *** محض عناتى بود هر چه كنى با هما

اسرار و عجائبى كه در عالم نباتات نهفته است بيش از آنست كه انسان بتواند در يك عمر طولانى آنها را مطالعه كند; هم امروز دانشمندانى هستند كه قسمت زيادى از عمر گرانبهاى خود ار در يك قسمت از ان مصرف كرده و اطلاعات بپر قيمت و قابل توجّهى براى عالم بشريّت به ارمغان آورده اند. براى نمونه به چند نكته ديگر اشاره مى شود:

1ـ هنرنمائى ريشه ها، آب و ساير موادّ لازمه كه به توسّط تارهاى موئين كه در ريشه درختان قرار دارد جذب مى شوند و عليرغم نيروى جاذبه زمين كه ان ها را به سوى مركز خود مى كشد از ريشه ها و ساقه ها بالا رفته به ارتفاع ها يسى ئ چهل متر مى رسد. اين موضوع مدّتهاست كه افكار دانشمندان را به خود متوجّه ساخته كه در اثر چه عاملى اين عمل انجام پيدا مى كند؟

2ـ پيوند شاخ ها، نيز يكى از موضوعات اسرارآميز عالم نباتات است، زيرا به وسيله آن مى توان درختى بار آورد كه با داشتن يك ريشه و يك ساقه و استفاده كردن از يك نوع آب و غذا دو نوع ميوه مختلف كه در آثار و خواص با هم متفاوتند داشته باشد، مثلاً مى توان گيلاس را با آلبالو و سيب و گلابى و هلو و زرد آلو را هر كدام با ديگرى پيوند زد.

اين عم لثابت مى كند كه دستگاه لابراتوار عجيبى كه در شاخه هاى كوچك درختان نهفته شده به خوبى مى تواند موادّ ساده جذب شده گياهى را به هر صورت و شكلى بيرون آورد و از يك مادّه تركيبات شيميائى گوناگون تهيّه كند. اين لابراتوار راستى لابراتوار عجيبى است!

3ـ تكميل نواقص، نيز يكى ديگر از خواصّ گياهان است. در بسيارى از درختان اگر شاخه اى را جدا كرده در زمين فرو ببرند چيزى نمى گذرد كه نواقص خود را تكميل كرده و به صورت يك درخت كامل با ريشه هاى قوى بيرون مى آيد. اين هم ناگفته نماند كه ريشه هاى ردختان با آنكه چندان نيرومند به نظر نمى رسند داراى قدرت فوق العاده اى هستند كه با هر گونه مانعى كه بر سر راه آنها پيدا شود مبارزه مى كنند، اگر بتوانند غائله را با ملايمت برطرف كرده و با كج كردن راه خود از كنار مانع عبور مى كنند، ولى اگر كار به مبارزه كشيد چنان شدّت عمل به خرجمى دهند كه عمارتها يمحكم را ويران و سنگ هاى بزرگ را به فشار از جاى بر مى كنند و به راه خود ادامه مى دهند.

4ـ گياهان حسّاس: اگر تعجب نكنيد شاخه هاى بعضى از گياهان داراى حسّند و مانند حيوانات حركات خارجى را احساس مى نمايند به طورى كه اگر دست را نزديك آنها ببرند فوراً خود را جمع مى كنند!

طريقه صيد كردن اين درختان چنين است كه اگر انسان يا حيوانى نزديك آنها شود دفتعتاً شاخه هاى نيرومند خود را بر او ريخته و او را محكم در ميان خود نگاه مى دارند، در اين موقع ديگر دست و پا كردن صيد فايده اى ندارد و هر لحظه با فشار تازه اى مواجه مى شود، بالأخره چيزى نمى گذرد كه شيره زننده مخصوصى از آنها تراوش كرده و روى بدن موجود صيد شده مى ريزد و آن را حلّ و قابل جذب كرده آنگاه از آن تغذيه نموده آن را جزء بدن خويش مى سازد!

5ـ شاه هاى پيچنده نيز نمونه جالبى از فداكارى، حمايت و دستگيرى از ضعفا را در عالم گياهان نشان مى دهند، به انى ترتيب كه پاره اى از گياهانى كه ساقه نازك آنها قدرت تحمّل سنگينى قامت طولانى و پر برگشان را ندارد به تنه درختان قويتر چسبيده و به كمك آنها به صورت مار پيچ نموّ مى كنند، و بعضى ديگر د راثر نداشتن مادّه كلروفيل و يا ناتوانى ريشه ها نسبت به احتياجات آبى و غذائى آنها، به كمك نباتات ديگر ادامه حيات مى دهند مانند "عَشقه" كه اسقه آن هب درختهاى قوى مى پيچد و به وسيله ريشه هاى مخصوصى كه مانند خرطوم پشّه ها به ميان درخت فرو مى برد، مواد غذائى را كه در ميان آوندها روان است مكيده و از آن استفاده مى كند.

حالا وجدان بيدار را قاضى قرار دهيد، آيا مى توان اين حقايق و عجائب را معلول تصادف و اتّفاق دانست؟ آيا اين مهندسى عجيب از يك منبع عقل و قدرت حكايت نمى كند؟! اين است حقيقت الهام.

اعتراف جان گلن به شعور حاكم بر هستى:

اين فضانورد پس از بازگشت از سفر فضائى، مقاله اى نوشت كه در سراسر آمريكا پخش شد، مقاله او بدين قرار است:

من نمى توانم ديده بگشايم و از آهنگى كه از سراسر طبيعت بلند است در شگفت نمانم!

كمترين نظره اى كافى است كه به عيان ديد در همه كارها دستى در كار است. يكى از چيزهائى كه موقع انتخاب من در دسته مسافران فضائى براى مطالعه به من داده شد رساله اى بود متضمّن اطلاعات فراوانى درباره فضا، در اين رساله دو فصل راجع به وسعت جهان در من اثرى فوق العاده داشت.

براى درك مطالب آن بايد دانست كه سال نورى چيست ; سرعت نور در هر ثانيه 300000 كيلومتر است يعنى نور هر ثانيه به اندازه هفت برابر محيط زمين را مى پيمايد. اكنون فرض مى كنيم كه جزئى از نور مدّت يكسال به خطّ مستقيم طىّ مسافت كند; راهى را كه او پيموده يكسال نورى گويند و اين مسافت تقريباً5/9 ميليون ميليون كيلومتر است =9500000000000.

حال ببينيم در اين رساله راجع به وسعت عالم چه آمده با توجّه به اينكه قطر كهكشان ما تقريباً 100000 سال نورى است و خورشيد ستاره ناچيزى است كه در فاصله 30000 سال نورى از مركز اين كهكشان به دور خود مى گردد، پس دشوار خواهد بود كه ابعاد عظيم ماوراء دستگاه منظومه شمسى را به تصورّ آورد!

اشكال مسئله منحصر به فضاى بين ستارگان كهكشان ما نيست، آن سوتر ميليونها كهكشان ديگر پراكنده اند كه چنان مى نمايد با سرعتى گمان نكردنى از هم مى گريزند. حدود عالمى كه با تلكسكوپ مشاهده شده از هر سو دست كم تا دو ميليون سال نورى گسترده است!

اين راجع به عظمت حيرت آور جهان ما، حال برگرديم به آنچه كه درباره ساختمان اتم كوچكترين عنصر شناخته شده مى دانيم .

اتم ها با دستگاه منظومه شمسى و همه جهان خويشاوندى نزديكى دارند، به اين معنى كه آنها نيز مركّبند از الكترونها كه در پيرامون مركزى بر طبق نقشه منظّمى مى گردند.

منظور من از بيان آنچه گفتم چيست؟ من خواهم نشان دهم كه در تمام جهان آفرينش كه ما را فرا گرفته نظم حكمفرماست. از جزء بى نهايت خُرد اتم گرفته تا بزرگترين واحد نجومى كه ما مى توانيم تصوّر كنيم يعنى كهكشانها كه هزاران سال نورى از ما فاصله دارند، همه بر روى مدارهاى مشخّصى و بر طبق نقشه متشابهى در حركتند.

آيا مى توان گفت كه همه اينها يك امر تصادفى باشد؟ آيا بر حسب اتّفاق است كه توده اى از موادّ موّاجدر فضا ناگهان ئ سر خود در اين مدارها به سير پرداخته اند؟ من كه نمى توانم چنين باور كنم، ما در برابر نقشه مشخّصى قرار داريم; اين جهان عظيم اختران به من ثابت مى كند كه خدائى هست، نيروئى وجود دارد كه اين مجموع را به روى مدار نگاه مى دارد.

اينك سرعت هاى طرح "مركورى" را با بعضى از آنچه بدان اشاره شد بسنجيم، بسا باشد كه به خود مى باليم در اين باره پيروزى شايانى به دست آورده ايم ; مى توانيم مدارى را به سرعت ساعتى 29000 كيلومت ربپيمائيم، يعين تقريباً ثانيه اى 8 كيلومتر، البتّه اين سرعت با ميزان درك زمينى ها بس بزرگتر مى نمايد.

همچنانكه ارتفاعى كه بدان رسيده ايم ـ كمى بيش از 601 كيلومترـ نيز در نظر ما عظيم جلوه مى كند، امّا نتيجه اى كه با عمه جدّ و جهد به دست آورده ايم در مقابل آنچه هم اكنون در فضا مى گذرد چيست؟ چيزى است مسخره آميز!

محال است كه بتوان خدا را با مقايسهاى علمى سنجيد، محال است كه ما بتوانيم با حواسّ خود به نيروهاى روحانى دسترسى پيدا كنيم، اينها غير قابل دركند ولى مگر نيروهاى نامحسوس ديگرى نيستند كه وجودشان نزد ما محقّق است؟

يك هواپيما ممكن است نيرومندترين موتورها را داشته باشد و از حيث ساختمان نيز كاملاً مجهّز باشد معهذا بدون نيروئى كه نامحسوس است نخواهد توانست كار مهمّى از پيش ببرد; براى انيكه هواپيما بتواند وظيفه خود را به طور شايسته انجام دهد بادى راهنمائى شود; راهنماى او كيست؟ جعبه قطب نما، امّا نيروئى كه اين قطب نما را رهبر يمى كند از محيط درك حواسّ ما خارج است، محال است آن را ديد، لمس كرد، چشيد و به طور كلّى حسّ كرد، با اين همه مى دانيم كه آن نيرو موجود است چون آن را درك مى كنيم.

در جايگاه هوانورد دستگاهى مى بينيم كه جهت را نشان مى دهد، و كاملاً باور داريم نيروئى كه عقربه را حركت مى دهد به عم لخود ادامه خواهد داد; همه ما كه پرواز مى كنيم هزاران بار جان خود را در گرو عمل اين دستگاه گذاشته ايم، يقين داريم نشانه هائى كه مى نمايد ما را به آنجا كه مى خواهيم برويم رهبرى مى كنند.

نيروهاى روحانى و دينى نيز چنين اند، خود را بدان تسليم كنيم تا از ضلالت برهيم و به صراط مستقيم و سر منزل سعادت هدايت شويم هر چند كه حواسّ ما نتواند آن را دريابند ولى آثار آن را در زندگى خود مشاهده خواهمى كرد، پس چرا در حقيقت آن شك داشته باشيم؟!(277)

آرى اين است حقيقت الهام و آن واقعيّتى كه حضرت زين العابدين در جمله مورد شرح به آن اشاره فرموده است.

ايمان به حضرت حقّ آثار زيادى در حيات فردى و اجتماعى و خانوادگى و سياسى و اقتصادى و حتّى جسمى انسان دارد تا جائى كه پژوهشگران پژوهش خود را در اين زمينه با اين جمله شروع كرده اند: ايمان به خداوند علاوهخ بر حفظ شخصيت آدمى، حافظ سلامت جسمى و روانى است.(278)

عظّار آن عارف فرزانه به پيشگاه مقدّس حق عرضه داشته:

بنام آن كه مُلكش بى زوال است *** به وصفش نطق صاحب عقل لال است

مفرّح نامه جانهاست نامش *** سر فهرست ديوانهاست نامش

ز نامش پر شكر شد كام جانها *** ز يادش پر گهر تيغ زبانها

اگر بى ياد او بوئى است رنگى است *** وگر بى نام او نامى است ننگى است

خداوندى كه چندانى كه هستى است *** همه در جنب ذاتش عين پستى است

چو ذاتش برتر است از هر چه دانيم *** چگونه شر آن كردن توانيم

به دست صنع گوى مركز خاك *** فكنده در هم چوگان افلاك

چو عقل هيچ كس بالاى او نيست *** كسى داننده آلاى او نيست

همه نفسى جهان اثباتش آمد *** همه عالم دليل ذاتش آمد

صفاتش ذات و ذاتش چون صفات است *** چو نيكو بنگرى خود جمله ذات است

وجود جمله ظلّ حضرت اوست *** همه آثار صنع قدرت اوست

نكو گوئى نگو گفتست در ذات *** كه اَلتَّوْحيدُ إسْقاطُ الاْضافات

زهى رتبت كه از مه تا به ماهى *** بود پيشش چو موئى از سياهى

زهى عزّت كه چندان بى نيازى است *** كه چندين عقل و جان آنجا به بازى است

زهى حشمت كه گر درجان درآيد *** ز هر كى ذرّه صد طوفان برآيد

زهى وحدت كه موئى در نگنجد *** در آن وحدت جهان موئى نسنجد

زهى غيرت كه گر برعالم افتد *** به يك ساعت دو عالم برهم افتد

زهى هيبت كه گر يك ذرّه خورشيد *** بيابد گم شود در سايه جاويد

زهى حرمت كه از تعظيم آن جاه *** نيابد كس وراق او بدان راه

زهى مُلكت كه واجب گشت و لابد *** كه نه نقصان پذيرد نه تزايد

زهى قوّت كه گر خواهد به يك دم *** زمين چون موم گردد نُه فلك هم

زهى شربت كه درخون مى زند نان *** به امّيد سَقاهُمْ رَبُّهُمْ جان

زهى ساحت كه گر عالم نبودى *** سر موئى از آنجا كم نبودى

زهى غايت كه چشم عقل و ادراك *** بماند از بعد آن افكنده در خاك

زهى هلت كه چون همگام آيد *** به موئى عالمى در دام آيد

زهى شدّت به حجّت برگرفتن *** نه برگ خامُشى نه روى گفتن

زهى عزلت كه چنيدنى زن و مرد *** دويدند و نديدند از رهش گرد

زهى غفلت كه ما راكرد زنجير *** و گرنه نيست از ما هيچ تقصير

زهى حسرت كه خواهد بود ما را *** ولى حسرت ندارد سود ما را

زهى طاقت كه تا ما زين امانت *** برون آئيم نا كرده خيانت

جهان عشق را پا و سرى نيست *** بجز خون دل آنجا رهبرى نيست

كسى كعاق بود كز پاى تا فرق *** چو گل در خون شود اوّل قدم غرق

خداوندا بسى بيهوده گفتم *** فراوان بوده و نابوده گفتم

اگر چه جرم عاصى صد جهان است *** ولى يك ذرّه فضلت بيش از آن است

چم ما را نيست جز تقصير طاعت *** چه وزن آريم مشتى كم بضاعت

كنون چون او فتاد اين كار ما را *** خداوندا به خود مگذار ما را

خدايا رحمتت درياى عام است *** وز آنجا قطره اى ما را تمام است

اگر آلايش خلق گنه كار *** بدان دريا فرو شوئى به يك بار

نگردد تيره آن دريا زمانى *** ولى روشن شود كار جهانى

چه كم گردد از آن درياى رحمت *** كه يك قطره كنى بر خلق قسمت

اين همه عنايت در راه شناختش محصول الهام است، الهامى كه راهبر انسان به سوى حقايق و راهنماى آدمى به سوى انبيا و ائمّه و علوم است و سلامت فكر و جان و جسم و جامعه و خانواده معلول آثار همين الهام است. در اين زمينه به طور زير دقّت كنيد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَة تُنجِيكُم مِنْ عَذَاب أَلِيم، تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بَأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»:(279) اى مردمى كه ايمان آورده ايد، آيا ميل داريد شما را به تجارتى راهنمائى كنم كه از عذاب دردناك رهائينات بخشد؟ آن تجارت ايمان به خدا و رسول و با مال و جان در راه خدا جهاد كردن است، اين كا ربراى شما بهتر است اگر بدانيد.

مسلّم است جسم آدمى همچون روحش در مقابل متاعب و مصائب روزگار به بيماريهاى مختلف گرفتار مى شود، و اين بيماريها چه به علّت ورود ميكرب مخصوص در بدن، و چه تصادفات مختلف يا پيرى و فرسودگى اعضا و جوارح باشد، زندگى را براى آدمى تلخ و ناگوار مى گرداند.

ولى آنچه علم پزشكى و روانشناسى امروز به ما مى آموزد اين است كه بيماريهاى "پسيكو سوماتيك" يعنى آنها كه به علّت نابسامانى و ناسازگاريهاى روانى ايجاد مى شود روز بروز در دنيا رو به ازدياندند به قسمى كه مى توان گفت در ابتلاى به بيماريهاى ميكربى و عمومى نيز آنجا كه شخص گرفتار ناراختيهيا روحى و نابسامانيهاى آن نيست از نطر جسمى نيز سالمتر و شادابتر است، به عكس آنجا كه شخص گرفتار مشكلات و ناراحتيهاى روانى است هر چند هم در حفظ و رعايت بهداشت بدن بكوشد باز عوارض و ناراحتيهاى جسمى به تدريج در او پيدا مى شود و رو به پيشرفت مى رود تا آنجا كه او را از پا در مى آورد.

قرآن مجيد در پانزده قرن قبل به خوبى اين مطلب را بازگو كرده آنجا كه راه اصلى حفظ سلامت روح و رد نتيجه جسم ار روى ايمان حقيقى بنا نهاده و دستور داده است كه اگر كسى حقيقتاً ميل داشته باشد از عذاب بزرگ جسماين و گرفتاريها و نابسامانيهاى آن بركنار باشد و لااقل در دنيا از عذاب شديد رهائى يابد چه رسد به آخرت، بهتر است راه ايمان پيش گيرد.

ايمان به خدا را كه سبب نجات دنيا و آخرت است آنقدر با اهميّت دانسته كه فرموده بهترين تجارت ممكنه براى حفظ سلامت روح و جسم، ايمان به وجود مقدس حضرت حقّ و صاحب عالم و آدم است.

ملاحظه بفرمائيد اگر كسى حقيقتاً به خداوند و روز جزا ايمان داشته باشد و كارها را به او واگذارد و بداند كه هر چه هست يا جهت امتحان يا محض رشد، يا بخاطر آبادى آخرت يا جريمه گناه از طرف اوست، بد و خوبى برايش نم ماند يعنى هر چه به وى مى رسد آن را از جانب دوست دانسته و براى خود لازم مى شمرد و با تمام وجود مى گويد:

ندانم كه خوش يا كه ناخوش كدام است *** خوش آن است بر ما كه مى پسندد

به خاطر آوريد كه بالاى در منزل غالب پدران ما اين آيه نوشته بود:

«أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ»:(280) تمام كار خودم را به خداوند واگذار مى كنم، چه آن جناب نسبت به ظاهر و باطن بندگانش بيناست.

روى اين اصل هنگام ورود و خروج آن را مى ديدند و مضمون آن در ذهنشان نقش مى بست و ديگرى را در كار خود به هيچ وجه مؤثّر نمى دانستند.

يعنى حقيقتاً عقيده داشتند كه كارهايشان را بايد به خدا واگذارند و از او توفيق خواهند، لذا هر خوبى و رنجى را از طرف او به صلاح زندگى خود مى دانستند، يعنى با سلاح ايمان و تقوا و مخصوصاً توسّل، به جنگ طبيعت مى رفتد و در نتيجه راضى بودند و به هيچ وجه گرفتار عقده هاى روانى نمى شدند.

درست عكس امروز كه از صبح تا شام با خود نقشه مى كشند و برنامه مى ريزند و در اجراى آن دچار ترديد و ناكامى مى شوند و روحشان آزرده مى گردد.

اين همه ناراحتيهاى جسمى و بيماريهاى پسيكوسوماتيك مثل زخمهاى معده و اثنا عشر و كوليت هاى مزمن، فشار خون، اوره و قند، و انفاركتوس هاى قبلى و...همه و همه بع علّت پيدايش عقده هاى مخصوص روانى رد بدن آدمى است كه از بى ايمانى به وجود آمده است، ورنه آنكس كه حقيقتاً خدا را مى شناسد و به آنحضرت ايمان دارد و مى داند رنج و راحت همه از جانب اوست، در مقابل شدائد خم به ابرو نمى آورد و خود را نمى بازد، زياد ضجّه و ناله نمى كند و احساسات افراطى به خرج نمى دهد، و به قول قرآن حالش اين است كه آيه از او خواسته:

«لِكَيْلاَ تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ»:(281) تا بر آنچه از دست شما رفته تأسّف نخوريد، و به چيزى كه از متاع دنيا به شما عنايت شده دل خوش ننمائى (زيرا هر دو در گذرگاه رفتن و فراموشى است).

حقيقتاً چنين است، اگر انسان مضمون اين آيه را به خوبى بداند و عمل كند آن وقت كه در پشت ميز رياست است، زمانى كه دستش از مال دنيا پر است، وقتى كه در قلّه قدرت جوانى است ففر نم يفروشد و آزار نمى رساند، و موقتى هم از همه آن مشاغل دستش بريد آنقدر كج خلق و مضطرب نمى گردد كه به فرسودگى روانى مبتلا شود.

امروزه چون اغلب مردم در جستجوى پست و قردت و ميز و مقام و مال و منال بيشترند و ميل دارند با به دست آوردن آنها بفروشند و خود را بنمايانند، با به دست آوردنش خود را فراموش مى كنند و مردم و دوستاان را به هيچ مى گيرند وهمه را از خود مى رنجانند، و چون دستشان از آن همه ببرد و خالى شود به دريوزگى افتند و مضطرب و نالان شوند و گرفتاريهاى عجيبى از ناحيه عقده هاى روانى به آنان حمله ور گردد!

عدّه زيادى از بازنشستگان كه به علّت فرسودگى روانى به بدبينى و اضطراب گرفتار مى شوند يا انفاركتوس قلبى و غمهاى توصيف ناشدنى به سراغشان مى آيد به همين دليل است.

قرآن مجيد يادآور مى شود كه غم و شادى دنيا در گذراست و آدم عاقل نه از روزگار تاخ و نامساعد نالان مى شود و نه فراخى زندگى او را به فخر فروشى و مستى وا مى دارد; مؤمن به خوبى تشخيص مى دهد كه آنجه به او مى رسد درتس مطابق با صلاح و سلامت جسمى و روانى اوست و بايد آن را با روى خوش و جبين گشاده پذيرفت:

سوز دل، اشك روان، ناله شب، آه سحر *** اين همه را نظر لطف شما مى بينم

بنابراين اگر انسان الهامات الهيّه را قدردانى كند هم عالم به پاره اى از واقعيّات مى گردد و هم سلامت جسمش تأمين مى شود و هم از سلامت كامل روانى كه مايه سلامت جسم است بهره مند مى گردد، چنانكه قرآن مجيد فرموده:

«الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»:(282) آنان كه ايمان آوردند و دلهاشان به ياد خدا آرامش يافت; آگاه باشيد فقط با ياد خدا دلها آرامش واقعى پيدا مى كند.

تيره روزى اين نسل و ابتلاى فراوان او به بيماريهاى عصبى و روانى در زنديگ بوقلمون وارش ناشى از گرفتگيها و نابسامانيهاى روانى است و همه به علّت عدم دست آويز قابل توجّه و مطمئن است.

آرى بايد تمام سلّول هاى وجود آدمى مترنّم به مناجات و دعا باشد و آنى از اتّصال داشتن به حضرت او و توسّل به جنابش غفلت نورزد تا آرامش كامل بر تمام جوانب حيات حكمفرما باشد، و به قول شيداى نيشابورى:

به نام كردگار هفت افلاك *** كه پيدا كرد آدم از كفى خاك

خداوندى كه ذاتش بى زوال است *** خرد در وصف ذاتش گنگ و لال است

زمين و آسمان از اوست پيدا *** نمود جسم و جان از اوست پيدا

مه و خورشيد نور هستى اوست *** فلك بالا زمين در پستىِ اوست

ز وصفش جان جان حيران بمانده *** خرد انگشت در دندان بمانده

صفات لايزالش كس ندانست *** هر آن وصفى كه گوئى بيش از آنست

دو عالم قدرت بيچون اوى است *** درون جانها ورا در گفت و گوى است

ز كُنه ذات او كس را خبر نيست *** بجز ديدار او چيز دگر نيست

طلبكارش حقيقت جمله اشيا *** ز ناپيدانى او جمله پيدا

جهان از نور ذات او مزيّن *** صفات از ذات او پيوسته روشن

ز خاكى اين همه اظهاركرده *** ز دودى زينت پرگار كرده

ز صنعش آدم از گلِ رخ نموده *** ز وى هر لحظه صد پاسخ شنوده

ز علمش گشته آنجا صاحب اسرار *** خود اندر ديد آدم كرده ديدار

حقيقت علم كل او راست تحقيق *** دهد آن را كه خواهد دوست توفيق

بداند حاجت مورى در اسرار *** همان دم حاجتش آرد پديدار

شده آتش طلبكار جلالش *** دمادم محو گشته از وصالش

ز حُكمش باد سرگردان به هرجا *** گهى در تحت و گاه اندر ثريّا

ز لطفش آب هر جائى روان است *** ز فضلش قوّت روح و روان است

ز ديدش خاك مسكين اوفتاده *** از ان در عزّ و تمكين اوفتاده

ز شوقش كوه رفته پاى در گلِ *** بمانده واله و حيران و بى دل

ز ذوقش بحر در جوش و فغان است *** از آن پيوسته او گوهر فشاناست

نموده صنع خود در پاره خاك *** درونش عرش و فرش و هفت افلاك

نهاده گنج معنا در درونش *** به سوى ذات كرده رهنمونش

همه پيغمبران زو كرده پيدا *** نمود علم او بر جمله دانا

كه بود آدم كمال قدرت او *** به عالم يافته بد رفعت او

دو عالم را در او پيدا نموده *** از اواين شور با غوغا نموده

تعال اللّه يكى بى مثل و مانند *** كه خوانندش خداوندان خداوند

زهى گويا ز تو كام و زبانم *** توئى هم آشكار و هم نهانم

زهى بينا ز تو نور دو ديده *** ترا در اندرون پرده دريده

زهى از نور تو عالم منوّر *** ز عكس ذات تو آدم مصوّر

زهى درجان و دل بنموده ديدار *** جمال خويش را هم خود طلبكار

تو نور مجمع كَوْن و مكانى *** تو جوهر مى ندانم از چه كسانى

برافكن بُرقع و ديدار بنماى *** به جزو و كل يكى رخسار بنماى

2.الهام براى نماياندن راه شكر:

چون به نعمت بنگريم و در شئون و جوانب آن فكر كنيم به اين معنى ملهم مى شويم كه بايد از منعم نعمت در برابر نعمتش تشكّر كرد.

اين اصل مسلّم حقيقتى است كه از طريق ديدن نعمت و فكر در آن كه چگونه به وجود آمده و براى چه به وجود آمده و كه آن را به وجود آورده و اكنون بايد در كجا مصرف كرد، به انسان الهام مى شود:

«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»:(283) پس كارهاى زشت و خوب آنرا به وى الهام كرد.

چون به جستجوى راه شكر كردن برخيزى و به دنبال آن الهام قلبى حركت كنى به الهام ديگر كه وحى است و مجموعه آن در قرآن مجيد منعكس است مى رسى، و در آنجا وقتى به آيات شكر دقّت كنى به اين معنى واقف مى شوى كه كشر نِعمتْ واجب، و شكرْ علّت ازدياد نعمت و قرار و استقرار آن در كف; و حقيقت شكر خرج كردن نعمت در همان راهى است كه منعم به آن راه راهنمائى كرده است.

«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ»:(284) مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم، و شكر نعمتهاى مرا بجاى آوريد و در برابر نِعَم من كفر نورزيد.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ إِن كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ»:(285) اى اهل ايمان از روزى پاك و جلاى كه نصيبتان نموده ام تناول كنيد، اگر پرستنده و بنده او هستيد شكر نعمتهائى كه نصيب شما شده بجاى آوريد.

«وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»:(286) از بهترين پاكيزه ها روزى شما نمود، باشد كه آن نعمت ها را شكر كنيد.

«وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»:(287) شما را از رحم مادران بيرون آورد در حاليكه هيچ نمى دانستى،براى شما چشم و گوش و قلب قرار داد تا مگر شكر اين همه نعمت را بجاى آريد!

پس از اعلام اينكه شكر واجب است و پس از شمردن برخى از نعمتها و اينكه شكرش بجا مصرف كردن آن است مى فرمايد نتيجه و منفعت اين شكر عايد خود شماست و بهره دنيا و آخرت اين عمل به شما برمى گردد:

«وَمَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ»:(288) و هركس شكر حق گويد به سود خود اوست، و هركه ناسپاسى و كفران ورزد به زيان و ضرر خوداوست، كهخداونداز هر كس وهر چيز بى نياز و ستوده صفات است.

قرآن مجيد شاكرين را طايفه اى بسيار ممتاز دانسته وعدّه آنان را كم مى داند و اجر شكر را سريع اعلام مى نمايد:

«اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْراً وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ»:(289) اينك اى آل داود، شكرو سپاسى خداى را بجاى آوريد، هر چند از بندگان من عدّه كمى شكر گزارند.

«وَمَن يُرِدْ ثَوَابَ الآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا ونَجْزِي الشَّاكِرِينَ»:(290) هركه براى آخرت سعى و كوشش كند از نعم آنجابرخوردارش كنيم،البتّه بزودى شاكران را در دنيا و آخرت جزاى نيك دهيم.

3. گشودن ابواب علم به سوى ربوبيّت:

كلمه مباركه "ربّ" به معناى مالك و مربّى است. در تمام گردونه آفرينش مالك حقيقى و ذاتى و مربّى اصلاحگر به معناى واقِعى كلمه جز ذات اقدس حضرت ربّ العزّه وجود ندارد.

لغت و كلمه "ربّ" در قرآن مجيد و دعاها و مناجاتها و معارف الهيّه بسيار زياد آمده، اگر كسى جان و قلبش با مفهوم اين اسم متّحد شود نه طاغوت مى شود نه طاغوت زده و نه گول فرهنگهاى بيگانه از حقيقت را مى خورد.

مربوب ربّ، آزادترين و آگاه ترين و پاك ترين و با كمال ترين و شريفترين و با تربيت ترين انسانهاست.

عارف عاشق، اقبال پاكستانى در نشان دادن مفهوم ربّ و شخصيّت مربوب ربّ در محور خبر عظيم آفرينش، حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام چه نيكو سروده:

هر كه پيمان با هوالموجود بست *** گردنش از بند هر معبود رست

مؤمن از عشق است و عشق از مؤمن است *** عشق را ناممكن ما ممكن است

عقل سفّاك است و او سفّاك ترى *** پاك تر چالاك تر بى باك تر

عقل در پيچاك اسباب و علل *** عشق مكّارست و دامى مى زند

عقل را سرمايه از بيم و شك است *** عشق را عزم و يقين لاينفك است

آن كند تعمير تا ويران كند *** اين كند ويران كه آبادان كند

عقل چون باد است ارزان در جهان *** عشق كمياب و بهاى او گران

عقل محكم از اساس چون و چند *** عشق عريان از لباس چون و چند

عقل مى گويد كه خود را پيش كن *** عشق گويد امتحان خويش كن

عقل با غير آشنا از اكتساب *** عشق از فضل استو با خود در حساب

عقل گويد شاد شو آباد شو *** عشق گويد بنده شود آزاد شو

عشق را آرام جان حرّيّت است *** ناقه اش را ساربان حرّيّت است

آن شنيدستى كه هنگام نبرد *** عشق باعقل هوس پرورچه كرد

آن امام عاشقانْ پور بتول *** سرو آزادى ز بستان رسول

ال

لّه اللّه باس بسم اللّه پدر *** معنى ذِبح عظيم آمد پسر

بهر آن شهزاده خير الملل *** دوش ختم المرسلين نِعْمَ الْجَمَل

سرخ رو عشق غيور از خون او *** شوخى اين مصرع از مضمون او

در ميان امّت كيوان جناب *** همچو حرق قل هو اللّه در كتاب

چون خلافت رشته از قرآن گسيخت *** حرّيت را زهر اندر كام ريخت

خاست آن سر جلوه خير الاُمم *** چون سحاب قبله باران از كرم

بر زمين كربلا باريد و رفت *** لاله در ويرانه ها كاريد و رفت

تا قيامت قطع استبداد كرد *** موج خون او چمن ايجاد كرد

بهر حقّ در خاك و خون گرديده است *** پس بناى لا إلَه گرديده است

مدّعايش سلطنت بودى اگر *** خود نكردى با چنين سامان سفر

دشمنان چون ريگ صحرا لا تُعَد *** دوستان او به يزدان هم عدد

سرّ ابراهيم و اسماعيل بود *** يعنى آن اجمال را تفصيل بود

عزم اوچون كوهساران استوار *** پايدار و تند سير و كامكار

تيغ بهر عزّت دين است و بس *** مقصد او حفظ آئين است و بس

ما سوى اللّه را مسلمان بنده نيست *** پيش فرعونى سرش افكنده نيست

خون او تفسير اين اسرار كرد *** ملّت خوابيده را بيدار كرد

تيغ"لا" چون ازميان بيرون كشيد *** از رگ ارباب باطل خون كشيد

نقش "الاّ اللّه" بر صحرا نوشت *** سطر عنوان نجات ما نوشت

رمز قرآن از حسين آموختيم *** ز آتش او شعله ها اندوختيم

اى صبا اى پيك دور افتادگان *** اشك ما برخاك پاك او رسان

درك مفهوم ربوبيّت، عجيب در آزادى انسان از بند شياطين داخلى و خارجى و هواها و هوس ها و غرائز و اميال سركش مؤثّر است

فهم معناى ربوبيّت آنچنان در تربيت انسان برابر با فرهنگ حضرت ربّ العزّه داراى اثر است كه از انسان منبع جود و كرامت، تقوا و شرافت، معرفت و اصالت، وجدان و ولايت، فضيلت و سيادت و به قول قرآن مجسد شجره طيّبه به بار مى آورد!

اقبال بر اساس قرآن مجيد، متّصل به ربوبيّت حق را با تربيت ترينانسان تاريخ مى داند و مى گويد اين تربيت را كه تربيت خود در سايه ربوبيت حقّ است سه مرحله است:

1ـ اطاعت 2ـ ضبط نفس 3ـ نيابت الهى.

اطاعت از حقدر تمام اوامر و نواهى و اطاعات از انبيا و ائمّه طاهرين عليهم السلام; ضبط و حفظ اين اطاعت از دستبرد شياطين و حوادث و نوائب و مصائب و نيز ضبط نفس از گناه و معصيت; و در نتيجه به مقام خلافت اللّهى رسيدن. اينك گفتار علاّمه اقبال پاكستانى:

اطاعت:

خدمت و محنت شعار اشترست *** صبر و استقلال كار اشتر است

گام او در راه كم غوفاستى *** كاروان را زورق صحراستى

نقش پايش قسمت هر بيشه اى *** كم خور و كم خواب و مخنت پيشه اى

مست زير بار محمل مى رود *** پاى كوبان سوى منزل مى رود

سر خود از كيفيت رفتار خويش *** در سفر صابرتر از اسوار خويش

تو هم از بار فرائض سرمتاب *** برخورى از عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب

دراطاعت كوش اى غفلت شعار *** مى شود از چبر پيدا اختيار

ناكس از فرمان پذيرى كس شود *** آتش ار باشد ز طغيان خس شود

هر كه تسخير مه و پروين كند *** خويش را زنجيرى آئين كند

باد را زندان گل خوشبو كند *** قيد بو را نافه آهو كند

مى زند اختر سوى منزل قدم *** پيشِ آئينى سر تسليم خم

سبزه بر دين نمو روئيده است *** پايمال ازترك آن گرديده است

لاله پيهم سوختن قانون او *** بر جهد اندر رگ او خون او

قطره ها درياست از آئين وصل *** ذرّه ها صحراست از آئين وصل

باطن هر شئ زآئينى قوى *** تو چرا غافل ازاين سامان روى

باز اى آزاد دستور قديم *** زينت پاكن همان زنجير سيم

شكوه سنج سختى آئين مشو *** از حدود مصطفى بيرون مشو

ضبط نفس:

نفس تو مثل شتر خود پرور است *** خود پرست و خودسوار و خودسر است

مرد شو آور زمام او به كف *** تا شوى گوهر اگر باشى خزف

هر كه برخود نيست فرمانش روان *** مى شودفرمان پذير از ديگران

طرح تعمى تو از گل ريختند *** با محبّتن خوف را آميختند

خوف دنيا خوف عُقبى خوف جان *** خوف آلامِ زمين و آسمان

حبّ مال و دولت و حبّ وطن *** حبّ خويش و اقربا و حبّ زن

امتزاج ما و طن تن پوراست *** كشته فحشا هلاك منكَر است

تا عصاى لا إلَهدارى به دست *** هر طلسم خوف را خواهى شكست

هر كه حق باشد چو جان اندر تنش *** خم نگردد پيش باطل گردنش

خوف را در سينه او راه نيست *** خاطرش مرعوب غير اللّه نيست

هر كه دراقليم "لا" آباد شد *** فارغ از بند و زن و اولاد شد

مى كنداز ما سِوى قطع نظر *** مى نهد ساطور بر حلق پسر

با يكى مثل هجوم لشگر است *** جان به چشم او زباد ارزان تر است

"لا إلَه" باشد صدف، گوهر نماز *** قلب مسلم را حج اصغر نماز

در كف مسلم مثال خنجر است *** قاتل فحشا و بَغْى و منكَر است

روزه برجوع و عطش شبخون زند *** خيبر تن پرورى را بشكند

مؤمنا را فطرت افروزست حج *** هجرت آموز و وطن سوزست حج

طاعتى سرمايه اى جمعيّتى *** ربط اوراق كتاب ملتى

حبّ دولت را فنا سازد زكات *** هم مساوات آشنا سازد زكات

دل ز حَتّى تُنْفِقُوا محكم كند *** زر فزايد الفت زر كم كند

اين همه اسباب استحكام تست *** پخته محكم اگر اسلام تست

اهل قوّت شو ز ورد يا قَوى *** تا سوار اشتر خاكى شوى

نيابت الهى:

گر شتربانى جهانبانى نكنى *** زيب سر تاج سليمانى كنى

تا جهان باشد جهان آرا شوى *** تا جدار ملك لا يبلى شوى

نايب حق در جهان بودن خوش است *** بر عناصر حكمران بودن خوش است

نايب حق همچو جان عالم است *** هستى او ظلّ اسم اعظم است

از رموز جز و وكل آگه بود *** در جهان قائم به امر اللّه بود

خيمه چون در وسعت عالم زند *** اين بساط كهنه را بر هم زند

فطرتش معمور و مى خواهد نمود *** عالمى ديگر بيارد در وجود

صد جهان مثل جهان جزو و كل *** رويد از كشت خيال او چو گل

ضخته سازد فطرت هر خام را *** از حرم بيرون كند اصنام را

نغمه زا تار دل مضراب او *** بهر حق بيدارى او خواب او

شيب را آموزد آهنگ شباب *** مى دهد هر چيز را رنگ شباب

نوع انسان را بَشير و هم نذير *** هم سپاهى هم سپه گر هم امير

مدّعاى عَلَّم الاْسْماستى *** سرّ سُبحانَ الَّذى أسْراستى

از عصا دست سفيدش محكم است *** قدرت كامل به علمش توأماست

چون عصا گيرد به دست آن شهوسوار *** تيزتر گردد سمند روزگار

خشك سازد هيبت او نيل را *** مى برد از مصر، اسرائيل را

از "قُمِ" او خيزد اندر گور تن *** مرده جانها چون صنوبر در چمن

ذات او توجيه ذات عالم است *** از جلال او نجات عالم است

ذرّه خورشيد آشنا از سايه اش *** قيمت هستى گران از مايه اش

زندگى بخشد ز اعجاز عمل *** مى كند تجديد انداز عمل

جلوه ها خيزد ز نقش پاى او *** صد كليم آواره سيناى او

زندگى را مى كند تفسير نو *** مى دهد اين خواب را تعبير نو

هستئى مكنون او راز حيات *** نغمه نشنيده اى ساز حيات

طبع مضمون بند فطرت خون شود *** تا دو بيت ذات او موزون شود

مشت خاك ما سرگدون رسيد *** زين غبار آن شهسوار ايد پديد

خفته در خاكسرت امروز ما *** شعله فرداى عالم سوز ما

غنچه ما گلسستان در دامن است *** چشم ما از صبح فردا روشن است

اى سوار اشهب دوران بيا *** اى فروغ ديده امكان بيا

رونق هنگامه ايجاد شو *** در سواد ديده ها آباد شو

شورش اقوام را خاموش كن *** نغمه خود را بهشت گوش كن

خيزو قانون اخوّت ساز ده *** جام صهباى محبّت باز ده

باز در عالم بيا ر ايّام صلح *** جنگجويان را بده پيغام صلح

نوع انسان مزرع و تو حاصلى *** كاروان زندگى را منزلى

ريخت از جور خزان برگ شجر *** چون بهاران بر رياض ما گذر

سجده هاى طفلك و برنا و پير *** از جبين شرمسار ما بگير

از وجود تو سر افرازيم ما *** پس بسوزِ اين جهان سوزيم ما

آن درى كه خداوند بزرگ براى شناخته شدن مقام ربوبيّتش به روى ما باز كرد درِ نبوّت و امامت است. على عليه السّلام در خطبه اوّل "نهج البلاغه" مى فرمايد:

«وَاصْطَفى سُبْحانَهُ مِنْ وُلْدِهِ أنْبِياءَ، أخَذَ عَلَى الْوَحْىِ ميثاقَهُمْ، وَ عَلى تَبْليغِ الرِّسالَةِ أمانَتَهُمْ»: خداى سبحان از اولاد او پيامبرانى برگزيد، كه بر وحىْ از آنان ميثاق گرفت و براى تبلغ رسالت، امانت و پيمان.

پيمان ابلاغ رسالت معظم ترين پيمانياست كه ممكن است تصوّر شود، پيمانى است كه خداوند از پيامبران براى پذيرش وحى و ابلاغ حقايق وحى شده به انسانها مى گيرد.

بديهى است كه وحى بايستى بردلى وارد شود كه از هر گونه خس و خاشاك هوا و هوس و خوخواهى ها پاك و منزّه باشد، و اندك آلودگى درونى مجراى آب حيات وحى را تيره مى سازد.

مسلّم است كه پيامبران در رسانيدن حقايق وحى شده به مردم بايستى به همه گونه گذشت و فداكارى تن دردهند.

در حقيقت وضع حياتى يك پيامبر چنين است كه زندگى خود را بر مبناى رسالت تلقّ يكند. او در عين حال كه يكى از انسانهاست و داراى زندگى طبيعى است، واسطه كاملاً اين براى ابلاغ رسالت از طرف خداست.

شايد بتوان گفت كه: سختترين فداكارى را كه بايستى در پيمان با خدا بپذيرد، دخالت ندادن خود در امر رسالت است.

على عليه السّلام به دنباله فرمايش خود مى فرمايد:

"خداوند رسولانى را در ميان امم برانگيخت و پيامبرانش را پياپى به سوى آننان فرستاد، تا مردم را به اداى پيمان فطرى اى ه با آفريدگارشان بسته بودند وا دارند، و نعمت فراموش شده او را به يادشان بياورند، و با تبلغ دلائل روشن وظيفه رسالت را بجاى آورند، و نيروى مخفى عقول مردم ار بر انگيزانند و با رور سازند، و آيات با عظمت الهى را كه در هندسه كلّى هستى نقش بسته است به آنان بنمايانند: آسمانهاى برافراشته بالاى سرشان و گهواره گسترده زمين زير پايشان و معيشت هائى كه حياتشان را تأمين نمايد."

هدف و موادّ رسالت در قرآن اينچنين بيان شده:

«الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّورَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُوْلئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»:(291)

آنانكه پيروى مى كنند از پيامبر امّى كه در تورات و انجيل وصف او را يافته اند، آنانرا به نيكيها دعوت و از بديها باز مى دادر، پاكيزه ها را برايشان حلال و پليديها را بر آنان حرام مى نمايد، و با رهاى خرافات و زنجيرهاى بندگى را از گردنشان بر ميدارد، پس آنانكه به او ايمان آورده و او را بزرگ داشته و يارى دهند، و از نورى كه با او نازل شده پيروى كنند، اينان رستگارانند.

1ـ قيام انسان ها به عدالت.

2ـ نشان دادن آيات الهى.

3ـ تعليم كتاب كه واقعيّات هستى و حيات انسانى را در بر دارد.

4ـ تعليم حكمت كه دانستنيها را در راه شدن هاى تكاملى تصفيه مى نمايد.

5ـ امر به نيكيها و نهى از پليديها.

6ـ برداشتن بارها و زنجيرهاى سنگينى كه از عوامل گوناگون، انسانها را در خود مى فشارند.

7ـ روشنائى در حيات كه آرمان اعلاى حيات انسان ها را معرفى و قابل وصول مى سازد.

و در كلمات پيشواى پرهيزكاران انيچنين بيان شده:

1ـ آنان را به وفا به تعهّد فطرى اى كه خداوند به آنان عنايت كرده است تحريك نمايند.

2ـ نعمت هاى فراموش شده خداوندى را به پادشان بيندازند.

3ـ با ابلاغ رسالتها، دليل و حجّت را بر آنان تمام كند.

4ـ گنجينه هاى نهانى عقول آنان را بكاوند و بارور سازند.

5ـ آيات هندسه كلى هستى را از آسمانهاى برافراشته در بالاى سرشان و گهواره گسترده زير پايشان، و اشكال گوناگون معيشت را كه حيات آنان را تأمين مى نمايد آشكار سازند.

6ـ آيات الهى را در پديده مرگ كه فروغ حياتشان را خاموش مى كند و آنان را به آخرت مى سپارد و در خستگى ها و مشقّت ها كه پير و فرسوده شان مى سازد و رد رويدادهاى پياپى كه به سراغ آنان مى آيند، نشان بدهند.

7ـ رفتار معتدل، قوانين عامل رشد و كمال، سخن جدا كننده حقّ و باطل و حكم عادلانه را به آنان تعليم دهند.

اين است مواد و هدف رسالتهاى الهى در روى زمين كه قرآن با صراحت قاطعانه بيان مى كند و سخنان امير المؤمينن در "نهج البلاغه" و همه شئون زندگى او همان مواد و هدف را توضيح و تطبيق مى نمايد.

يك تتبّع كافى در سرگذشت انسانها اثبات مى كند كه هر گروه رسالت سودمند و سازنده جز مصداقها و شاخه هاى همين مواد و هدفها نبوده است.

هدف اعلاى زندگى فردى و اجتماعى كه گمشده حياتى امروز بشريّت است بدون رسالتهائى كه مواد و هدفهاى مزبرو را توضيح و تطبيق به زندگى نمايد چيزى است كه هرگز براى انسانها هره واقعى خود را نخواهد نمود.(292)

پيامبر درباره دَرِ امامت و ولايت كه از جانب خداوند گشوه شده تا زا آن در، تمام انسانها به حقايق مربوط به ربوبيّت و همچنين قوانين شرع برسند، فرمود:

إنَّ اللّهَ خَلَقَنى وَعَلِيّاً مِنْ شَجَرَة أنَا أصْلُها، وَ عَلِىٌّ فَرْعُها، وَالْحنُ وَ الْحُسَيْنُ ثَمَرَتُها، وَ الشِّيعَةُ وَرَقُها، فَهَلْ يَخْرُجُ مِنَ الطَّيِّبِ إلاّ الطَّيِّبُ؟ وَ أنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْمَدينَةَ فَلْيَأْتِها مِنْ بابِها.

وَ فى لَفْظِ حُذَيْفَةَ عَنْ عَلٍّ عليه السّلام: أنَا مَدينةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، وَ لاتُؤْتَى الْبُيُوتُ إلاّ مِنْ أبْوابِها.

وَ فى لَفْظ: أنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ و أنْتَ بابُها، كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أنَّهُ يَدْخُلُ الْمَدينَةَ بَغَيْرِ الْبابِ. قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَأتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أبْوابِها.(293)

احاديث بالا را علامه امينى صاحب "الغدير" از 143 نفر از بزرگترين دانشمندان اهل سنّت نفل مى كند و از بيست و يك نفر بر صحّت و سلامت سند حديث شاهد مى آورد. پيامبر فرمود:

من و على از يك درختم، من ريشه ام و على تنه و حسن و حسين ميوه آن و شيعه برگش; ازپاك غير از پاك مى آيد؟!

من شهر علمم و على در آن شهر است; هر كس قصد شهر دارد از درِ آن وارد گردد.

الفاظ ديگرى از حديث چنين آمده:

1ـ أنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْبَيْتَ فَلْيَأْتِ الْبابَ.

2ـ أنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها، فَمَنْ أرادَ الْعِلمَ فَلْيَأْتِ الْبابَ.

3ـ أنَا دارُالْحِكْمَةِ وَ عَلِىٌّ بابُها.

4ـ أنَا دارُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها.

5ـ أنَا ميزانُ الْعِلْمِ و عَلِىٌّ كَفَّتاهُ.

6ـ أنَا ميزانُ الحِكْمَةِ وَ عَلِىٌ لِسانُهُ.

7ـ أنَا المَدينَةُ وَ أنْتَ الْبابُ، وَلايُوْتَى الْمَدينَةُ إلاّ مِنْ بابِها.

8ـ عَلِىٌّ أخى وَ مِنّى وَ أنا مِنْ عَلِىٍّ فَهُوَ بابُ عِلْمى وَ وَصِيِّى.

9ـ عَلِىٌّ بابُ عِلْمى وَ مُبَيِّنٌ لاُِمَّتى ما اُرْسِلْتُ بِه مِنْ بَعْدى.

10ـ أنْتَ بابُ عِلْمى.

نزد ملّت اسلام مسلّم است كه علم پيامبر به وجود مقدس حضرت مولى الموحّدين منتقل شد و علم امير المؤمين به يازده فرزندش از حضرت حسن تا مهدى عليه السّلام رسيد. و امّت براى ياتن ربّ و شئونش چاره اى جز مراجعه به ائمّه طاهرين عليهم السّلام ندارند، معارفى كه يك نمونه اش "نهج البلاغه" و نمونه ديگرش "صحيفه سجّاديّه" و نمونه ها ديگرش كتاب "كافى"، "وافى"، "تهذيب"، "استبصار"، "من لايحضر"، "وسائل"، "شافى" مى باشد.

4. دلالت و هدايت بر اخلاص در توحيد:

حمد خداوندى را كه يا آيات قرآن و معارفى كه از پيامبر و ائمه رسيده ما را به اخلاص در عبادت و ايمان توجّه داد.

فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ، أَلاَ لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ:(294) خدا را پرستش كن و ايمان و عمل و دينت را براى او خالص گردان، آگاه باشيد كه آنچه براى خداست دين خالص است.

إِلاَّ الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلّهِ فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ ووْفَ يُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْراً عَظِيماً:(295) مگر آنان كه تبهاكارى و گناه خود را با توبه اصلاح كردند و به عنايت و لطف وجود مقدّس حقّ در آويختند و دين خود ار براى خدا خالص گردانيدند، پس اين گروه در صف مؤمنان باشند، و بزودى خداوند مهربان مؤمنان را اجر عظيم خواهد داد.

قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَن أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ:(296) اى رسول من بگو من ورم فقط خدا را بپرستم و دينم را براى او خالص گردانم.

قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دينى:(297) بگو من خداى يكتا را مى پرستم و دينم را براى او خاصّ و خالص گردانم.

وَلَنا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ:(298) بگو ما مسئول كار خود و شما مسئول كردار خود هستيد، مائيم تنها مردمى كه خدا را به يكتائى شناخته و او را از روى خلوص مى پرستيم.

فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ:(299) پس خدا را به اخلاص بخوانيد، كه دين خالص از خداست هر چند كافران نخواهند.

هُوَ الْحَيُّ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ:(300) او خداى جاويد است كه جز او خدائى نيست پس تنها او را بخوانيد و با اخلاص بندگى كنيد كه ستايش و حمد مخصوص خداى عالميان است.

وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلاَةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ:(301) جامعه انسانى امر نشدند مگر به عبادت خالص و بى شائبه شرك و ريا و بپاـ داشتن نماز و اداى زكات، اين ااست دين پابرجا ودرست و راه سعادت و سلامت.

فى مَواعِظِ النَّبِىِّ لاِبْنِ مَسْعُود: يَا ابْنَ مَسْعُود إذا عَمِلْتَ عَمَلا فَاعْمَلْ لِلّهِ خالِصاً لاِنَّهُ لايَقْبَلُ مَنْ عَبادِهِ إلاّ ما كانَ خالِصاً:(302) در مواعظ رسول خدا به اين معبود است: پسر مسعود هرگاه كارى انجام دهى براى خدا و محضر خدا خالص انجام بده زيرا عملى جز عمل خالصْ قبول درگاه او نيست.

قالَ عَلِىٌّ عليه السّلام: طُوبى لِمَنْ أخْلَصَ عَمَلَهُ وَ حُبَّهُ وَ بُعْضَهُ وَ أخْذَهُ وَ تَرْكَهُ وَ كَلامَهُ وَ صَمْتَهُ وَ فِعْلَهُ وَ قَوْلَهُ....:(303) على عليه السّلام فرمود: خوشا به حال كسى كه عمل او دوستى و دشمنى و گرفتن و رها كردن و سخن و سكوت و فعل و قولش را براى خدا خالص كند.

قالَ الصّادِقُ عليه السّلام: إنَّ رَبَّكُمْ لَرَحيمٌ يَشْكُرُ الْقَليلَ، إنَّ الْعَبْدَ لَيُصَلِّى الرَّكْعَتَيْنِ يُريدُ بِها وَجْهَ اللّهِ فَيُدْخَلُهُ اللّه بِهِ الْجَنَّةَ:(304) امام صادق عليه السّلام فرمود: پروردگار شما مهربان است، عمل كم را تقدير مى كند، هر آينه عبد دو ركعت نماز محض خدا بجا مى آورد، خداوند به سبب آن نماز او را واد بهشت مى كند.

عَنِ الرِّضا، عَنْ آبائِهَ صَلَواتُ اللّهِ عليهم قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عليه و آله: ما أخْلَصَ عَبْدٌ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ أرْبَعينَ صَباحاً إلاّجَرَتْ يَنابيعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسانِهِ:(305) امام هشتم از پدرانش از رسول خدا نقل مى كند: عبدى كه چهل روز براى خدا خالص شود، چشمه هاى حكمت از قلبش به زبانش جارى مى شود.

اين فقير مسكين و عبد مستكين به پيشگاه حضرت دوست عرضه داشته:

يا رب تو علاج درد مائى *** بردرد درون ما شفائى

ما خسته دل و فسرده حاليم *** از بار گنه شكسته باليم

غرقيم همه به بحر عصيان *** هستيم گداى لطف و احسان

با اينكه ز كبرْ خود نمائيم *** در اصلْ فناى در فنائيم

هستىّ و خوديّتى نداريم *** از خويش منيّتى نداريم

بر درگه تو ذليل و خواريم *** سرمايه بجز گنه نداريم

اى غوث و غياث بى پناهان *** بخشنده جمله گناهان

يا رب تو ببين اسير مستيم *** آلوده هر گناه و پستيم

شد تيره ز معصيت دل ما *** شد نار جحيمْ حاصل ما

بگشاى دى ز توبه اى يار *** ما را تو ز معصيت نگهدار

ما گر چه به عهد بى وفائيم *** لكن به در تو ما گدائيم

برسائل خود عنايتى كن *** از غمزدگان حمايتى كن

اى مايه آبروى مسكين *** ثابت قدمم نماى در دين

امام عسگرى مى فرمايد: اگر تمام دنيا را لقمه اى كنم و در دهان بنده اى خالص بگذارم گوئى در حقّ او تقصير كرده ام، واگر كافر را از آن منع كنم تا از گرسنگى و تشنگى به مرگ برسد سپس شربتى از آب به او بنوشانم انگار به اسراف در نعمت حق برخاسته ام.(306)

5. دور داشتن انسان از شرك و الحاد:

دور بودن از شرك در هر كيفيّت و شكلش اعمّ از دنيا پرستى، مقام پرستى، شهوت پرستى، هوا پرستى، طاغوت پرستى، شيطان پرستى، محض عنايت و لطف حق به بندگان است.

چون ايمان خالص و عمل صالح بر شئون حيات حاكم گردد بساط شرك از سرزمين هستى انسان جمع مى شود.

شرك به فرموده قرآن در سوره لقمان، ظلم عظيم است و هر كس تا وقت مرگ آلوده به آن باشد از رحمت خدا نصيب نخواهد داشت و در آن زمان توبه اش پذيرفته نخواهد شد.

شرك ورزى به فرموده قرآن باعث از بين رفتن تمام اعمال نيك انسان در دوره عمر اوست:

وَ لَوْ أشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ:(307) و هر آينه اگر شرك بورزند، به حقيقت كه تمام حسنات دوره عمر آن ها از بين مى رود.

وَلكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ:(308) و ليكن خاوند ايمان را محبوب شما ساخت و آنرا در دلهاى شما زينت بخشيد، و كفر فسق و عصيان را مكروه شما داست، اينانند رشد يافتگان.

تحبيب ايمان:

كسى يا چيزى را دوست داشتن در اثر پى بردن به زيبائيها يا سودمنديهاى آن پيدا مى شود. ايجاد دوستى در دل كسى كردن به وسيله توجّه دادن به خوبى و زيبائى و سودمندى خواهد بود.

ايزد پاك، ايمان را به وسيله ذكر خوبى ها و ثوابها و فضيلتهاى آن خواسته كه محجوب مسلمانان كند و بندگان عزيز خود را از اين فيض بزرگ برخوردار سازد. از جمله مباركه: «وَ زَيَّنَهُ فى قُلُبِكُمْ» استفاده مى شود كه مقرّ ايمان قلب است و ايمان از صفات جوانح است: صفات قلبى علل براى صدور افعال خارجى و صفات جوارحى است. در جمله: «وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ» كفر و فسوق و عصيان را در مقابل ايمان قرار داده است. يكى از طرق تعريف، دانستن مقابلهاى معرّف است و از اين تقابل مى توان راهى به حقيقت ايمان پيدا كرد.

كفرْ انكار خدا و رسول است، پس ايمان اعتقاد به خدا و رسول است. فسوقْ پرده درى است، پس ايمان صفتى است قلبى و اعتقادى كه مردم با ايمان را از پرده درى و هتك نواميس متنفّر ساخته و جلوگيرى مى كند. عصيانْ گناه ونافرمانى است، پس ايمان عقيده اى است كه نمى گذارد از مردم باايمان تمرّد و نافرمانى حق صادر شود، زيرا از آن بيزار و متنفّرند.

با اين بيان تاحدّى مى توان به اندازه لطف حق كه ايمان را محبوب مسلمانان قرار داده پى برد، زيرا ايمان راه نجات از پليديها و زشتيها و راه دخول در سعادت و خوشبختى هاست.

تكريه كفر و فسوق و عصيان:

بيزارى از كسى يا چيزى در اثر آگاه شدن بر زيانها و زشتى ها و بديهاى آن پيدا مى شود، بيزار كردن كسى را از چيزى به وسيله روشن كردن زيانها و زشتى ها و بديهاى آن است. قرآن در جمله: «وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ» مى گويد: خداى شما را از كفر و پرده درى و نافرمانى بيزار كرده است. بيزار كردن خداى مسلمانان را از كفر و فسوق و عصيان به وسيله نماياندن زيانها و شوميها و زشتى هاى آنها است.

كفرْ انكار خدا ونعمت هاى اوست و صفتى است باطنى و از افعال قلبى، اين صفت قلبى ريشه كارهاى شت و ناپسند مى باشد.

عصيان اعمّ از فسوق است، زيرا فسوق اختصاص دارد به كسى كه مطيع بوده سپس از اطاعت دست برداشته و پرده درى كرده، ولى عصيان اعمّ است و عاصى شامل كسى كه از آغاز نافرمان بوده و هيچ گونه تلبّسيبه اطاعت پيدا نكرده مى شود.

هر يك از كفر و فسوق و عصيان، با ايمان ضديّت دارند، زيرا ايمان اعتقادى است در قلب كه موجب عم لدررفتار و ل گفتار باشد، پس كفر با ايمان دشمن است، فسوق با ايمان ضدّيّت دارد، عصيان اب ايمان سازكار نيست، هر يك از اين سخ مى كوشند ريشه ايمان را قطع كنند.(309)

همانطور كه در آيه شريف ملاحظه كرديد واقعيّت ها را خداوند محببو بقلب انسان فمروده و قلب ار از پستى ها، جناب او متنفّر نموده است. بدتر از كفر و فسق و عصيانع شرك است. قرآن و روايات به طور مفصل به زشتى ها و زيانها و ضررها و ضربه هاى شرك اشاره كرده اند و از اين طريق آن ار منفور قلبو صافيه قرار داده اند و اين همانن معنايئى است كه از جمله منورد شرح "صحيفه" استفاده مى شود.

شرك بنابر آيات قرآن اعمّ از شرك در قول و صفت و عم لو نيّت و عبادت سا، در هر صورت جيزى از در جنب خدا قراردادن و از آن پيروى كدرن شرك است و آن گناه بسيار بزرگ و در صورت ماندنش در قلب غير قابل امرزش است. در زمينه تفسير شرك به كتب گرانبهاى تفسيرى و روانى بخصوص باب ايمان و كفر "بحار" علاّمه مجلسى مراجعه نمائيد.

بت پرستان مكّه، آفتاب پرست ها، پول پرستها، كمك دهندگان به سقيه و باند ننگين اموى وو عبّاسى و فرمانبران از طواغيت در همه دوره ها از مصاديق بارز مشركين هستند، دولت ها و ورين آنها كه در راه خدمت به استعمارند و از منافع ملّت هاى خود چشم پوشيده نوكرى اجانب را مى نمايند مشركانند و گناهانشان از اعظم گناهان و معاصى است. تفسير شرك، كتاب مفصّلى لازم دارد، اميد است روزى بتوانم اين معنا را تحقيق كرده در دسترس عزيزان قرار دهم. در اينجا شرح جملات مربوطه را پايان برده و به محضر حضرت ربّ العزّه عرضه مى دارم: خداوندا، ما را زا هر نوع آلودگى حفظ كن و به هر نوع خير و خوبى بياراى.

«حَمْداً يُضِيءُ لَنَا بِهِ ظُلُمَاتِ الْبَرْزَخِ وَ يُسَهِّلُ عَلَيْنَا بِهِ سَبِيلَ الْمَبْعَثِ وَ يُشَرِّفُ بِهِ مَنَازِلَنَا عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ، يَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْس بِمَا كبَتْ وَ هُمْ لاَ يُظْلَمُونَ يَوْمَ لاَ يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَ لاَ هُمْ يُنْصَرُونَ. حَمْداً يَرْتَفِعُ مِنَّا إِلَى أَعْلَى عِلِّيِّينَ فِي كِتَاب مَرْقُوم يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ، حَمْداً تَقَرُّ بِهِ عُيُونُنَا إِذَا بَرِقَتِ الْأَبْصَارُ وَ تَبْيَضُّ بِهِ وُجُوهُنَا إِذَا اسْوَدَّتِ الْأَبْشَارُ، حَمْداً نُعْتَقُ بِهِ مِنْ أَلِيمِ نَارِ اللَّهِ إِلَى كَرِيمِ جِوَارِ اللَّهِ»:

در سطور گذشته در جنب شرح برخى از جملات به مسئله برزخ و قيامت مؤمن وعاصى اشار رفت، به همين خاطر جملات بالا نيازمند به شرح نيست فقط به ترجمه آن بسنده مى شود:

"سپاسى كه تاريكيهاى برزخ را بدان بر ما روشن سازد، و راه ورود به محشر را بر ما آسان نمايد، و منازل ما را در برابر گواهان آبرومند نمايد، روزى كه هر كه هر چه كرده به سزاى آن مى رسد و به ستم نمى شود، روزى كه دوستى ها دفع عذاب نكند و براى نافرمانان يار و ياروى جهت ياى نباشد!

سپاسى كه بر اثر عشق و خلوص، به اعلى علّيّين بالا رود در نامه نوشته شده اى كه مقرّبين دراه آنرا نظاره نمايند و نگهدارى كنند; سپاسى كه ديدگان ما به آن روشن شود آن هنگام كه ديده ها به خيرگى دوخته گردد; سپاسى كه از آن رويمان سپيد شود روزى كه چهره ها بر اثر گناه سياه است; سپاسى كه ما را از عذاب دردناك نجات داده به جوار عنايت و كرم خداوند ببرد".

«حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلاَئِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ نُضَامُّ بِهِ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ فِي دَارِ الْمُقَامَةِ الَّتِي لاَ تَزُولُ وَ مَحَلِّ كَرَامَتِهِ الَّتِي لاَ تَحُولُ»:

"حمد و سپاسى كه با آن شانه بشانه فرشتگان رفته، و به سبب آن در سراى هميشگى و جايگاه پربركت ابدى با پيامبرانش گرد آئيم".

هست به ذات و صفت نهفته و پيدا *** ايزد حىّ قديم، قادر دانا

بار خدائى كه بورجوب وجودش *** سلسله ممكنات گشته هم آوا

آخرِ او را ابد نديده نهايت *** اوّلِ او را ازل نيافته مبدا

شاهد آثار قدرتش همه گيتى *** حجّت اثبات هستيش همه اشيا

كيسه پر لعل بسته بر كمر كوه *** كاسه پر دُر نهاده در كف دريا

هستى صرِفى ز چون و چند منزّه *** ذات بسيطى ز كمّ و كيف مبرّا

گل بدر آرد ز خار و نيشكر از خاك *** لاله بر آرد ز سنگ و لعل ز خارا

رفت كه بركُنه ذات او ببرد پى *** معترف آمد به عجز، عقل توانا

بارخدايا ز راه بنده نوازى *** رحمت خود را مكن مضايقه از ما

رفت خطائى ز دست ما اگر امروز *** در گذر از دى به فضل خويش تو فردا

غيرت اگر نيك اگر بدست تو دانى *** كو بود از دوستان عترت زهرا

پي نوشتها:

258 ـ فرقان، 44.

259 ـ "اصول اساسى روانشناسى" ص 178.

260 ـ "شرح رساله قيصرى" ص 123.

261 ـ نوح، 14.

262 ـ احزاب، 72.

263 ـ بقره، 32.

264 ـ صافّات، 164.

265 ـ "شرح فصوص" خوارزمى، ج 1، ص 58.

266 ـ شمس، 8 ـ 9.

267 ـ توبه، 31.

268 ـ بقره، 25.

269 ـ يوسف، 39.

270 ـ زمر، 56.

271 ـ روم، 7.

272 ـ بقره، 200.

273 ـ "شرح تائيّه ابن فارض" ص 32.

274 ـ نحل، 125.

275 ـ حج، 8.

276 ـ "اصول فلسفه و روش رئاليم" ج5، ص 39.

277 ـ "دانستنيهاى جهان علم" ص 8.

278 ـ "بررسى دين از راه دانش" ص 73.

279 ـ صف، 10 ـ 11.

280 ـ مؤمن، 44.

281 ـ حديد، 23.

282 ـ رعد، 28.

283 ـ شمس، 8.

284 ـ بقره، 152.

285 ـ بقره، 172.

286 ـ انفال، 26.

287 ـ نحل، 78.

288 ـ لقمان، 12.

289 ـ سبأ، 13.

290 ـ آل عمران، 145.

291 ـ اعراف، 157.

292 ـ "تفسير نهج البلاغه" ج 2، ص 183

293 ـ "الغدير" ج 6، ص 79.

294 ـ زمر، 2 ـ 3.

295 ـ نساء، 146.

296 ـ زمر، 11.

297 ـ زمر، 14.

298 ـ بقره، 139.

299 ـ مؤمن، 14.

300 ـ مؤمن، 65.

301 ـ بيّنه، 5.

302 ـ "مستدرك سفينه" ج 3، ص 316 ـ 317.

303 ـ "مستدرك سفينه" ج 3، ص 316 ـ 317.

304 ـ "مستدرك سفينه" ج 3، ص 316 ـ 317.

305 ـ "مستدرك سفينه" ج 3، ص 317.

306 ـ1 و 2ـ "مسندرك سفينه" ج 3، ص 317

307 ـ انعام، 88.

308 ـ حجرات، 7.

309 ـ "تفسير سوره حجرات" صدر، ص 83.

شرح صحیفه (قهپايی)

«و الحمدلله الذى لو‌ حبس عن عباده معرفه حمده على ما‌ ابلاهم من‌ مننه المتتابعه ‌و‌ اسبغ عليهم من‌ نعمه المتظاهره، لتصرفوا فى مننه فلم يحمدوه، ‌و‌ توسعوا فى رزقه فلم يشكروه».

الحبس: المنع.

و‌ الابلاء: الانعام ‌و‌ الاحسان. يقال: بلوت الرجل ‌و‌ ابليت عنده بلاء حسنا. قال القتيبى: يقال من‌ الخير: ابليته ابليه ابلاء، ‌و‌ من‌ الشر: بلوته ابلوه بلاء. ‌و‌ المعروف ان‌ الابتلاء يكون فى الخير ‌و‌ الشر معا من‌ غير فرق بين فعليهما. ‌و‌ منه قوله تعالى: (( و) نبلوكم بالشر ‌و‌ الخير فتنه). قال ابوالهيثم: البلاء يكون حسنا ‌و‌ سيئا. ‌و‌ اصله المحنه. ‌و‌ الله تعالى يبلو عبده بالصنع الجميل ليمتحن شكره، ‌و‌ يبلوه بالبلوى التى يكرهها ليمتحن صبره. فقيل للحسن بلاء ‌و‌ للسيى ابلاء. قاله ابوعبيده الهروى فى كتابه.

و‌ المنن: جمع منه- كلقح ‌و‌ لقحه- ‌و‌ هى النعمه. يقال: من‌ عليه منا، اى: انعم عليه. ‌و‌ المنان من‌ اسماء الله تعالى. قاله الجوهرى فى صحاحه.

و‌ اسبغ، اى: اتم. يقال: اسبغ الله عليه النعمه، اى: اتمها.

يعنى: سپاس ‌و‌ ستايش مر خداى را، ‌آن خدايى كه‌ بندگان را‌ راه به‌ معرفت حمد ‌و‌ شكرگزارى خود نمود، كه‌ اگر بازداشتى از‌ بندگان خود شناختن سپاس خود را‌ بر‌ آنچه انعام ‌و‌ احسان كرده ايشان را‌ از‌ نعمتهاى پيوسته ‌ى‌ پى در‌ پى ‌و‌ اتمام كرده بر‌ ايشان از‌ نعمتهاى متواليه ‌ى‌ مترادفه، هر‌ آينه تصرف كردندى در‌ نعمتهاى او‌ پس‌ سپاس نگفتندى او‌ را، ‌و‌ فراخى يافتندى در‌ روزى او‌ پس‌ شكرگزارى نعمتهاى او‌ نكردندى.

«و لو‌ كانوا كذلك، لخرجوا من‌ حدود الانسانيه الى حد البهيميه فكانوا كما وصف فى محكم كتابه: (ان هم الا كالانعام بل هم اضل سبيلا)».

الانسان فعلان من‌ الانس عند البصريين، لموافقته مع الانس لفظا ‌و‌ معنى. ‌و‌ يكون وزنه فى التصغير فعيلان. ‌و‌ قال الكوفيون: هو افعان من‌ نسى. ‌و‌ استدلوا بذلك على ان‌ اصله انسيان على افعلان، حذف الياء على غير قياس، فوزنه افعان. ‌و‌ المختار الاول. لانه لا‌ يوافق نسى لا‌ لفظا- اذ ليس فيه ياء- ‌و‌ لا‌ معنى. فان الانسان ليس فيه دلاله على نسيان. فبعد باعتبار اللفظ ‌و‌ المعنى.

و‌ البهيمه واحده البهائم. ‌و‌ هى من‌ الابهام ‌و‌ الاغلاق بمعنى عدم ايضاح المقصود الذى سببه فقد النطق.

و‌ الانعام: الازواج الثمانيه الذكر ‌و‌ الانثى من‌ الابل ‌و‌ البقر ‌و‌ الضان ‌و‌ المعز.

«فى محكم كتابه»، اى: كتابه المحكم المتقن.

يعنى: اگر حال بدين منوال بودى كه‌ ايشان را‌ با‌ وجود اين نعمتهاى پى در‌ پى كه‌ داده اى، راه به‌ معرفت حمد ‌و‌ شكرگزارى خود ننمودى، هر‌ آينه بيرون رفتندى از‌ حدود انسانيت ‌و‌ آدميت ‌و‌ داخل شدندى در‌ حريم بهميت ‌و‌ بسته زبانان، پس‌ بودندى همچنانچه وصف كرده خداى تبارك ‌و‌ تعالى در‌ كتاب محكم متقن خود كه: «نيستند ايشان مگر مانند چهارپايان بسته زبان» كه‌ هميشه وجهه ‌ى‌ همت ايشان ‌و‌ چراگاه نهمتشان مصروف است به‌ لذات حسيه.

«بلكه اين گروه گمراهترند» از‌ انعام كه‌ شتر ‌و‌ گاو ‌و‌ گوسفند باشند.

چه، انعام از‌ زيور عقل ‌و‌ نطق عارى اند، به‌ خلاف انسان كه‌ اين دو‌ آلت شريف، عليم حكيم او‌ را‌ كرامت فرموده ‌و‌ ايشان را‌ معد ‌و‌ مهياى ‌آن ساخته كه‌ درك حقايق دينى ‌و‌ معارف يقينى نمايند. پس‌ اگر طايفه اى از‌ ايشان از‌ نادانى ‌و‌ دون همتى، از‌ اين مطلب عظيم بازايستند، زيادتى در‌ گمراهى ‌و‌ دورى از‌ جاده ‌ى‌ قويم ‌و‌ صراط مستقيم نموده باشند. چنانچه نص كتاب الهى از‌ ‌آن مفصح است، از آنجا كه‌ به‌ تازيانه ‌ى‌ اضراب، تحريك بارگير همت ايشان كرده ‌و‌ اشاره ‌ى‌ لطيفه بدين نكته فرموده. چنانچه متصديان بيان تنزيل ‌و‌ اهل تفسير توضيح ‌آن نموده اند.

«و الحمدلله على ما‌ عرفنا من‌ نفسه، ‌و‌ الهمنا من‌ شكره، ‌و‌ فتح لنا من‌ ابواب العلم بربوبيته، ‌و‌ دلنا عليه من‌ الاخلاص له فى توحيده، ‌و‌ جنبنا من‌ الالحاد ‌و‌ الشك فى امره».

الظاهر ان‌ لفظه «ما» فى قوله عليه السلام: «على ما‌ عرفنا» مصدريه- اى: على تعريفنا نفسه- لاحتياج الموصول الى التقدير- اى: ما‌ عرفناه- ‌و‌ الحذف خلاف الظاهر. ‌و‌ «من» صله زائده لا‌ بيانيه، كما فى المعطوفين التاليين له. ‌و‌ «الهمنا» عطف على «عرفنا»، اى: الهامنا. ‌و‌ كذا المعطوفات الاتيه.

و‌ لفظه «من» فى قوله: «من الاخلاص» تعليليه، كقوله تعالى: (مما خطيئاتهم اغرقوا). ‌و‌ قول الفرزدق فى مدح سيدالساجدين: «يغضى حياء ‌و‌ يغضى من‌ مهابته». فالتقدير: دلنا عليه. لكى نخلص له فى توحيده.

و‌ («من») فى قوله: «من الالحاد» بمعنى عن، كقوله تعالى: (فويل للقاسيه قلوبهم من‌ ذكر الله) ‌و‌ قوله تعالى: (يا ويلنا قد كنا فى غفله من‌ هذا).

و‌ الالهام ان‌ يلقى الله فى النفس امرا يبعثه على الفعل او‌ الترك، ‌و‌ هو نوع من‌ الوحى يخص به‌ الله من‌ يشاء من‌ عباده. كذا فى النهايه الاثيريه.

و‌ الرب: المالك، ‌و‌ لم يطلقوه الا فى الله وحده، ‌و‌ هو فى غيره على التقييد بالاضافه، كقولهم: رب الدار، ‌و‌ رب الناقه. ‌و‌ رببت القوم: سستهم، اى: ملكت امورهم. ‌و‌ قيل: هو من‌ الربوبيه، اى: بلوغ الشى ء الى كماله شيئا فشيئا.

و‌ الحد فى دين الله، اى: حاد عنه ‌و‌ عدل.

و‌ عدوله عليه السلام عن «الشك فيه» الى «امره» تجوز دال على التعظيم ‌و‌ التادب.

يعنى: «سپاس ‌و‌ ستايش مر خداى را‌ بر‌ شناسا گردانيدن ما‌ را‌ به‌ ذات خود» به‌ اين طريق كه‌ خلق آسمان ‌و‌ زمين ‌و‌ غير آنها از‌ مصنوعات محكمه ‌ى‌ متقنه نموده كه‌ از‌ علم به‌ وجود اينها، عالم مى شويم به‌ وجود صانعى قدير عليم، «و بر‌ ملهم ساختن ما‌ را‌ به‌ طريق شكرگزارى خود، ‌و‌ برگشادن از‌ براى ما‌ درهاى علم ‌و‌ دانش به‌ خداوندى ‌و‌ تربيت كنندگى خود ما‌ را» كه‌ ‌آن ابواب حدوث ‌و‌ امكان ‌و‌ تغير ممكنات است كه‌ استدلال كرده مى شود بر‌ مالكيت ‌و‌ تربيت كردن ‌آن از‌ ذوات ممكنات را، «و بر‌ راه نمودن ما‌ را‌ به‌ خويش تا‌ آنكه اخلاص ورزيم از‌ براى او‌ در‌ يگانگى ‌و‌ يكتا دانستن ‌و‌ منزه دانيم او‌ را‌ از‌ شريك، ‌و‌ بر‌ دور كردن ما‌ را‌ از‌ برگشتن از‌ حق ‌و‌ شك ‌و‌ ريب كردن در‌ ذات مقدس او.» ‌و‌ تعبير از‌ ذات به‌ امر از‌ جهت تعظيم ‌و‌ رعايت ادب است.

«حمدا نعمر به‌ فيمن حمده من‌ خلقه، ‌و‌ نسبق به‌ من‌ سبق الى رضاه ‌و‌ عفوه».

«حمدا» منصوب است بر‌ مفعول مطلق بودن. يعنى: نحمده حمدا.

و‌ «نعمر» به‌ صيغه ‌ى‌ متكلم مع الغير فعل مضارع مبنى از‌ براى مفعول از‌ باب تفعيل، من: عمره الله تعميرا، اى: طول عمره.

و‌ از‌ ابن ادريس «نغمر» به‌ صيغه ‌ى‌ متكلم مع الغير مبنى از‌ براى فاعل از‌ «غمر، يغمر»- به‌ غين معجمه بر‌ وزن نصر ينصر- روايت شده.

و‌ در‌ بعضى نسخ كه‌ منسوب است به‌ شيخ كفعمى، به‌ صيغه ‌ى‌ مضارع غايب فعل معلوم از‌ همين باب «غمر يغمر» روايت شده، من: غمره الماء، اى: علاه. ‌و‌ منه قيل للرجل: غمره القوم، اذا علوه شرفا. ‌و‌ در‌ اين نسخه لفظ «فى» در‌ «فيمن حمده» ساقط است ‌و‌ چنين است كه: «يغمر به‌ من‌ حمده».

و‌ مى تواند بود كه‌ مراد از‌ «عمر» در‌ اين مقام، ذكر جميل بوده باشد، چنانچه شايع است در‌ اطلاقات فصحا. كما قال الشاعر: «ذكر الفتى عمره الثانى». ‌و‌ قال آخر: «ماتوا فعاشوا بحسن الذكر بعدهم». ‌و‌ قال آخر:

ما‌ قصرت اعمار من‌ كان ذكرهم جميلا فان الذكر بعدهم عمر

و‌ العفو محو الجريمه. من‌ عفا، اذا درس.

يعنى: سپاس مى كنم خداى را‌ اين نوع سپاسى كه‌ عمر دراز يابيم ما‌ به‌ سبب اين حمد در‌ ميان آنكه مبالغه كننده است در‌ حمد او‌ از‌ خلقان او- يا‌ بلند مرتبه گرديم ما، يا: بلند مرتبه گردد، به‌ سبب اين حمد، ‌آن كسى كه‌ حمد كرده او‌ را‌ در‌ ميان خلقان، بنابر اختلاف نسخ، يا: ذكر جميل يابيم- ‌و‌ پيشى گيريم به‌ سبب اين حمد ‌آن كسانى را‌ كه‌ پيشى گرفته اند به‌ خشنودى او‌ ‌و‌ به‌ درگذشتن او‌ از‌ گناهان ايشان.

«حمدا يضىء لنا به‌ ظلمات البرزخ ‌و‌ يسهل علينا به‌ سبيل المبعث، ‌و‌ يشرف به‌ منازلنا عند مواقف الاشهاد».

الاضاءه: فرط الاناره، يتعدى ‌و‌ لا‌ يتعدى. ‌و‌ در‌ اين مقام به‌ هر‌ دو‌ طريق روايت شده. «يضىء» خوانده شده به‌ صيغه ‌ى‌ غايب معلوم كه‌ «ظلمات» مفعول او‌ باشد، از‌ «اضاء» متعدى. ‌و‌ «تضىء» خوانده شده بر‌ صيغه ‌ى‌ غايبه كه‌ «ظلمات» فاعل او‌ باشد ‌و‌ فعل لازم باشد.

و‌ همچنين «يسهل» به‌ صيغه ‌ى‌ معلوم خوانده شده از‌ باب تفعيل من‌ التسهيل ‌و‌ التيسير. ‌و‌ «يسهل» به‌ صيغه ‌ى‌ مضارع ثلاثى مجرد نيز خوانده شده، از‌ باب ششم بر‌ وزن يحسن، من‌ السهوله بنابر اول «سبيل المبعث» مفعول او‌ خواهد بود، ‌و‌ بنابر ثانى فاعل.

و‌ همچنين لفظ «يشرف» نيز به‌ دو‌ روايت مروى شده، هم از‌ ثلاثى مزيد فيه از‌ باب تفعيل، ‌و‌ هم از‌ ثلاثى مجرد از‌ باب ششم، ‌و‌ «منازلنا» نيز مرفوع ‌و‌ منصوب.

و‌ البرزخ: القبر، لانه بين الدنيا ‌و‌ الاخره. ‌و‌ كل‌ شىء بين شيئين، فهو برزخ. هكذا قاله الهروى فى الغريبين.

و‌ المبعث: اسم مكان من‌ البعث ‌و‌ هو الاثاره. ‌و‌ منه: يوم البعث، اى: يوم يبعثنا الله من‌ القبور. هكذا قال المطرزى فى المغرب.

و‌ الموقف: الموضع الذى تقف فيه حيث كان. ‌و‌ الجمع: مواقف.

الاشهاد: الشهود، ‌و‌ هو جمع شاهد- كالاصحاب جمع صاحب. ‌و‌ هم الملائكه ‌و‌ الانبياء ‌و‌ الائمه عليهم السلام يشهدون بالحق على المحقين ‌و‌ المبطلين ‌و‌ الكافرين يوم القيامه.

يعنى: سپاس مى كنم خداى را، سپاسى كه‌ روشن گرداند از‌ براى ما‌ به‌ سبب ‌آن حمد تاريكيهاى قبر را- يا: روشن شود به‌ سبب ‌آن تاريكيهاى قبر ‌و‌ آسان سازد بر‌ ما‌ راه قبر را‌ روزى كه‌ خداى تعالى ما‌ را‌ برانگيزاند از‌ قبور ‌و‌ زنده گرداند به‌ جهت نشر- يا: آسان شود، بنابر اختلاف نسختين- ‌و‌ تشريف دهد منازل ما- يا: شريف شود منزلهاى ما- نزد محل وقوف ملائكه ‌و‌ انبيا ‌و‌ ائمه عليهم السلام در‌ روز قيامت.

(يوم تجزى كل‌ نفس بما كسبت ‌و‌ هم لا‌ يظلمون).

روزى كه‌ پاداش داده شود هر‌ نفسى را‌ جزاى آنچه كرده است، ‌و‌ ايشان ستمديده نشوند به‌ نقصان حسنات ‌و‌ زيادتى سيئات.

(يوم لا‌ يغنى مولى عن مولى شيئا ‌و‌ لا‌ هم ينصرون).

يقال: ما‌ يغنى عنك هذا: اى: ما‌ يجزى عنك ‌و‌ ما‌ ينفعك.

(يعنى:) روزى كه‌ نفع نرساند كسى كسى را‌ به‌ هيچ چيز- يا: كفايت نكند ‌و‌ دفع نكند دوستى ‌و‌ خويشاوندى از‌ دوست ‌و‌ خويش خود چيزى را‌ از‌ عذاب- ‌و‌ نباشند دوستان كه‌ يارى داده شوند از‌ دوستان ديگر.

«حمدا يرتفع منا الى اعلى عليين فى كتاب مرقوم يشهده المقربون».

«اعلى عليين»: السماء السابعه.

و‌ «يشهده المقربون»، اى: يحضره الملائكه الساكنون فى عليين. لانه محل الملائكه.

يعنى: «سپاس مى كنم اين نوع سپاسى كه‌ از‌ ما‌ مرتفع شود ‌و‌ منتهى شود به‌ اعلى عليين» كه‌ ‌آن آسمان هفتم است «در حالتى كه‌ مثبت شود در‌ كتاب مرقوم» ‌و‌ ‌آن كتابى است نوشته شده ‌و‌ علامت كرده شده به‌ علامتى كه‌ هر‌ كه‌ مشاهده كند، داند كه‌ در‌ او‌ همه چيز است. «حاضر مى شوند ‌آن كتاب را‌ ملائكه ‌ى‌ مقربان» كه‌ ساكنان عليين اند ‌و‌ حفظ ‌آن مى كنند تا‌ گواهى دهند بر‌ آنچه در‌ ‌آن است در‌ روز قيامت.

«حمدا تقر به‌ عيوننا اذا برقت الابصار، ‌و‌ تبيض به‌ وجوهنا اذا اسودت الابشار».

يقال: قر به‌ عينا يقر- من‌ باب ضرب يضرب ‌و‌ علم يعلم- قره ‌و‌ قرورا فيهما. ‌و‌ رجل قرير العين. ‌و‌ قرت عينه تقر- بكسر القاف ‌و‌ فتحها-: ضد سخنت. ‌و‌ اقر الله عينه، اى: اعطاه حتى تقر فلا تطمح الى من‌ هو فوقه. ‌و‌ يقال: حتى تبرد ‌و‌ لا‌ تسخن. فللسرور دمعه بارده ‌و‌ للحزن دمعه حاره. ‌و‌ المروى فى هذا الكتاب المستطاب، هو من‌ باب علم لا‌ غير.

و‌ برق- بكسر الراء-: فزع ‌و‌ تحير. يقال: برق البصر، اذا شخص عند معاينه ملك الموت، فلا يطرف من‌ شده الفزع.

و الابشار: جمع البشر- بسكون الشين- ‌و‌ هو جمع البشره. ‌و‌ البشره ظاهر جلد الانسان.

و‌ در‌ بعضى نسخ به‌ جاى «تقر»، «تنير» است، من‌ انار ‌و‌ هو فعل لازم، اى: صار ذانور.

يعنى: حمد مى كنم اين نوع حمد كه‌ خنك شود- يا: روشن شود، بنابر اختلاف نسختين- به‌ ‌آن چشمهاى ما، در‌ هنگامى كه‌ خيره شود چشمهاى مردم ‌و‌ دوخته شود نزد ديدن ملك الموت، به‌ حيثيتى كه‌ قدرت نداشته باشند كه‌ از‌ شدت فزع بر‌ هم زنند چشمهاى خود را، ‌و‌ سفيد شود به‌ سبب ‌آن حمد روى هاى ما‌ در‌ هنگامى كه‌ سياه شود روى ها ‌و‌ پوستهاى اندام ديگران.

و‌ اين بياض ‌و‌ سواد كنايه باشد از‌ نيكوكارى ‌و‌ بدكردارى. ‌و‌ مى تواند بود كه‌ «بياض وجه» كنايه از‌ شكفتگى باشد كه‌ در‌ حين ادراك مسرت عظيم رو‌ مى دهد، ‌و‌ «سواد وجه» كنايه از‌ گرفتگيى كه‌ در‌ حال خوف ‌و‌ خجالت دست مى دهد، نه بياض ‌و‌ سواد حقيقى. ‌و‌ الله اعلم.

«حمدا نعتق به‌ من‌ اليم نار الله الى كريم جوار الله».

يعنى: سپاس مى كنم خداى را‌ جل ‌و‌ عز، سپاسى كه‌ آزاد شويم به‌ سبب ‌آن حمد از‌ الم داشتن آتش قهر خداى تعالى.

و‌ در‌ بعضى نسخ به‌ جاى «نعتق»، «نعبر» است. يعنى: عبور كنيم از‌ او‌ ‌و‌ برسيم به‌ بزرگى جوار رحمت پروردگار.

«حمدا نزاحم به‌ ملائكته المقربين، ‌و‌ نضام به‌ انبياءه المرسلين فى دار المقامه التى لا‌ تزول ‌و‌ محل كرامته التى لا‌ تحول».

يقال: زحمته ‌و‌ زاحمته، ‌و‌ ازدحم القوم على كذا ‌و‌ تزاحموا عليه. كذا قاله فى الصحاح.

و‌ «نضام» من‌ ضاممتهم، اذا طفقت تنضم اليهم. قال ابن الاثير فى نهايته: فى حديث الرويه: «لا تضامون فى رويته» يروى بالتشديد ‌و‌ التخفيف. فالتشديد معناه: لا‌ ينضم بعضكم الى بعض ‌و‌ تزدحمون فى وقت النظر اليه.

و‌ المقامه- بالضم-: مصدر لحقته التاء بمعنى الاقامه.

و‌ زال الشىء من‌ مكانه يزول زوالا ‌و‌ حال عن مكانه: تحول ‌و‌ انتقل. قاله الزمخشرى فى اساس البلاغه.

يعنى: حمد مى كنم، آنچنان حمدى كه‌ به‌ سبب ‌آن منسلخ شويم از‌ عالم ملك ‌و‌ منخرط شويم در‌ سلك عالم ملكوت، ‌و‌ ممانعت ‌و‌ مزاحمت رسانيم سكان ‌آن عالم را‌ كه‌ ملائكه ‌ى‌ مقربينند، ‌و‌ مزاحمت ‌و‌ انبوهى رسانيم به‌ سبب ‌آن حمد پيغمبران مرسلين را‌ در‌ خانه ‌ى‌ اقامت، آنچنان خانه اى كه‌ هر‌ كه‌ در‌ آنجا داخل شود، از‌ آنجا زائل نشود، ‌و‌ در‌ محل كرامت ‌و‌ نوازش خداى تعالى، ‌آن محلى كه‌ هر‌ كه‌ شرف وصول به‌ ‌آن دريافت، ديگر تحول ‌و‌ انتقال از‌ ‌آن متصور نباشد.

و‌ مراد از‌ اين، بهشت عدن است. ‌و‌ وصول به‌ اين مرتبه ميسر نيست مگر كسانى را‌ كه‌ كامل شده باشند در‌ قوه ‌ى‌ نظرى ‌و‌ عملى ‌و‌ متخلق شده باشند به‌ اخلاق الهى بر‌ اكمل وجوه ‌و‌ ابلغ ضروب، كه‌ ‌آن ائمه ‌ى‌ معصومينند. وفقنا الله تعالى فى تحصيل ما‌ يمكننا من‌ هذه المرتبه الرفيعه.

شرح صحیفه (مدرسی)

اللغه:

الابلاء: عطيه ‌و‌ بخشش كردن.

مننن ‌و‌ نعم: جمع منت ‌و‌ نعمت ‌در‌ معنى قريب همديگر هستند ‌آن‌ چيزى ‌كه‌ اعتقاد حقير است ‌در‌ فرق ‌ما‌ بين اين ‌دو‌ لفظ ‌آن‌ است ‌كه‌ منت اطلاق ‌مى‌ شود ‌در‌ دفع ضرر مثل آزاد كردن اسير ‌و‌ عبد ‌و‌ دفع دشمن ‌و‌ امثال اينها ‌و‌ نعمت عبارت ‌از‌ چيز دادن است مثل كسوه ‌و‌ مسكن ‌و‌ نان ‌و‌ آب ‌و‌ امثال اينها.

اسباغ: ‌به‌ معنى رسانيدن ‌و‌ اتمام يقال اسبغه ‌اى‌ افاضه اسبغ الوضوء ‌اى‌ اتمه.

حد: مرتبه.

بهيمه: جمع ‌او‌ بهايم ‌به‌ معنى حيوان غير مميز.

محكم: يعنى واضح الدلاله ‌يا‌ ثابتى ‌كه‌ نسخ نشود.

انعام: جمع نعم يعنى چهارپايان.

التركيب:

على ‌ما‌ ابلاه متعلق بحمده ‌و‌ اسبغ عطف ‌بر‌ ابلاء جزاء لو الشرط تصرفوا ‌و‌ توسعوا.

يعنى:

حمد سزاوار ذاتى است ‌كه‌ اگر حبس ‌مى‌ كرد ‌از‌ بندگان خود شناختن ثناء خود ‌را‌ ‌بر‌ چيزى ‌كه‌ امتحان نمود ايشان ‌را‌ ‌از‌ منتهاى ‌پى‌ ‌در‌ ‌پى‌ ‌كه‌ اعطاء ايشان كرد ‌و‌ نعمتهاى آشكارى ‌كه‌ ‌بر‌ ايشان رسانيد ‌هر‌ آينه تصرف ‌در‌ منن ‌او‌ ‌مى‌ كردند ‌پس‌ ثناء ‌او‌ نمى كردند ‌و‌ ‌هر‌ آينه غرق نعمت ‌او‌ ‌مى‌ شدند ‌پس‌ شكر نمى كردند اگر چنين ‌مى‌ شدند ‌هر‌ آينه خارج ‌مى‌ شدند ‌از‌ مرتبه ‌ى‌ انسانيت ‌به‌ سوى مرتبه ‌ى‌ بهيميه ‌پس‌ ‌مى‌ باشند مثل كسانى ‌كه‌ وصف كرد خدا ‌در‌ محكم كتاب خود اين جماعتى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ آيات ‌من‌ تدبر نمى كنند مثل چهارپايان هستند ‌يا‌ گمراه ‌تر‌ هستند ‌از‌ ايشان وجه اضليت انسان غير عالم ‌از‌ بهيمه ‌يا‌ ‌از‌ جهت ‌آن‌ است ‌كه‌ بهيمه ‌را‌ اگر زجر كنند منزجر ‌مى‌ شود ‌و‌ اگر امر كنند بجاى ‌مى‌ آورد ‌به‌ خلاف انسان ‌كه‌ ‌با‌ اين همه انبياء ‌و‌ اوصياء هيچ اعتناء نمى كنند ‌و‌ ‌يا‌ وجه ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌بر‌ بهايم آلت معرفت ‌و‌ تميز داده نشده ‌به‌ خلاف انسان ‌كه‌ داده ‌شد‌ ‌بر‌ ‌او‌ ‌و‌ اسباب تميز ‌و‌ معرفت مع ذلك اعمال نمى كند.

دفع شبهه:

قوله عليه الصلوه ‌و‌ السلام ‌«و‌ لو كانوا كذلك» مقصود ‌از‌ اين فقره ‌نه‌ اين است ‌كه‌ اگر حبس ‌مى‌ كرد انسان اضل ‌از‌ بهيمه بود ‌و‌ اين مطلب غلط است زيرا ‌كه‌ ‌در‌ اين حال مثل بهيمه بود صورت انسانيه ‌را‌ ‌در‌ انسانيت مدخليت ندارد:

گر‌ ‌به‌ صورت آدمى انسان بدى احمد ‌و‌ بوجهل ‌پس‌ يكسان بدى

بلكه مقصود اين است ‌كه‌ بعد ‌از‌ اعطاء آلات ‌و‌ اسباب معرفت شكر نكنند ‌و‌ حمد نكنند ‌و‌ ‌هر‌ آينه اضل ‌از‌ بهيمه هستند حاصل كلام قوله (ع) لو كانوا متفرعات عدم شكر ‌و‌ عدم حمد است بعد ‌از‌ معرفت ‌نه‌ ترك شكر ‌و‌ حمد است بعد ‌از‌ حبس، معرفت زيرا ‌كه‌ ‌در‌ اين وقت خود بهيمه است ‌نه‌ اضل ‌از‌ آن.

مرتبه ‌ى‌ بهيميه ‌پس‌ ‌مى‌ باشند مثل كسانى ‌كه‌ وصف كرد خدا ‌در‌ محكم كتاب خود اين جماعتى ‌را‌ ‌كه‌ ‌در‌ آيات ‌من‌ تدبر نمى كنند مثل چهارپايان هستند ‌يا‌ گمراه ‌تر‌ هستند ‌از‌ ايشان وجه اضليت انسان غير عالم ‌از‌ بهيمه ‌يا‌ ‌از‌ جهت ‌آن‌ است ‌كه‌ بهيمه ‌را‌ اگر زجر كنند منزجر ‌مى‌ شود ‌و‌ اگر امر كنند بجاى ‌مى‌ آورد ‌به‌ خلاف انسان ‌كه‌ ‌با‌ اين همه انبياء ‌و‌ اوصياء هيچ اعتناء نمى كنند ‌و‌ ‌يا‌ وجه ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌بر‌ بهايم آلت معرفت ‌و‌ تميز داده نشده ‌به‌ خلاف انسان ‌كه‌ داده ‌شد‌ ‌بر‌ ‌او‌ ‌و‌ اسباب تميز ‌و‌ معرفت مع ذلك اعمال نمى كند.

دفع شبهه: قوله عليه الصلوه ‌و‌ السلام ‌و‌ لو كانوا كذلك مقصود ‌از‌ اين فقره ‌نه‌ اين است ‌كه‌ اگر حبس ‌مى‌ كرد انسان اضل ‌از‌ بهيمه بود ‌و‌ اين مطلب غلط است زيرا ‌كه‌ ‌در‌ اين حال مثل بهيمه بود صورت انسانيه ‌را‌ ‌در‌ انسانيت مدخليت ندارد:

گر‌ ‌به‌ صورت آدمى انسان بدى احمد ‌و‌ بوجهل ‌پس‌ يكسان بدى

بلكه مقصود اين است ‌كه‌ بعد ‌از‌ اعطاء آلات ‌و‌ اسباب معرفت شكر نكنند ‌و‌ حمد نكنند ‌و‌ ‌هر‌ آينه اضل ‌از‌ بهيمه هستند حاصل كلام قوله (ع) لو كانوا متفرعات عدم شكر ‌و‌ عدم حمد است بعد ‌از‌ معرفت ‌نه‌ ترك شكر ‌و‌ حمد است بعد ‌از‌ حبس، معرفت زيرا ‌كه‌ ‌در‌ اين وقت خود بهيمه است ‌نه‌ اضل ‌از‌ آن.

اللغه:

الهام: القاء مطلب ‌در‌ قلب كردن.

الحاد: ‌به‌ معنى منحرف شدن.

شك: تردد ‌و‌ اضطراب.

التركيب:

عايد صله ‌ى‌ ‌ما‌ محذوف.

شرح:

يعنى ثناء مال خدا است ‌بر‌ چيزى ‌كه‌ شناسانيد ‌آن‌ چيز را، ‌از‌ جهت خود يعنى اسباب شناختن ‌او‌ ‌و‌ الهام كرد ‌ما‌ ‌را‌ ‌به‌ چيزهائى ‌از‌ براى شكر خود ‌و‌ باز كرد ‌از‌ براى ‌ما‌ درهاى دانستن خدائى خود ‌را‌ ‌و‌ دلالت ‌و‌ راه نمايد ‌ما‌ ‌را‌ ‌بر‌ چيزى ‌از‌ براى اخلاص ‌بر‌ ‌او‌ ‌و‌ ‌در‌ وحدانيت ‌او‌ ‌و‌ دور كرد ‌ما‌ ‌را‌ ‌از‌ انحراف ‌و‌ ‌شك‌ ‌در‌ امر او.

تتميم: خداشناسى ابده بديهيات است لكن ‌از‌ كثرت وضوح ‌به‌ ‌حد‌ خفا رسيده علت ‌او‌ جهت عدم تامل باشد ‌و‌ الا امر ‌او‌ واضح است ‌چه‌ خوب ‌مى‌ فرمايد حضرت امام جعفر صادق عليه الصلوه ‌و‌ السلام ففى كل شى ء له آيه تدل على انه واحد غرض ‌نه‌ ‌آن‌ است ‌كه‌ معرفت ذات ‌او‌ ممكن نيست بل قيل انه جلت عظمته لايعلمه نفسه بكنه ذاتش ‌از‌ خرد برد پى، فتد چنان خس ‌به‌ قعر دريا بلى ‌مى‌ توان بالبداهه ملتفت ‌شد‌ ‌كه‌ ذاتى هست خالق ذوات ‌و‌ مربى ‌و‌ نمونه خود ‌در‌ بدن انسانى قرار داد اعتقاد فرقه ‌ى‌ حقه ‌در‌ ذات بارى ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌نه‌ مركب بود ‌و‌ جسم ‌نه‌ جوهر ‌نه‌ عرض ‌نه‌ مكان ‌نه‌ زمان ‌و‌ غير آنها ‌كه‌ گفته شده است ‌در‌ بدن انسانى قرار داد اعتقاد فرقه ‌ى‌ حقه ‌در‌ ذات بارى ‌آن‌ است ‌كه‌ ‌نه‌ مركب بود ‌و‌ جسم ‌نه‌ جوهر ‌نه‌ عرض ‌نه‌ مكان ‌نه‌ زمان ‌و‌ غير آنها ‌كه‌ گفته شده است ‌در‌ بدن انسانى نمونه ‌ى‌ ‌آن‌ اين است ‌كه‌ مثلا ‌در‌ مقام انتساب كارى ‌به‌ خود تعبير ‌مى‌ كند ‌كه‌ ‌من‌ نمودم، سئوال ‌مى‌ نمائيم ‌كه‌ ‌من‌ ‌چه‌ چيز است دست ‌تو‌ است پاى ‌تو‌ ‌سر‌ ‌و‌ قلب جوارح ‌تو‌ خواهد نفى كرد ‌و‌ ‌از‌ جمله بديهيات است ‌كه‌ يكقوه ‌در‌ ‌آن‌ هست ‌كه‌ تعبير ‌به‌ ‌من‌ ‌مى‌ كند ‌و‌ ‌او‌ ‌نه‌ مكان ‌و‌ ‌نه‌ زمان دارد ‌و‌ ‌نه‌ شريك ‌و‌ هيچ ‌در‌ ‌آن‌ نيست اين است معنى قوله (ص) ‌من‌ عرف نفسه فقد عرف ربه ‌نه‌ ‌آن‌ معنى ‌كه‌ بعضى خيال كرده اند چنانكه نفس شناختن محال ‌و‌ ممتنع است ‌و‌ همچنين رب برهان اصل وجود ‌و‌ توحيد زياد است بهترين براهين ‌آن‌ چيزى است ‌كه‌ خواجه عليه الرحمه فرمود برهان التطبيق ‌و‌ دليل التمانع ‌و‌ توضيح مقاله ‌و‌ ارساله گنجايش ندارد ‌و‌ اما اسبابيكه دلالت كند ‌بر‌ شكر ‌آن‌ ‌كه‌ ‌از‌ مشكور واقع شود ديدن نعمت ‌در‌ خود ‌و‌ قاطع ‌بر‌ ‌آن‌ ‌كه‌ ‌از‌ قبل غير است ‌پس‌ عقل حاكم ‌بر‌ تعيين غير ‌كه‌ توصيف كند ‌از‌ بابت عدم امن ‌از‌ زوال نعمت اگر توصيف ‌او‌ نكند ‌پس‌ قاعده ‌ى‌ دفع ضرر ‌مى‌ گويد ‌بر‌ ‌تو‌ لازم است ‌كه‌ تعيين غير كنى ‌تا‌ شكر شود:

افادتكم النعماء منى ثلثه يدى ‌و‌ لسانى ‌و‌ الضمير المحجبا

اللغه:

نعمر بالعين المهمله ‌يا‌ ‌به‌ معنى عمر كردن ‌و‌ باقى ماندن است ‌و‌ ‌يا‌ بمعنى آبادى كردن ماخوذ ‌از‌ عماره ‌در‌ بعضى ‌از‌ نسخ بغين معجمه است ‌به‌ معنى فرورفتن.

برزخ: ‌آن‌ زمان فاصله ‌از‌ موتست ‌تا‌ زمان قيامت ‌كه‌ يكى ‌از‌ عوالم است دخل ‌به‌ عالم دنيا ‌و‌ عالم آخرت ندارد ‌و‌ ظاهرا عذاب نارى ‌در‌ ‌آن‌ نيست، ‌و‌ عذاب ‌در‌ ‌آن‌ نظير خواب ‌بد‌ است ‌كه‌ انسان ‌مى‌ بيند ‌و‌ مضطرب ‌مى‌ شود انشاءالله تفصيل ‌او‌ ذكر خواهد شد.

مبعث: محل برانگيختن.

شرف: بلندى ‌و‌ علو.

مواقف: جمع موقف يعنى محل ايستادن.

اشهاد: جمع شهد ‌به‌ معنى حضور كصحب ‌و‌ اصحاب ‌و‌ ‌يا‌ جمع شاهد است

مولى: ‌از‌ براى ‌او‌ معانى است ‌به‌ معنى ‌هم‌ قسم، رب مالك، سيد منعم معتق، ناصر، محب، نافع، ابن عم، داماد، شريك، ‌و‌ غير اينها.

التركيب:

حمدا مفعول است ‌از‌ براى فعل محذوف ‌اى‌ احمده حمدا

شرح:

يعنى ثناء ‌مى‌ كنم ذات حضرت بارى ‌جل‌ اسمه ‌را‌ ثناء كردنى ‌كه‌ باقى بمانيم ‌به‌ سبب ‌آن‌ ثناء ‌در‌ ميان اشخاصى ‌كه‌ ثناء كردند خدا ‌را‌ ‌از‌ خلق ‌او‌ ‌و‌ سبقت بگيريم ‌به‌ سبب ‌او‌ كسى ‌را‌ ‌كه‌ سبقت گرفت ‌به‌ سوى رضاى ‌او‌ ‌و‌ عفوش، ثناء ‌مى‌ كنم ‌او‌ ‌را‌ ثنائيكه روشن شود ‌از‌ براى ‌ما‌ تاريكيهاى برزخ ‌و‌ آسان بشود ‌بر‌ ‌ما‌ راه قبر ‌ما‌ ‌به‌ سوى قيامت، ‌و‌ بالا ‌و‌ رفعت برساند ‌به‌ سبب ‌آن‌ ثناء منزل ‌ما‌ نزد شهود يوم القيمه ‌به‌ عباره اخرى ‌آن‌ ثناء ‌و‌ حمد سبب شود مجاورت اولياء ‌و‌ اصفياء ‌را‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ جزا داده ‌مى‌ شود ‌هر‌ كسى ‌به‌ عملى ‌كه‌ كرده است بدون اينكه ظلم شوند ‌و‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ ‌بى‌ نياز نمى كند رفيقى ‌از‌ رفيقى چيزى ‌را‌ يعنى روز حاجت ‌و‌ روز پريشانى ‌و‌ روز فقر است ‌در‌ ‌آن‌ روز ايشان ندارند كسى ‌را‌ ‌از‌ خودشان ‌كه‌ اعانت ‌و‌ نصرت ايشان كند.

تتميم:

نفعه عميم: ثناء خدا نيست مگر ذكر خدا ‌و‌ ذكر خداى ‌از‌ براى ‌او‌ آثار ‌و‌ خصايصى قرار داده شده مثل اينكه شفاى درد است ‌و‌ رفعت ‌و‌ علو مرتبه است ‌و‌ دفع ‌هم‌ ‌و‌ ‌غم‌ است ‌و‌ امثال اينها مثل نار ‌و‌ ماء ‌كه‌ ‌از‌ براى آنها آثار وضعيه است ‌پس‌ استبعاد نيست ثناء ذات بارى مبعث ‌را‌ آباد كند، محل بعث قبر است چنانكه آيه ‌ى‌ شريفه ‌ى‌ ‌من‌ بعثنا ‌من‌ مرقدنا دلالت ‌بر‌ ‌آن‌ ‌مى‌ كند ‌از‌ ‌آن‌ ‌جا‌ ‌تا‌ ورود ‌در‌ خدمت ‌او‌ منافات دارد ‌كه‌ مشتمل ‌بر‌ عقبات مهلكه است نمى تواند عبور نمايد مگر ناجى ‌و‌ اوحدى اين فرق ‌كه‌ مبعوث ‌مى‌ شوند ‌تا‌ خود ‌را‌ ‌به‌ قيامت رسانند چندين جور هستند فرقه ‌ى‌ مبعوث ‌مى‌ شوند مثل ذرات غالب ناس ‌و‌ حيوانات ‌از‌ سم دار ‌و‌ غيره ‌بر‌ ‌او‌ لگد ‌مى‌ زنند ‌و‌ زير دست ‌و‌ پاى پنهان ‌و‌ ‌به‌ نظر كسى نمى آيند، ‌و‌ اينها متكبرين ‌از‌ قوم هستند ‌و‌ بعضى ‌را‌ امر ‌مى‌ كنند ‌كه‌ اين قطعه ‌از‌ زمين ‌را‌ ‌به‌ دوش بكش ‌و‌ بياور ‌در‌ محشر اينها غاصبين زمين ‌و‌ مانعين زكوه اند ‌و‌ بعضى ‌را‌ ‌مى‌ آورند سوار بناقه ‌از‌ ناقهاى بهشت.

تذنيب:

ظاهر ‌از‌ اشهاد ‌در‌ مواقف الاشهاد جمع شاهد باشد، ‌نه‌

شرح:

يعنى ثناء ‌مى‌ كنم ذات حضرت بارى ‌جل‌ اسمه ‌را‌ ثناء كردنى ‌كه‌ باقى بمانيم ‌به‌ سبب ‌آن‌ ثناء ‌در‌ ميان اشخاصى ‌كه‌ ثناء كردند خدا ‌را‌ ‌از‌ خلق ‌او‌ ‌و‌ سبقت بگيريم ‌به‌ سبب ‌او‌ كسى ‌را‌ ‌كه‌ سبقت گرفت ‌به‌ سوى رضاى ‌او‌ ‌و‌ عفوش، ثناء ‌مى‌ كنم ‌او‌ ‌را‌ ثنائيكه روشن شود ‌از‌ براى ‌ما‌ تاريكيهاى برزخ ‌و‌ آسان بشود ‌بر‌ ‌ما‌ راه قبر ‌ما‌ ‌به‌ سوى قيامت، ‌و‌ بالا ‌و‌ رفعت برساند ‌به‌ سبب ‌آن‌ ثناء منزل ‌ما‌ نزد شهود يوم القيمه ‌به‌ عباره اخرى ‌آن‌ ثناء ‌و‌ حمد سبب شود مجاورت اولياء ‌و‌ اصفياء ‌را‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ جزا داده ‌مى‌ شود ‌هر‌ كسى ‌به‌ عملى ‌كه‌ كرده است بدون اينكه ظلم شوند ‌و‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ ‌بى‌ نياز نمى كند رفيقى ‌از‌ رفيقى چيزى ‌را‌ يعنى روز حاجت ‌و‌ روز پريشانى ‌و‌ روز فقر است ‌در‌ ‌آن‌ روز ايشان ندارند كسى ‌را‌ ‌از‌ خودشان ‌كه‌ اعانت ‌و‌ نصرت ايشان كند

تتميم نفعه عميم:

ثناء خدا نيست مگر ذكر خدا ‌و‌ ذكر خداى ‌از‌ براى ‌او‌ آثار ‌و‌ خصايصى قرار داده شده مثل اينكه شفاى درد است ‌و‌ رفعت ‌و‌ علو مرتبه است ‌و‌ دفع ‌هم‌ ‌و‌ ‌غم‌ است ‌و‌ امثال اينها مثل نار ‌و‌ ماء ‌كه‌ ‌از‌ براى آنها آثار وضعيه است ‌پس‌ استبعاد نيست ثناء ذات بارى مبعث ‌را‌ آباد كند، محل بعث قبر است چنانكه آيه ‌ى‌ شريفه ‌ى‌ ‌من‌ بعثنا ‌من‌ مرقدنا دلالت ‌بر‌ ‌آن‌ ‌مى‌ كند ‌از‌ ‌آن‌ ‌جا‌ ‌تا‌ ورود ‌در‌ خدمت ‌او‌ منافات دارد ‌كه‌ مشتمل ‌بر‌ عقبات مهلكه است نمى تواند عبور نمايد مگر ناجى ‌و‌ اوحدى اين فرق ‌كه‌ مبعوث ‌مى‌ شوند ‌تا‌ خود ‌را‌ ‌به‌ قيامت رسانند چندين جور هستند فرقه ‌ى‌ مبعوث ‌مى‌ شوند مثل ذرات غالب ناس ‌و‌ حيوانات ‌از‌ سم دار ‌و‌ غيره ‌بر‌ ‌او‌ لگد ‌مى‌ زنند ‌و‌ زير دست ‌و‌ پاى پنهان ‌و‌ ‌به‌ نظر كسى نمى آيند، ‌و‌ اينها متكبرين ‌از‌ قوم هستند ‌و‌ بعضى ‌را‌ امر ‌مى‌ كنند ‌كه‌ اين قطعه ‌از‌ زمين ‌را‌ ‌به‌ دوش بكش ‌و‌ بياور ‌در‌ محشر اينها غاصبين زمين ‌و‌ مانعين زكوه اند ‌و‌ بعضى ‌را‌ ‌مى‌ آورند سوار بناقه ‌از‌ ناقهاى بهشت.

تذنيب:

ظاهر ‌از‌ اشهاد ‌در‌ مواقف الاشهاد جمع شاهد باشد، ‌نه‌ جمع شهد ‌و‌ مراد ‌از‌ ايشان ‌يا‌ ملائكه است ‌كه‌ اينها مشهود ‌بر‌ رعيه هستند ‌يا‌ ائمه اثنا عشر عليهم صلوات الله الملك الاكبر هستند ‌و‌ ‌هم‌ شهداء على الناس ‌يا‌ مواد مومنين كمل هستند. جمع شهد ‌و‌ مراد ‌از‌ ايشان ‌يا‌ ملائكه است ‌كه‌ اينها مشهود ‌بر‌ رعيه هستند ‌يا‌ ائمه اثنا عشر عليهم صلوات الله الملك الاكبر هستند ‌و‌ ‌هم‌ شهداء على الناس ‌يا‌ مواد مومنين كمل هستند.

اللغه:

اعلى افعل التفضيل است بمعنى بالاتر نظير اكبر ‌و‌ گاهى استعمال ‌مى‌ شود ‌به‌ معنى مطلق بلندى، عليين جمع على بتشديد.

شيخ ابوعلى ‌در‌ تفسير آيه فرموده ‌اى‌ ‌فى‌ المراتب العاليه محفوفه بالجلال بعضى گفتند ‌كه‌ عليين اسم آسمان هفتم است ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ ارواح ملائكه هست ‌و‌ بعضى ديگر قائلند ‌كه‌ ‌آن‌ سدره المنتهى است ‌كه‌ ‌هر‌ شى ء ‌به‌ ‌او‌ منتهى ‌مى‌ شود ‌و‌ بعضى ديگر گفته اند ‌كه‌ ‌او‌ بهشت است ‌و‌ بعضى ديگر گفته اند لوحى است ‌از‌ زبر جد سبز آويزان ‌در‌ تحت عرش ‌و‌ اعمال خير نوشته ‌مى‌ شود ‌و‌ ظاهر ‌آن‌ است ‌كه‌ عليين اسم مكانى باشد ‌كه‌ ماوى ملائكه ‌در‌ ‌آن‌ است ‌كه‌ محل ودايع ‌هر‌ امر خير ‌در‌ ‌آن‌ هست دلالت ‌مى‌ كند ‌بر‌ ‌آن‌ عبارت صحيحه.

شهد: حضر ‌و‌ لاحظ.

شرح:

يعنى ثناء ‌مى‌ كنم ‌تو‌ ‌را‌ ثناء كردنى ‌كه‌ ‌آن‌ ثناء بلند شود ‌از‌ ‌ما‌ ‌به‌ سوى اعلى عليين ‌كه‌ آسمان هفتم است قرار بگيرد ‌در‌ كتاب نوشته شده، ‌كه‌ مقربون ملاحظه كنند ‌و‌ مشاهده ‌ى‌ ‌آن‌ كنند

القر: ‌يا‌ بمعنى سكون ‌و‌ ثبات است، ‌و‌ ‌يا‌ بمعنى برودت ‌و‌ سردى ‌و‌ ‌او‌ كنايه است ‌از‌ سرور قلب چنانكه گفته اند ‌كه‌ آب ‌از‌ ديده ‌كه‌ بيرون ‌مى‌ آيد اگر ‌از‌ روى سرور باشد ‌آن‌ آب سرد است زيرا ‌كه‌ ابخره ‌ى‌ حاره متصاعد ‌به‌ دماغ نمى شود تا اينكه مخلوط ‌به‌ آب ديده شود ‌و‌ ‌او‌ ‌را‌ گرم كند ‌به‌ خلاف ‌آن‌ وقتى ‌كه‌ ‌از‌ روى حزن باشد ‌كه‌ گرم ‌مى‌ شود.

برق: بمعنى تحير ‌و‌ اضطراب است.

ابشار: ‌در‌ لغت جمع بشره ‌و‌ بشر، ‌و‌ بشر ‌به‌ معنى ديدنى انسان ‌را‌ گويند زيرا ‌كه‌ ‌در‌ مقابل ‌جن‌ است ‌كه‌ ديده نمى شود.

و‌ ثناء ‌مى‌ كنم ‌تو‌ ‌را‌ ثناء كردنى ‌كه‌ چشم ‌ما‌ روشن شود ‌به‌ سبب ‌او‌ زمانى ‌كه‌ چشمها متحير ‌و‌ مضطربند ‌از‌ نظر، يعنى قدرت مشاهده ‌و‌ ملاحظه ‌از‌ براى آنها نيست ‌از‌ شدت هول ‌و‌ خوف، ‌و‌ سفيد بشود ‌به‌ سبب ‌آن‌ حمد وجوه ‌ما‌ ‌در‌ روزى ‌كه‌ رويها سياه ‌مى‌ شود.

اليم: صيغه ‌ى‌ فعيل ‌به‌ معنى دردآورنده،

ثناء ‌مى‌ كنم ثناء كردنى ‌كه‌ آزاد بشوم ‌به‌ سبب ‌آن‌ ‌از‌ آتش جهنم ‌او‌ ‌به‌ سوى جوار رحمت ‌او‌.

مزاحمه: يعنى كل ‌بر‌ ديگرى شدن.

صمم: ‌به‌ معنى ضيق كردن مكان ‌و‌ چسبيدن.

مقامه: بالفتحست ‌يا‌ بضم اما ‌به‌ فتح ‌به‌ معنى مكان ‌و‌ مجلس است، ‌و‌ اما بضم بمعنى اقامه ‌و‌ ماندن.

و‌ ثناء ‌مى‌ كنم ‌او‌ ‌را‌ ثنائيكه مزاحمت بشود ‌به‌ سبب ‌آن‌ ثناء ملائكه ‌را‌ ‌در‌ مكان ‌و‌ منضم بشويم انبياء مرسلين ‌را‌ ‌و‌ ‌با‌ ايشان باشيم ‌در‌ خانه ‌اى‌ ‌كه‌ اقامه ‌ى‌ ‌در‌ ‌آن‌ زوال ندارد، ‌و‌ محل كرامت ‌و‌ بزرگى ‌كه‌ نقل ‌و‌ انتقال ‌در‌ ‌آن‌ نيست. مزاحمت انسان ‌به‌ سبب ثناء ملائكه ‌از‌ باب مجاز است ‌به‌ اين معنى ‌كه‌ اگر انسان ‌در‌ ‌آن‌ مكان داخل نمى ‌شد‌ ‌آن‌ مكان ‌را‌ ‌به‌ ملائكه ‌مى‌ دادند ‌و‌ الان ‌به‌ واسطه ‌ى‌ ثناء مزاحم شده.

ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)

در دومين فراز ‌از‌ اين دعا امام سجاد عليه السلام خداوند ‌را‌ ‌از‌ اين جهت مورد ستايش قرار داده ‌كه‌ طريق ستايش ‌و‌ سپاس خود ‌را‌ ‌به‌ انسانها آموخته ‌تا‌ بدانند چگونه ‌او‌ ‌را‌ ستايش ‌و‌ سپاس گويند ‌و‌ ‌از‌ عالم حيوانات جدا شده ‌و‌ ‌به‌ جهان انسانيت وارد گردند. ‌در‌ اولين جمله عرض ‌مى‌ كند: (ستايش مخصوص خداوندى است ‌كه‌ اگر معرفت حمدش ‌بر‌ نعمتهاى پياپيش ‌كه‌ ‌به‌ خاطر امتحان ‌و‌ آزمايش ‌به‌ آنان ارزانى داشته ‌و‌ همچنين شناخت طريق شكر ‌و‌ سپاس ‌را‌ ‌بر‌ نعمتهاى آشكار ‌و‌ فراوان ‌كه‌ ‌به‌ انسانها بخشيده دريغ ‌مى‌ داشت نعمتهايش ‌را‌ مصرف ‌و‌ ‌به‌ كار ‌مى‌ گرفتند ولى حمد ‌و‌ ستايشش ‌را‌ نمى كردند همچنين روزيش ‌را‌ مورد استفاده قرار ‌مى‌ دادند ‌و‌ شكرش ‌را‌ ‌به‌ ‌جا‌ نمى آوردند (و الحمد لله الذى لو حبس عن عباده معرفه حمده على ‌ما‌ ابلاهم من مننه المتتابعه ‌و‌ اسبغ عليهم ‌من‌ نعمه المتظاهره، لتصرفوا ‌فى‌ مننه فلم يحمدوه، ‌و‌ توسعوا ‌فى‌ رزقه فلم يشكروه).

‌در‌ اين عبارت ‌به‌ ‌دو‌ دسته ‌از‌ نعمتها، نعمتهاى معنوى ‌و‌ نعمتهاى آشكار ‌و‌ ظاهر ‌كه‌ وسائل آزمايش نيز هستند اشاره رفته است.

در جمله ‌ى‌ دوم ‌از‌ اين فراز ‌به‌ اين معنى پرداخته كه: (اگر انسانها طريق حمد ‌و‌ ستايش خداوند ‌و‌ سپاس ‌و‌ شكر ‌او‌ ‌را‌ فرانمى گرفتند، نعمتهاى خداوند ‌را‌ ‌به‌ كار گرفته ولى ‌از‌ حدود انسانيت خارج شده ‌و‌ ‌به‌ ‌سر‌ ‌حد‌ بهائم ‌و‌ حيوانات ‌مى‌ رسيدند (و لو كانوا كذلك لخرجوا ‌من‌ حدود الانسانيه الى ‌حد‌ البهيميه). (فكانوا كما وصف ‌فى‌ محكم كتابه: (ان ‌هم‌ الا كالانعام بل ‌هم‌ اضل سبيلا).

در سومين فراز ‌از‌ اين دعا امام عليه السلام خداوند ‌را‌ ‌بر‌ نعمتهائى ‌كه‌ ارزانى داشته حمد ‌مى‌ كند، ‌در‌ جمله ‌ى‌ اول ‌او‌ ‌را‌ ‌بر‌ نعمت شناخت ‌و‌ اينكه ذات مقدس خود ‌را‌ (از طريق دلائل آفاقى ‌و‌ انفسى) ‌به‌ ‌ما‌ معرفى كرده ستايش ‌مى‌ كند ‌مى‌ گويد: (و ستايش مخصوص خداوندى است ‌كه‌ خويشتن ‌را‌ ‌به‌ ‌ما‌ معرفى كرده (و راه شناخت خود ‌را‌ ‌به‌ ‌ما‌ آموخته) ‌و‌ طريق شكر ‌و‌ سپاسش ‌را‌ ‌به‌ ‌ما‌ الهام فرموده) (و الحمد لله على ‌ما‌ عرفنا ‌من‌ نفسه، ‌و‌ الهمنا ‌من‌ شكره).

و‌ ‌در‌ جمله ‌ى‌ دوم ‌از‌ اين جهت ستايش خداوند ‌را‌ لازم ‌مى‌ داند ‌كه‌ ابواب علم ‌و‌ دانش ‌به‌ ربوبيت ‌و‌ تدبير خود ‌را‌ ‌بر‌ روى بشريت گشوده است ‌تا‌ ‌از‌ اين طريق ‌به‌ خوبى ‌او‌ ‌را‌ بشناسند ‌و‌ آماده ‌ى‌ اطاعتش گردند ‌مى‌ گويد: (و (ستايش مخصوص خداوندى است كه) درهاى علم ‌و‌ دانش ‌را‌ براى آشنائى ‌با‌ ربوبيت خويش ‌بر‌ روى ‌ما‌ گشوده است) (و فتح لنا ‌من‌ ابواب العلم بربوبيته).

در‌ سومين جمله ‌از‌ اين نظر ستايش خداوند ‌را‌ لازم ‌مى‌ داند ‌كه‌ انسان ‌را‌ ‌به‌ پيمودن راه اخلاص ‌در‌ توحيدش دلالت كرده، ‌او‌ ‌را‌ ‌از‌ هرگونه شرك ‌و‌ الحاد ‌و‌ انحراف ‌و‌ ‌شك‌ ‌در‌ راه الهى برحذر داشته است ‌كه‌ اگر چنين نمى ‌شد‌ انسان نمى دانست چگونه خويشتن ‌را‌ بسازد ‌و‌ ‌چه‌ راهى ‌را‌ ‌در‌ عمل بپيمايد لذا ‌مى‌ گويد: (و (ستايش مخصوص خدائى است كه) ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ طريق اخلاص ‌در‌ توحيدش دلالت فرموده ‌و‌ ‌از‌ الحاد ‌و‌ ‌شك‌ ‌در‌ امرش دور ساخته است) (و دلنا عليه ‌من‌ الاخلاص له ‌فى‌ توحيده، ‌و‌ جنبنا ‌من‌ الالحاد ‌و‌ الشك ‌فى‌ امره).

از جمله ‌ى‌ چهارم ‌به‌ بعد ‌به‌ توصيف حمد ‌و‌ ستايشى پرداخته ‌كه‌ مى بايست خدا ‌را‌ ‌با‌ ‌آن‌ ستود، حمدى ‌كه‌ آثار خاص ‌را‌ پديد آورد ‌و‌ انسان ‌را‌ ‌به‌ مقام ويژه ‌اى‌ برساند لذا ‌مى‌ گويد: (آنچنان حمد ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ دوران زندگى ‌در‌ زمره ‌ى‌ حامدان ‌و‌ ستايشگران ‌او‌ وارد سازد ‌و‌ ‌به‌ وسيله ‌ى‌ ‌آن‌ حمد، ‌از‌ پيشگامان ‌به‌ رضايت ‌و‌ عفو ‌او‌ سبقت گيريم) (حمدا نعمر ‌به‌ فيمن حمده ‌من‌ خلقه، ‌و‌ نسبق ‌به‌ ‌من‌ سبق الى رضاه ‌و‌ عفوه).

در پنجمين جمله ‌به‌ اثر ديگرى ‌از‌ آثار چنين حمدى اشاره كرده ‌مى‌ گويد: (حمد ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌با‌ ‌آن‌ تاريكيهاى برزخ ‌را‌ ‌بر‌ ‌ما‌ روشن سازد) (حمدا يضىء لنا ‌به‌ ظلمات البرزخ). (حمدى ‌كه‌ ‌با‌ ‌آن‌ راه رسيدن ‌به‌ قيامت ‌را‌ ‌بر‌ ‌ما‌ آسان سازد) (و يسهل علينا ‌به‌ سبيل المبعث).

همچنين ‌مى‌ افزايد: (اين حمد ‌و‌ ستايش آنچنان باشد ‌كه‌ ‌با‌ ‌آن‌ جايگاههاى ‌ما‌ ‌را‌ ‌در‌ پيشگاه گواهان ‌در‌ روز قيامت بالا برده شرافت خاصى بخشد) (و يشرف ‌به‌ منازلنا عند مواقف الاشهاد).

اين حمد بايد كارگشاى (روزى باشد ‌كه‌ ‌هر‌ ‌كس‌ پاداش آنچه ‌را‌ كسب كرده ‌مى‌ گيرد ‌و‌ هيچگونه ستمى ‌بر‌ آنها نخواهد ‌شد‌ (و لتجزى كل نفس بما كسبت ‌و‌ ‌هم‌ لايظلمون).

اين ستايش بايد ‌به‌ كار (روزى آيد ‌كه‌ هيچ دوستى كمترين كمكى ‌به‌ دوستش نمى كند ‌و‌ ‌از‌ هيچ ‌رو‌ يارى نمى شوند (يوم لايغنى مولى عن مولى شيئا ‌و‌ ‌لا‌ ‌هم‌ ينصرون).

و ‌در‌ ششمين جمله ‌مى‌ فرمايد: اين ستايش بايد آنگونه باشد ‌كه‌ (نامه ‌ى‌ عمل ‌ما‌ را) ‌به‌ اعلى عليين بالا برد ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ كتاب ‌و‌ نوشته ‌كه‌ ‌به‌ امضاء ‌و‌ گواهى مقربان الهى ‌مى‌ رسد ثبت گردد) (حمدا يرتفع منا الى اعلى عليين ‌فى‌ كتاب مرقوم يشهده المقربون).

و ‌در‌ هفتمين قسمت ‌مى‌ خواهد كه: (حمد ‌و‌ ستايش ‌ما‌ آنچنان باشد ‌كه‌ ‌در‌ روز رستاخيز ‌كه‌ ديده ‌ها‌ خيره ‌مى‌ شوند براى ‌ما‌ مايه ‌ى‌ روشنى چشمها باشد ‌و‌ ‌در‌ ‌آن‌ روز ‌كه‌ پوستهاى ‌تن‌ افراد سياه ‌مى‌ گردد چهره هاى ‌ما‌ ‌را‌ ‌به‌ وسيله ‌ى‌ ‌آن‌ سفيد ‌و‌ نورانى سازد) (حمدا تقر به عيوننا اذا برقت الابصار، ‌و‌ تبيض ‌به‌ وجوهنا اذا اسودت الابشار).

و ‌در‌ هشتمين جمله ‌به‌ اثر ديگرى ‌از‌ آثار اين ستايش مخصوص اشاره نموده ‌مى‌ گويد: (آنچنان حمد ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌به‌ واسطه ‌ى‌ ‌آن‌ ‌ما‌ ‌را‌ ‌از‌ آتش دردناك الهى آزاد سازد ‌و‌ ‌در‌ جوار قرب ‌و‌ كرامت الهى قرار دهد) (حمدا نعتق ‌به‌ ‌من‌ اليم نار الله الى كريم جوار الله).

در نهمين جمله ‌به‌ اثر ويژه ‌و‌ بلندى ‌كه‌ حمد ‌و‌ ستايش الهى دارد ‌و‌ مقام رفيعى ‌را‌ ‌كه‌ براى انسان ‌به‌ بار ‌مى‌ آورد پرداخته ‌مى‌ گردد: (چنان حمد ‌و‌ ستايشى ‌كه‌ ‌ما‌ ‌را‌ دوشادوش فرشتگان مقرب ‌و‌ هماهنگ ‌با‌ انبياء ‌و‌ فرستادگان الهى ‌در‌ سراى جاويدان ‌كه‌ نعمتهايش زايل نشدنى است ‌و‌ محل كرامت ‌و‌ بزرگوارى ‌كه‌ تغيير ‌و‌ دگرگونى ‌در‌ ‌آن‌ راه ندارد، قرار دهد) (حمدا نزاحم ‌به‌ ملائكته المقربين، ‌و‌ نضم ‌به‌ انبياءه المرسلين ‌فى‌ دار المقامه التى لاتزول ‌و‌ محل كرامته التى لاتحول).

رياض السالكين (سید علیخان)

رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين، ج‏1، ص358- 302

حبس: من باب ضرب اى: منع.

و العباد: جمع عبد و اكثر ما يطلق على المملوك و قد يطلق على الانسان حرا كان او رفيقا.

قال صاحب المحكم: يذهب بذلك الى انه مملوك لباريه عز و جل.

قال سيبويه: هو فى الاصل صفه، قالوا رجل عبد و لكنه استعمل استعمال الاسماء.

قال الجوهرى: و اصل العبوديه، الخشوع و الذل».

و للعبد عشرون جمعا، اشهرها عباد و عبيد و اعبد.

و جعل بعضهم العباد لله و غيره من الجمع لله و المخلوقين و لو مع ما فى حيزها صله الموصول على معنى، و الحمد لله الذى صفته و نعته انه لو حبس عن عباده معرفه حمده لتصرفوا.

قال ابوالبقاء: و يقع الشرط صله و صفه و حالا، و كان الجمله الشرطيه مستثناه عندهم من الانشائيه التى لا يقع شيئا من ذلك و الذى سوغ ذلك ان كون حال الموصول و نحوه و صفته مضمون الشرطيه قضيه معلومه.

كمانبه عليه صاحب الكشاف فى قوله تعالى: «و ليخش الذين لو تركوا من خلفهم ذريه ضعافا خافوا عليهم» حيث قال: فان قلت فما معنى لو تركوا و جوابه صله. قلت: معناه و ليخش الذين صفتهم و حالهم انهم لو تركوا.

قال التفتازانى: يعنى ان الصله تجب ان تكون قضيه معلومه للمخاطب ثابته للموصول كالصفه للموصوف، فكيف ذلك فى الشرطيه الواقعه صله؟، فاجاب بان كون حال الموصول و صفته مضمون هذه الشرطيه قضيه معلومه انتهى.

و المعرفه: العلم.

و قيل: هى ادراك البسائط و الجزئيتات، و العلم ادراك المركبات و الكليات و من ثم يقال عرفت الله و لايقال علمته.

و قيل: هى عباره عن الادراك التصورى، و العلم هو الادراك التصديقى.

و من ذهب الى هذا القول جعل العرفان اعظم رتبه من العلم، قال: لان تصديقنا باستناد هذه المحسوسات الى موجود واجب الوجود امر معلوم بالضروره، و اما تصور حقيقه واجب الوجود فامر فوق الطاقه البشريه لان الشى‏ء ما لم يعرف لم تطلب ماهيته فعلى هذا كل عارف عالم من دون عكس، و لذلك كان الرجل لايسمى عارفا الا اذا توغل فى بحار العلوم و ميادينها و ترقى من مطالعها الى مقاطعها و من مباديها الى غاياتها بحسب الطاقه البشريه.

و قيل: هى ادراك الشى‏ء ثانيا بعد توسط نسيانه فلذلك يسمى الحق تعالى بالعالم دون العارف، و هو اشهر الاقوال فى تعريف المعرفه.

و على هذا فيحتمل ان يكون سبحانه الهم عباده حمده اولا فى عالم الارواح كما الهمهم الاقرار بربوبيته فى عالم الذر، ثم عرفهم اياه ثانيا فى عالم الاجسام بما افاض عليهم من القوى الادراكيه او بارسال الرسل بناء على ما هو الحق من ان جميع المعارف و الاحكام توقيفيه لاتعرف الا من جهه الرسول المبعوث بتعريفها.

فان قلت: المعرفه بهذا المعنى تقتضى ان يعرف المدرك ان هذا الذى ادركه ثانيا هو الذى ادركه اولا و نحن لانعرف ذلك، فكيف يكون ادراكنا لحمده فى هذا العالم معرفه بهذا المعنى؟.

قلت: اما التعريف منه سبحانه فقد وقع على طبق الهامه الاول.

و اما المعرفه منا فمن تخلص من ظلمه الطبع و هاويه الهوى فهو يعرف ذلك، كما هو حال الانبياء و الاوصياء و ارباب العرفان.

حتى قال بعضهم: انى لاجد لذه قوله تعالى «الست بربكم» فى سمعى الى الان.

و اما من نام فى مراقد الغفلات و لم يخرج بعد من غسق الظلمات فهو على حاله فى جهل الغفله و النسيان مستمر داخل فيمن ينادى: «و لقد يسرنا القران للذكر فهل من مدكر». اللهم اجعلنا من المنتبهين من سنه الغفله و الحقنا بمن محى عرفانه جهله.

قوله «على ما ابلاهم من مننه». الابلاء و الابتلاء: الامتحان و الاختبار.

يقال: ابلاه الله بخير او شريبليه، ابلاء و يتعدى بنفسه ايضا، فيقال: بلاه يبلوه بلوى و الاسم البلاء مثل سلام.

و قال القتيبى: يقال من الخير ابليته ابليه ابلاء، و من الشر بلوته ابلوه بلاء.

قال ابن‏الاثير: و المعروف ان الابتلاء يكون فى الخير و الشر معا من غير فرق بين فعليهما و منه قوله تعالى «و نبلوكم بالشر و الخير فتنه». و منه الحديث: «من ابلى فذكر فقد شكر» الابلاء: الانعام و الاحسان يقال: بلوت الرجل و ابليت عنده بلاء حسنا انتهى.

قال بعضهم: و التحقيق مع القتيبى لان كلامه فى الفرق بينهما لا انه لا يستعمل كل فى غيره تغليبا، او مقيدا و نظيره الفرق المشهور بين وعد و اوعده حيث يستعمل الاول فى الخير، و الثانى فى الشر، عند الاطلاق و قد يستعمل كل بخلاف الاخر بقرينه صارفه كقوله تعالى «الشيطان يعدكم الفقر» و قوله سبحانه: «يستعجلونك بالعذاب و لن يخلف الله وعده».

و فى الحديث: و اما لمه الملك فايعاد بالخير.

و المنن: جمع منه بالكسر بمعنى النعمه، و كثيرا ما ترد بمعنى الاحسان الى من لا يطلب الجزاء منه، و منه المنان من اسمائه تعالى.

و قيل: هى النعمه الثقيله و تطلق على معنيين.

احدهما: ان تكون بالفعل نحو من عليه اثقله بالنعمه، و منه: «لقد من الله على المومنين».

و الثانى: ان تكون بالقول و هو عد الاحسان و هو مستقبح، و لهذا قيل: المنه تهدم الصنيعه الا عند الكفران.

و قال بعض العلماء: المنه تذكير المنعم للمنعم عليه بنعمته و التطاول عليه بها كقوله تعالى: «يا بنى‏اسرائيل اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم»، فى غير موضع من كتابه و هى صفه مدح للحق سبحانه، و ان كانت صفه ذم لخلقه، و السبب الفارق كون كل منعم سواء يحتمل ان يتوقع لنعمته جزاء او يستفيد كمالا يعود اليه مما افاده، و ايسره توقع الذكر و يقبح بمن يعامل بنعمته و يتوقع

لها جزاء ان يمن بها لما يستلزمه المن من التطاول و الكبر و توقع الجزاء و الحاجه اليه مع التطاول و الكبر مما لا يجتمعان فى العرف، اذ التطاول و الكبر انما يليقان بالغنى عن ثمره ما تطاول به و لان التطاول مما يتاذى به المنعم عليه فيبطل بذلك استعداد نفس المنعم لقبول رحمه الله و جزائه، و لذلك ورد النهى عن المنه فى قوله تعالى: «يا ايها الذين امنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى» فجعلهما سببا لبطلان الصدقه اى عدم استحقاق ثوابها انتهى.

و فيه نظر فقد ورد فى الدعاء عنهم (عليهم ‏السلام) تنزيهه تعالى عن الامتنان بالمعنى المذكور.

كقول على بن الحسين (عليهماالسلام) فى دعائه فى طلب الحوائج: «و يا من لا يكدر عطاياه بالامتنان».

و قوله (عليه ‏السلام) فى وداع شهر رمضان: «و لم تشب عطاءك بمن».

و سياتى الكلام على ذلك فى الروضه الثانيه عشره ان شاء الله تعالى.

و المتتابعه: المتواليه من تتابع الشى‏ء تبع بعضه بعضا.

و الاسباغ: التوسيع و الافاضه، سبغت النعمه سبوغا اتسعت، و اسبغها الله افاضها و اتمها.

و منه حديث شريح: اسبغوا لليتيم فى النفقه اى انفقوا عليه تمام ما يحتاج اليه و وسعوا عليه.

و النعم: جمع نعمه بالكسر و هى ما قصد به الاحسان و النفع.

و المتظاهره: الظاهره او المترادفه كما مر بيانه.

و صرفته فى الامر تصريفا فتصرف: جعلت يتقلب فيه كيف شاء فتقلب هو، و وسعت الشى‏ء فتوسع، بسطته فانبسط.

«كذلك» فيه و جهان:

احدهما: ان تكون الكاف للاستعلاء اى: على ذلك، كقولهم كن كما انت عليه اى: على ما انت عليه فى احد الوجوه و الاشاره الى المفهوم من سياق الكلام اى و لو كانوا مستمرين على ذلك من تصرفهم فى مننه بغير حمده و توسعهم فى رزقه من دون شكره.

الثانى: ان تكون على معناها من التشبيه.

و المعنى: لو كانوا دائما مماثلين لانفسهم فى تلك الحاله من تصرفهم و توسعهم فى مننه و رزقه بدون حمده و شكره لخرجوا من حدود كونهم اناسا الى حد كونهم بهائم، فان ياء النسبه اذا لحقت آخر الاسم و بعدها هاء التانيث افادت معنى المصدر نحو الفرسيه و الضاربيه، و فى اضافه الحدود مجموعه الى الانسان اشاره الى اتصاف الانسان بامور متعدده يمتاز بها عما سواه من الكمالات العلميه و العمليه التى كل واحد منها بالنسبه اليه حد بخلاف البهيميه فليس لها الا حد عدم العقل و فى نسخه قديمه: و لدخلوا فى حريم البهيميه و هو قريب من معنى الحد، فان حريم الدار ما حولها من حقوقها و مرافقها سمى بذلك لانه يحرم على غير مالكها ان يستبد بالارتفاق به، و منه حريم البئر اربعون ذراعا.

و الانسان: اسم جنس يقع على الواحد و الجمع و الذكر و الانثى و اختلفوا فى اشتقاقه مع اتفاقهم على زياده النون الاخيره.

فقال البصريون: من الانس لانهم يستانسون بامثالهم فالهمزه اصل و وزنه فعلان.

و قال الكوفيون: مشتق من النسيان فالهمزه زائده و وزنه افعان على النقص و الاصل انسيان افعلان فحذفت الياء استخفافا لكثره الاستعمال و لهذا يرد الى اصله فى التصغير فيقال: انيسيان.

و البهيمه: كل ذات اربع من دواب البر و البحر، و كل حيوان لا يميز فهو بهيمه.

قوله (عليه‏ السلام) «فى محكم كتابه». اما من اضافه الصفه الى الموصوف، كجرد قطيفه، و اخلاق ثياب، اى: كتابه المحكم، لقوله تعالى «كتاب احكمت آياته»، يقال: احكمت الشى‏ء اذا اتقنته فاستحكم هو.

و المراد: انه لا اختلاف فيه و لا اضطراب كما قال تعالى: «و لو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا» او من باب اضافه البعض الى الكل لانقسام الكتاب الى محكم و متشابه لقوله تعالى: «هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات»، و المحكم ما وضح معناه، و المتشابه نقيضه.

و قيل: غير ذلك، و سنستوفى الكلام عليه فى شرح دعاء ختم القرآن ان شاء الله تعالى.

قوله: «ان هم الا كالانعام» ان: نافيه اى: ما هم الا كالانعام، و الانعام: جمع نعم بفتحتين كسبب و اسباب، و النعم: اسم جمع لا واحد له من لفظه.

قيل: يونث و يذكر.

و قال الفراء: هو مذكر و لا يونث، و هو الابل و البقر و الضان و المعز.

و قيل: هو الابل خاصه و اذا كان معها بقروغنم فهى انعام و ان انفردت البقر و الغنم لم تسم نعما.

قال القرطبى: و الاول هو الصحيح.

و نقل الواحدى: اجماع اهل اللغه عليه.

و المعنى ما هم فى عدم معرفه ما يجب عليهم من حمد المنعم و شكره على نعمه و مننه او فى ان مشاعرهم متوجهه الى اسباب التعيش مقصوره عليها الا كالانعام التى هى مثل فى الغفله، و علم فى الضلاله، بل هم اضل سبيلا منها.

و بيانه: ان الانسان يشاركه سائر الحيوان فى القوى الطبيعه الغاذيه و الناميه و المولده، و فى منافع الحواس الخمس الظاهره، و فى احوال التخيل و انما يحصل الامتياز له بالقوه العقليه التى تهديه الى معرفه الحق لذاته و الخير لاجل العمل به فاذا لم تحصل هذه الغايه للانسان صار فى درجه الانعام بل اضل و ادون منها لانها غير

معطله لقوه من القوى المودعه فيها بل صارفه لها الى ما خلقت لاجله فلا تقصير من قبلها فى طلب الكمال، و اما هولاء فهم معطلون لقواهم العقليه مضيعون للفطره التى فطرهم الله عليها مستحقون بحكم العقل اعظم العقاب و اشد النكال، تذكره فى كلامه (عليه ‏السلام) هذا اشاره الى ان شكر المنعم واجب عقلا لدلالته على انه مع عدم ارشاد العباد الى معرفته لو لم يصدر منهم لكانوا مذمومين داخلين فى حد البهائم بل كانوا اضل منها سبيلا.

و المساله محل خلاف، فذهبت الاشاعره الى وجوبه شرعا، و ذهبت الاماميه و المعتزله الى انه واجب عقلا و لو لم يرد به نقل اصلا، استدلت اصحابنا الاماميه على ذلك بان من نظر بعين عقله الى ما وهب له من القوى و الحواس الباطنه و الظاهره، و تامل بنور فطرته فيما ركب فى بدنه من دقائق الحكمه الباهره، و صرف بصر بصيرته الى ما هو مغمور فيه من انواع النعماء و اصناف الالاء التى لا يحصر عشر مقدارها و لا يوقف على انحصارها، فان العقل يحكم حكما لازما بان من انعم عليه بتلك النعم العظيمه و المنن الجسميه حقيق بان يحمد و يشكر، و خليق بان لا يجحد و لا يكفر و يقضى قضاء جازما بان من اعرض عن شكر تلك الالطاف العظام و اهمل حمد هذه الايادى الجسام مع تواترها آنا فانا و ترادفها برا و امتنانا فهو مستوجب للذم و العتاب بل مستحق لاليم النكال و عظيم العقاب، ثم ان الاشاعره بعد ما لفقوا ادله سقيمه ظنوها حججا قاطعه على ابطال الحسن و القبح العقليين و رتبوا قضايا عقيمه حسبوها براهين ساطعه على حصرهما فى الشرعيين ارادوا تبكيت اصحابنا باظهار الغلبه عليهم على تقدير موافقتهم فى القول المنسوب اليهم.

فقالوا: اننا لو تنزلنا لكم و سلمنا ان الحسن و القبح عقليان و اننا و اياكم فى الاذعان بذلك سيان فان عندنا ما يوجب تزييف قولكم بوجوب شكر المنعم بقضيه العقل و لدينا ما يقتضى تسخيف اعتقادكم بثبوت ذلك من دون ورود النقل، فان ما جعلتموه دليلا من خوف العتاب و مظنه العقاب مردود اليكم و مقلوب عليكم، اذ الخوف انما هو عند قيام العبد بوظائف الشكر و الحمد فان كل من له ادنى عقل يحكم حكما لا ريب فيه و لا شك يعتريه بان السلطان العظيم و الملك الكريم الذى ملك الاكناف شرقا و غربا و سخر الاطراف بعدا و قربا، اذا مد لاهل مملكته من الخاص و العام مائده عظيمه لا مقطوعه و لا ممنوعه على توالى الايام مشتمله على انواع المطاعم الشهيه مشحونه باصناف المشارب السنيه يجلس عليها الدانى و القاصى و يتمتع بطيباتها المطيع و العاصى، فحضرها فى بعض الاحيان فقير لم يحضرها قبل ذلك الان فدفع اليه الملك من ذلك الخبز لقمه واحده لا غير فتناولها ذلك الفقير ثم شرع فى الثناء على ذلك الملك الخطير و جعل يمدحه بجليل الانعام و الاحسان و يحمده على جزيل البر و الامتنان و لم يزل يصف تلك اللقمه و يذكرها و يعظم شانها و يشكرها فتاره يحرك انملته شاكرا و طورا يهز راسه ذاكرا،

فلا شك ان ذلك الشكر و الثناء ينتظم عند العقلاء فى سلك التهكم و الاستهزاء فيتوجه العتاب اليه بل يستحق العقاب عليه، فكيف و نعم الله تعالى علينا بالنسبه الى عظيم سلطانه و عميم كرمه و احسانه احقر من تلك اللقمه بالنسبه الى ذلك الملك بمراتب لا يحويها الاحصاء و لا يحوم حولها الاستقصاء، فظهر ان العقل السليم و الراى القويم يقتضيان تقاعدنا عن شكره تعالى على نعمائه و يحكمان بوجوب الكف عن حمده سبحانه على الائه و لا يخفى على من سلك مسالك السداد و لم ينهج مناهج اللجاج و العناد، ان لاصحابنا رضوان الله عليهم ان يقولوا ان ما اوردتموه من الدليل و تكلفتموه من التمثيل كلام مختل عليل لا يروى الغليل و لا يصلح للتاويل فان تلك اللقمه لما كانت ذات قدر حقير عند الملك، و الفقير عديمه الاعتبار فى جميع الانظار، لا جرم كان الحمد عليها و الثناء منخرطا فى سلك السخريه و الاستهزاء،

فالمثال المطابق لما نحن فيه المناسب لما نقتفيه ان يقال: اذا كان فى زاويه الخمول و هاويه الذهول، مسكين اخرس اللسان، مووف الاركان، مشلول اليدين معدوم الرجلين مبتلى بالاسقام و الامراض، محروم من جميع المطالب و الاغراض، عادم للحواس الظاهره باسرها، عار عن المدارك الباطنه باخرها، فاخرجه الملك من غيابه تلك الزاويه، و كابه تلك الهاويه، و من عليه باطلاق لسانه، و تقويه اركانه، و ازاحه خلله و علله، و اماطه اقعاده و شلله، و تعطف عليه باعطائه السمع و البصر، و تكرم بهدايته الى جلب النفع و دفع الضرر و بالغ فى اعزازه و اكرامه، و فضله على كثير من اتباعه و خدامه، ثم انه بعد انقاذ الملك له من تلك الافات العظيمه، و البلايا العميمه، و شفائه من تلك الامراض و الاسقام، و الاحسان اليه بجزيل الانعام و جميل الاكرام، طوى عن شكره كشحا، و اضرب عن حمده صفحا، و لم يظهر منه ما يدل على الاعتناء بتلك النعماء التى ساقها ذلك الملك اليه، و الالاء التى افاضها و اسبغها عليه، بل كان حاله بعد وصولها كحاله قبل حصولها، فلا ريب انه مذموم بكل لسان، مستوجب للاهانه و الخذلان، فدليلكم حقيق بان تكتموه و لا تظهروه، و تمثيلكم خليق بان تستروه و لا تسطروه فان العقل السليم ياباهما، و الطبع المستقيم لا يرضا هما «و الله يقول الحق و هو يهدى السبيل».

من نفسه اى: من ذاته المقدسه، و جواز اطلاق النفس مرادا به الذات عليه سبحانه بلا مشاكله مما لا كلام فيه عند المتقدمين.

قال البغوى: النفس يطلق على الدم و على نفس الحيوان و على الذات و على الغيب.

و الاولان يستحيلان فى حقه سبحانه، و الاخران يصح ان يرادا و منه «و لا اعلم ما فى نفسك» اى فى ذاتك او فى غيبك.

و زعم بعض المتاخرين انه لا يجوز اطلاقه عليه تعالى و ان اريد به الذات الا مشاكله و كفى شاهدا على جوازه وروده فى كلام المعصومين (عليهم ‏السلام).

و «من» فى كلا الفقرتين بيانيه.

و معنى تعريف الله سبحانه نفسه: انه تعالى عرف عباده و جوده و علمه و قدرته و حكمته:

اولا: بما يدل على ذلك بالضروره، فان من تامل فى خلق السماوات و الارض و ما بينهما سيما فى بدء خلقه فى ظلمات الارحام، و متضاعفات الاستار و استقراره فى قرار مكين الى قدر معلوم، و اجل معين، و تقلبه فى بطن امه من حال الى حال، و هو لا يعى دعاء و لا يسمع نداء و خروجه من ذلك المضيق الى منزل لم يشهده و مقام لم يعرفه و اجترار غذائه من الثدى عند الحاجه يعلم ان له الها صانعا قادرا عليما حكيما، و هذا العلم ضرورى، و ان احتاج الى تنبيه كما ورد فى مواضع من القرآن العزيز.

ثم عرفهم ما وراء ذلك من صفات الكمال و عينيتها و نعوت الجلال التى لا تطلع عليها العقول بالاستقلال بالاشراقات القلبيه و ارسال الرسل و انزال الكتب و نصب الائمه ليحيى من حى عن بينه و يهلك من هلك عن بينه و لئلا يكون للناس على الله حجه، فوجب عليهم ان يعرفوه كما عرفهم، و ان يصفوه بما وصف به نفسه و من وصفه بغير ذلك فقد اشرك بالله و الحد فى امره و تعدى فى حقه.

تبصره:

ليس المراد بمعرفته سبحانه الا معرفه كونه موجودا قيوما متصفا بالصفات الحسنى مقدسا عما لا يليق بجنابه الاسنى.

و اما معرفه كنه ذاته و حقيقه صفاته فامر مستحيل و ليس للعقول اليه سبيل.

قالوا و تقرير ذلك و بيانه: ان طريق معرفه الشى‏ء احد امور ثلاثه.

اما: بمشاهدته و حضوره عند العارف كمعرفه هذا الرجل و هذا الفرس.

و اما: بمعرفه علله و اسبابه و هذا الطريق يقال له: برهان لمى.

و اما: بمعرفه آثاره و معلولاته و يقال له: برهان انى.

و لا طريق الى المعرفه غير هذه الثلاثه لان ما لا يكون نفس الشى‏ء و لا علته و لا معلوله لا تعلق له بذلك الشى‏ء فلا مدخل له فى كونه وسيله الى معرفته.

ثم الطريق الاول لا يمكن الا بفناء هويه الممكن و اندكاك جبل انيته و لم يتيتسر لاحد من الانبياء فى دار الدنيا فضلا عن غيرهم.

و الطريق الثانى لا اثر له فى ساحه قدسه جل شانه لانه بسيط صرف لا تركيب فيه اصلا لا ذهنا و لا خارجا، واجب لذاته مبدا لجميع ما سواه و اليه تنتهى الاثار كلها فلا فاعل له خارجا عن ذاته و لا سبب له داخلا فى ذاته، تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا.

فبقى الطريق الثالث، و العلم الحاصل منه علم ناقص لا يعلم به خصوصيه ذات المعلوم لان الاثر و المعلول لا يستدعيان الا سببا ما و عله ما على وجه كلى لا موثرا معينا و عله معلومه، بل غايه ما يستفاد منه انا اذا نظرنا الى اجزاء العالم و وجود الحوادث و الحركات على اتقن وجه و احكمه علمنا ان فى الوجود خالقا قيوما ازليا واحدا لا شريك له و لا شبيه عالما قادرا موصوفا بالصفات الحسنى و الامثال العليا و الكبرياء و الالاء و هذه الطريقه يشترك فى سلوكها جميع ارباب العقول من العالمين حتى الانبياء و المرسلين كما قال تعالى: «و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون من الموقنين» و ان كان سلوكهم و وصولهم على تفاوت مراتب عقولهم، الا ترى انك تستدل بملكوت السماوات و حركات الكواكب و بزوغها و افولها على صانعها و مدبرها كما استدل بها خليل الرحمن و لكن لا يحصل لك من ذلك الا علم ضعيف لا يكاد يمازجه ايمان و لا ايقان حتى لو وقعت فى ادنى بليه جعلت تلوذ بكل من تتوهم انه ينجيك منها. و الذى حصل له (عليه ‏السلام) علم ثابت و يقين جازم، حتى قال له الروح الامين حين رمى بالمنجنيق فكان فى الهواء مائلا الى النار: الك حاجه؟ قال: اما اليك فلا، فاعراضه عنه فى تلك الحاله و التجاوه الى ربه ليس الا لانه راى ان كل ما سواه مفتقر اليه، خاشع لديه، خاضع بين يديه، مقهور لعزته، مغلوب لقدرته، بل لم ير موجودا سواه، و لا ملجا الا اياه، فتبين ان معرفه حقيقه ذاته و ماله من كمال صفاته، امر غير ممكن الحصول و لا للعقول اليه وصول، سواء فى ذلك الملائكه المقربون و الانبياء و المرسلون.

كما قال اعرف الخلق به: «سبحانك ما عرفناك حق معرفتك».

و قال: «ان الله احتجب عن العقول كما احتجب عن الابصار و ان الملاء الاعلى يطلبونه كما تطلبونه».

فلا تلتفت الى من يزعم انه قد وصل الى كنه الحقيقه المقدسه، بل احث التراب فى فيه فقد ضل و غوى و كذب و افترى. فان الامر ارفع و اظهر من ان يتلوث بخواطر البشر. و كل ما تصوره العالم الراسخ، فهو عن حرم الكبرياء بفراسخ، و اقصى ما وصل اليه الفكر العميق، فهو غايه مبلغه من التدقيق.

و الى ذلك اشار بعضهم حيث قال:

و الله لا موسى و لا عيسى المسيح و لا محمد علموا و لا جبريل و هو الى محل القدس يصعد

كلا و لا النفس البسيطه لا و لا العقل المجرد من كنه ذاتك غير انك واحدى الذات سرمد

فسبحان من احتجب بغير حجاب و تقدس عن ادراك العقول و الالباب.

قوله (عليه ‏السلام) «و الهمنا من شكره». الالهام: ما يلقى فى القلب بطريق الفيض فلا يجب اسناده و استناده الى المعرفه بالنظر فى الادله.

قال فى الغريب: يقال لما يقع فى النفس من عمل الخير: الهام، و لما يقع من الشر و مالا خير فيه: وسواس، و لما يقع من الخوف: ايحاش: و لما يقع من تقدير نيل الخير: امل، لما يقع من التقدير الذى لا على الانسان و لا له: خاطر انتهى.

قالوا و الفرق بين الالهام و الوحى من وجوه:

احدها: ان الالهام يحصل من الحق تعالى من غير واسطه الملك، و الوحى يكون بواسطته.

الثانى: ان الوحى من خواص الرساله، و الالهام من خواص الولايه.

الثالث: ان الوحى مشروط بالتبليغ كما قال تعالى: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك» دون الالهام.

و منهم من جعل الالهام نوعا من الوحى كما تقدم.

و اما لغه: فيطلق احدهما على الاخر، و منه «و اوحى ربك الى النحل» اى: الهمها و قذف فى قلوبها.

و الشكر: حاله نفسانيه تنشا من العلم بالمشكور و صفاته و انعامه، و تثمر العمل بالقلب و اللسان و الاركان و هم بالنظر الى تلك الثمره، عرفوه: بانه فعل دال على تعظيم المنعم قولا و عملا و اعتقادا. و تخصيصه بالالهام قد وقع نحوه فى كلام اميرالمومنين (عليه ‏السلام) حيث قال فى مفتتح خطبه له: «الحمد لله الملهم عباده حمده».

قال بعض الشارحين: اراد بالعباد الملهمين حمده خواص البشر.

و قال غيره: ان حمد العباد له سبحانه و الثناء عليه بما يليق بجبروته و وصفه بما يصح وصفه به و ان لم تدرك حقيقه صفته انما هو بالهام منه سبحانه ان يحمدوه به، و هذه نعمه منه تعالى يجب الحمد عليها انتهى.

قلت: و لعل فيه اشاره الى ما روى ان الله سبحانه لما نفخ فى آدم من روحه و صار بشرا فعند ما استوى جالسا عطس فالهم ان قال: الحمد لله رب العالمين، فقال الله تعالى: يرحمك الله يا آدم فكان اول حمد وقع من البشر الهاما.

و قال ابن ابى‏طاهر: ما خلق الله شيئا من خلقه الا و الهمه الحمد.

و قد يراد بالالهام معناه اللغوى و هو الاعلام مطلقا فلا اشكال حينئذ.

تذكره:

فى حمده (عليه‏ السلام) لله تعالى على الهام الشكر اشاره الى ما روى عن ابى‏ عبدالله (عليه ‏السلام) قال: اوحى الله عز و جل الى موسى (عليه ‏السلام) يا موسى اشكرنى حق شكرى، فقال: يا رب كيف اشكرك حق شكرك و ليس من شكر اشكرك به الا و انت انعمت به على، قال: يا موسى الان شكرتنى حين علمت ان ذلك منى.

و مثل ذلك ما روى من طريق العامه فى مناجات رسول‏ الله (صلى الله عليه و آله): انت يا رب اسبغت على النعم السوابغ فشكرتك عليها فكيف لى بشكر شكرك، فقال الله تعالى: تعلمت العلم الذى لا يفوته علم بحسبك ان تعلم ان ذلك من عندى.

و فى هذا المعنى يقول محمود الوراق:

شكر الاله نعمه موجبه لشكره و كيف شكرى من بره و شكره من تبره

و سنستوفى الكلام على مباحث الشكر فى شرح الدعاء السابع و الثلاثين ان شاء الله تعالى.

ابواب العلم: وجوهه، كان كل وجه منها باب يدخل الى العلم منه.

و العلم: الاعتقاد الجازم المطابق للواقع.

و قوله: بربوبيته، متعلق به اى: العلم بانه رب كل شى‏ء، و هو فى الاصل مصدر بمعنى التربيه، و هى تبليغ الشى‏ء الى كماله شيئا فشيئا، ثم وصف به الفاعل مبالغه كالعدل و سمى به المالك لانه يحفظ ما يملكه و يربيه، و انما خص الربوبيه من بين الصفات نظرا الى مبدء الاشتقاق الذى هو التربيه، فان العلم بها على حسب آثارها و فتح ابواب العلم بها من اعظم النعم التى يجب الحمد عليها اذ لا شى‏ء مما احدق به نطاق الامكان و الوجود من العلويات و السفليات و المجردات و الماديات و الروحانيات و الجسمانيات الا و هو فى حد ذاته بحيث لو فرض انقطاع التربيه عنه آنا واحدا لما استقر له قرار و لهوى فى مهاوى العدم و البوار، و لكنه عز شانه يفيض عليه من جنابه الاقدس فى كل آن و زمان من انواع الفيوض المتعلقه بذاته و صفاته ما لا يحيط به الا هو سبحانه ضروره انه كمالا يستحق شى‏ء من الممكنات بذاته الوجود ابتداء لا يستحقه بقاء، و انما ذلك من جناب المبدا الاول عز شانه، فكما لا يتصور وجوده ابتداء ما لم ينسد عنه جميع انحاء عدمه الاصلى لا يتصور بقاوه على الوجود بعد تحققه بعلته ما لم ينسد عنه جميع انحاء عدمه الطارى لما ان الدوام من خصائص الوجود الواجبى و ظاهر ان ما يتوقف عليه وجوده من الامور الوجوديه التى هى علله و شرائطه و ان كانت متناهيه لوجوب تناهى ما دخل تحت الوجود، لكن الامور العدميه التى لها مدخل فى وجوده و هى المعبر عنها بارتفاع الموانع ليس كذلك اذ لا استحاله فى ان يكون لشى‏ء واحد موانع غير متناهيه يتوقف وجوده او بقاوه على ارتفاعها اى بقائها على العدم مع امكان وجودها فى نفسها، فابقاء تلك الموانع التى لا تتناهى على العدم تربيه لذلك الشى‏ء من وجوه غير متناهيه.

و بالجمله فاثار تربيته عز و جل الفائضه على كل فرد من افراد الموجودات فى كل آن من انات الوجود لا تقف على ساحل بحرها الافهام و الالباب، و لا يحيط بمحيط مقدارها حصر و لا حساب، فسبحان من لا يتناهى احسانه و لا يضاهى امتنانه.

و اعلم ان ابواب العلم بربوبيته سبحانه و ان كانت لا تحصى جهاتها الا انها تنحصر فى ثلاثه اقسام تندرج تحت كل قسم مراتب غير محصوره.

احدها: العلم الفطرى و هو حاصل للعوام ايضا اذ ما من احد الا و يعلم ان له ربا بحسب الفطره الاصليه لما ركب فيه من العقل الذى هو الحجه الاولى و ان انكر وجوده منكر، فانما هو لغلبه الشقاوه المكتسبه المبطله للاستعداد الفطرى و هو مع ذلك يعترف به فى حال الاضطرار.

الثانى: العلم بالنظر و الاستدلال بالاثار و هذا القسم للخواص.

الثالث: العلم بالكشف و الشهود الذى هو عين اليقين و هذا القسم لخواص الخواص الذين يعرفون الحق بالحق.

و يحتمل ان يكون المراد بابواب العلم الهداه اليه و الدالين عليه اذ كان العلم يتادى بهم الى مدينه العلم، كما فى قوله (صلى الله عليه و آله): «انا مدينه العلم و على بابها»، و كذا حكم اولاده المعصومين (عليهم ‏السلام).

قال بعضهم: و يحتمل ان تكون الباء فى قوله بربوبيته للسببيه و لا يخفى بعده.

الدلاله: الارشاد.

و الاخلاص: مصدر اخلص الشى‏ء اذا جعله خالصا مما يشوبه.

يقال: خلص الماء اذا صفا من الكدر.

و كل شى‏ء صفا عن شوبه و خلص يسمى خالصا، قال تعالى: «من بين فرث و دم لبنا خالصا» اى: لا شوب فيه من الفرث و الدم، و اخلصت النار الذهب: صفته مما يشوبه من الحديد و النحاس و غيرهما، و اخلص طاعته: ترك الرياء فيها، و اخلص لله الدين: لم يشرك به، قال تعالى: «و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين» اى: موحدين غير مشركين.

و التوحيد لغه: جعل الشى‏ء واحد، اى: الحكم بوحدانيته و العلم بها، و قد يطلق بالاشتراك على التفريق بين شيئين بعد الاتصال و على الاتيان بالفعل الواحد منفردا.

و اصطلاحا: اثبات ذات الله بوحدانيته منعوتا بالتنزه عما يشابهه و يشاركه، و وحدانيته بمعنى انه لا ثانى له فى الوجود، بمعنى انه لا كثره فيه مطلقا لا فى عين الذات لانتفاء التركيب و الاجزاء، و لا فى مرتبه الذات لانتفاء زياده الوجود، و لا بعد مرتبه الذات لانتفاء زياده الصفات، و قد يقصد بها معنى انه لم يفته من كماله شى‏ء بل كل ما ينبغى له فهو له بالذات و الفعل، اذ الواحد قد يقال لما لم يفته من كماله شى‏ء بل كل كمال ينبغى له فهو حاصل له بالفعل.

و المعنى الاول هو المشتمل عليه اول كلمه نطق بها الداعى الى الله تعالى و هو قول: «لا اله الا الله».

و لما كان للتوحيد مراتب اكملها الاخلاص فيه حمده سبحانه على الدلاله عليه، و مراتبه اربع:

اولها: قول يقال: كتوحيد المنافق و المسلم من خوف السيف المشهور عليه.

و الثانيه: تصديق يعتقد كتوحيد عامه المسلمين.

و الثالثه: يقين يستبصر بواسطته نور الحق فيرى اشياء كثيره و لكن صدورها على كثرتها من الواحد الفرد، و هو مقام المقربين كانهم قربوا الى منتهى المقامات، و بشروا بطلوع ثنيات المكاشفات.

اليس لتقريب المنازل فرحه و لا فرحه العطشان فاجاه القطر

يقولون قد جاز الثنيه رحله فتنتشر البشرى و ينشرح الصدر

الرابعه: كشف عن مشاهده الصديقين فلا يرى فى الوجود الا واحدا و هو الذى تسميه الصوفيه الفناء فى التوحيد، لانه من حيث لايرى الا واحدا لا يرى نفسه ايضا، فيفنى بواحده عن كل ما سواه و يفنى عن نفسه ايضا فلا يراه.

فالاول: موحد بمجرد اللسان، و يعصم ذلك صاحبه فى الدنيا، و يوفيه حظه منها فلا يراق له دم، و لا يباح له حريم، و لا يحرم من مغنم، و لا يستحرم منه فى منكح و لا مذبح.

و الثانى: يعصمه فى الاخره ايضا من عذابها اذا توفى على الوفاء باحكامه و لم تحل المعاصى عقده اسلامه و تزيد مرتبه الثالث عليه بمقام اليقين و سلوك طريقه المجتهدين فى التجريد اذ يرى كلها من الواحد و لكنه يراها كثيره نظرا الى ذواتها.

و يزيد الرابع على هذا زياده الشمس على النجم و السماء على الارض من حيث لا يرى فى شهوده غير الواحد الحق فلا يشاهده بالاشياء بل يشهد الاشياء به كما قال تعالى: «او لم يكف بربك انه على كل شى‏ء شهيد».

و مثال الاول: هو القشره العليا من الجوز لا خير فيه البته ان اكل فهو مر المذاق بعيد عن المساغ، و ان نظر اليه فهو بسر الوجه كريه المنظر، و ان استوقد دخن البيت، و ان ترك لوث المكان، و لكنه يحفظ القشره الصلبه السفلى التى هى بدن اللب، فالتوحيد عن ظاهر اللسان يحفظ بدن المنافق فى دنياه ثم يرمى به فلا يغنى عنه شيئا فى اخراه.

و مثال الثانى: هو القشره الصلبه الاخرى فانه ظاهر النفع بين الجدوى يصون اللب عن الفساد و يربيه الى وقت الحصاد و ينفصل عنه فينتفع به فى الوقود و غيره، لكنه نازل القدر زهيد النفع بالاضافه الى اللب، فكذلك الايمان الظاهر عن مجرد الاعتقاد من غير ايقان ناقص الشرف بالنسبه الى حال انشراح الصدر بالصدر و انفساح القلب باليقين.

و مثال الثالث: اللب.

و مثال الرابع: الدهن المستخرج من اللب.

و كما ان اللب نفيس فى نفسه نفيس بالنسبه الى القشره و لكنه لا يخلو من شوب عصاره و ثخين قراره بالاضافه الى الدهن المستخرج منه الصافى عن المشوبات الخالص من الكدورات الذى يكاد يضى‏ء و لو لم تمسسه نار، فكذلك توحيد الموقنين الصادقين عال للمقربين و لكن الاعلى من ذلك اذا صفا من شوب ملاحظه الاغيار و خلص عن الالتفات الى الكثره بشهود الحق لا غير، و انما حملنا الاخلاص فى التوحيد على هذه المرتبه التى هى الغايه القصوى من مراتبه، لانها الخالصه من الشوائب الصافيه عن الاشائب، و لانها مرتبه الداعى (عليه ‏السلام) و ان كان الاخلاص مقولا بالتشكيك.

كما يدل عليه قول اميرالمومنين (عليه ‏السلام): «اول الدين معرفته، و كمال معرفته التصديق به، و كمال التصديق به توحيده، و كمال توحيده الاخلاص له، و كمال الاخلاص له نفى الصفات عنه».

اذ لا شك فى ان الاخلاص الذى دل الله تعالى عليه اولياءه المعصومين انما هو الاخلاص الكامل الذى لا اخلاص فوقه و الله اعلم.

جنبت الرجل الشر جنوبا من باب (قعد): ابعدته عنه، و جنبته بالتثقيل مبالغه، كانه ماخوذ من جعل الشى جانبا. و عداه بمن لتضمينه معنى الابعاد او المفعول محذوف.

و «من» بيانيه.

و الالحاد: فى الاصل الميل و العدول عن الشى‏ء، ثم قيل: الحد الرجل فى الدين : اذا طعن فيه كانه عدل عنه.

و قال ابوعبيده: الحد الحادا جادل و مارى.

و المراد بالشك هنا: معناه اللغوى الذى عرفه ائمه اللغه بقولهم: الشك خلاف اليقين، فقولهم خلاف اليقين: هو التردد بين شيئين سواء استوا طرفاه او رجح احدهما على الاخر، قال تعالى: «فان كنت فى شك مما انزلنا اليك».

قال المفسرون: اى غير مستيقن.

و هو يعم الحالتين فهو اعم من الشك الاصطلاحى الذى هو التردد بين النقيضين لا ترجيح لاحدهما على الاخر عند الشاك.

و على المعنى الاول ورد قول ابى‏ عبدالله (عليه ‏السلام): «من شك فى الله تعالى و فى رسوله (صلى الله عليه و آله) فهو كافر».

و على المعنى الثانى ورد قوله (عليه‏ السلام): «من شك او ظن فاقام على احدهما احبط الله تعالى عمله ان حجه الله هى الحجه الواضحه» فعطف الظن على الشك لاراده معناه الاصطلاحى.

قوله: (فى امره) اى: فى معرفه ذاته و صفاته، او فى دينه و شرعه، كما فسر به قوله تعالى: «و ظهر امر الله».

و الامر: الشان، و قد يطلق عند الحكماء على الذات المقدسه فيقولون: هو الامر المحض الذى لا يعلل.

حمدا: منصوب على المفعوليه المطلقه مفيد لتاكيد عامله و تقويه معناه و عامله.

اما قوله: الحمد لله باعتبار كونه مصدرا، او باعتبار تضمنه معنى الفعل، او فعل مقدر يدل عليه المصدر، و قس على ذلك ما ياتى من نظائره.

قوله «نعمر»: بضم النون و فتح العين المهمله و تشديد الميم المفتوحه على ما فى النسخه المشهوره من العمر بفتح العين و ضمها و بضمتين و هو الحياه.

يقال: عمر يعمر من باب (تعب) اى: طال عمره فهو عامر.

و يتعدى بنفسه و بالتضعيف، فيقال: عمره يعمره من باب (قتل) و عمره تعميرا، اى: طال عمره.

و المعنى: حمدا يطال به عمرنا مع من حمده، او حال كوننا داخلين فى عداد الحامدين له.

و قول بعضهم: يحتمل ان يكون من العماره غلط، فان استعمال التعمير فى العماره استعمال عامى لم يرد فى اللغه، و انما يقال: عمر الله منزله عماره من باب (كتب) كتابه، كما نبه عليه بعض المحققين من اهل اللغه.

و وقع فى نسخه ابن‏ادريس: يغمر به من حمده، بفتح الياء المثناه من تحت و سكون الغين المعجمه و ضم الميم و بعدها راء مهمله، مع اسقاط لفظ فى من قوله : «فى من حمده»، و هو من الغمر بفتح الغين المعجمه بمعنى: الستر.

يقال: غمره غمرا مثل ستره سترا، وزنا و معنى، فالضمير المستتر فى يغمر راجع الى الله تعالى، و المعنى يستر به من حمده.

و حمد: من باب (سمع) لا غير.

و من خلقه: متعلق به، و (من) بيانيه.

و سبق يسبق: من باب (ضرب) و (قتل) تقدم.

و المراد به هنا التقدم فى الشرف و الفضل، بان يكون حمده اشرف و افضل من حمد غيره فيتقدم به من تقدم الى رضاه و عفوه.

و فى الكلام استعاره مكنيه تخييليه، شبه الرضا و العفو بالغايه التى يتسابق اليها، و ذكر السبق الذى هو من لوازم المشبه به.

و الرضا: فى الانسان حاله للنفس توجب تغيرها و انبساطها لا يصال النفع الى الغير، او الانقياد لحكمه، و رضاه تعالى عباره عن ثوابه.

كما روى عن الصادق (عليه ‏السلام): رضاه ثوابه و سخطه عقابه.

و قيل رضاه: اراده الثواب، و سخطه: اراده العقاب.

و قال ابن‏ميثم فى شرح النهج: رضاه تعالى عن العبد يعود الى علمه بموافقته لامره و طاعته، و غضبه تعالى يعود الى علمه بمخالفه اوامره و عدم طاعته له.

و قال بعض المحققين من علمائنا المتاخرين: لرضاه تعالى مراتب.

فمنها رضا ازلى: هو عين ذاته، لا يقابله سخط، و لا يمازجه شوب، و هو كونه بحيث تصدر عنه الاشياء موافقه لعلمه بها على افضل وجه و اتمه.

و منها ملك مقدس روحانى: هو رضوان الله بالفعل، اذ وجوده عين الرضا من الله سبحانه، و كذا كل جوهر عقلى و لا يشوبه شر و معصيه، اذ كان فعله طاعه لله.

و منها: ثواب الله و الجنه، و يقابله سخطه و النار.

و العفو: محو الذنوب، من عفت الريح المنزل اذا درسته.

و انما بدء بالرضا مع ان حصوله بعد العفو اهتماما بشانه و تنويها بمقامه، فان

العرب قد تبدا بالشى‏ء و المقدم غيره لنكته ما، و الا فالمقام يقتضى الترقى من الادنى الى الاعلى كما قال تعالى: «و سارعوا الى مغفره من ربكم و جنه عرضها السموات و الارض».

و على ذلك ما يحكى ان رجلا غضب على غلام له فاستشفع الغلام الى سيده انسانا فشفعه فاخذ الغلام يعفر فى التراب خده و يسقى الارض دمعه، فقال الشفيع: و لم ذلك كله و قد عفا عنك، فقال السيد: انه يطلب الرضا و ليس ذلك اليه، فانما يبكى لاجله، او للتنبيه على ان عفوه جل شانه ليس كعفو غيره الذى هو عباره عن محو الذنب فقط حتى يكون رضاه الذى هو عباره عن ثوابه بعده، بل عفوه ابلغ من رضاه لان رضاه كما علمت ثوابه، و الثواب هو النفع المستحق.

و اما عفوه فيتضمن النفع من غير استحقاق لانه كريم العفو، و معنى كرم عفوه تبديل السيئه حسنه.

كما ورد فى الحديث: ان جبرئيل (عليه‏ السلام) سمع ابراهيم خليل الرحمن صلوات الله عليه يقول: يا كريم العفو، فقال له: او تدرى يا ابراهيم ما كرم عفوه؟ قال: لا يا جبرئيل، قال: ان عفا عن السيئه كتبها حسنه.

و يدل عليه قوله تعالى: «الا من تاب و امن و عمل عملا صالحا فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات و كان الله غفورا رحيما»، هذا ان فسرنا الرضا بالثواب.

و ان فسرنا باراده الخير للعبد فيكون سبب كل سعاده و موجب كل فوز، و به ينال كرامته التى هى اكبر اصناف الثواب كما قال تعالى: «و رضوان من الله اكبر».

فالوجه فى تقديمه ما قدمناه من الاهتمام، او جعله من باب التتميم لا الترقى كانه قال: ان لم نسبق من سبق الى رضاه فمن سبق الى عفوه.

و يناسبه ما فى الدعاء: «ان لم ترض عنى فاعف عنى»، و قد يعفوا السيد عن عبده و ليس براض عنه، و الله اعلم.

بدل كل من قوله حمدا نعمر به.

و اضاء الصبح اضاءه: انار و اشرق، و الاسم: الضياء، و قد تهمز الياء، و ضاء ضواءا من باب (قال) لغه فيه و يكون اضاء لازما و متعديا، فيقال: اضائه غيره ايضا، كما يقال: انار الشى‏ء و اناره غيره.

و الضياء و النور مترادفان لغه، و قد يفرق بينهما بان الضوء: ما كان من ذات الشى‏ء المضى‏ء، و النور: ما كان مستفادا من غيره.

قيل: و عليه جرى قوله تعالى: «جعل الشمس ضياءا و القمر نورا».

و الظلمات: جمع ظلمه، و هى عدم الضوء عما من شانه ان يكون مضيئا.

و قيل: هيئه مضاده للنور.

و وقع فى النسخ المشهوره تضى‏ء مضبوطا بضم التاء المثناه من فوق، و رفع ظلمات على انه فاعل، فيكون من اضاء اللازم.

و بضم الياء المثناه من تحت، و نصب ظلمات بالكسر نيابه عن الفتحه على انه مفعول، و الفاعل ضمير مستتر فى يضى‏ء راجع الى الله سبحانه، فيكون من اضاء المتعدى.

و لك قراءه يضى‏ء بالياء المثناه من تحت، و رفع ظلمات على انه فعل لازم و فاعل.

و تضى‏ء بالتاء المثناه من فوق، و نصب ظلمات على انه فعل متعد و مفعول، و الفاعل ضمير خطاب مستتر، و يكون من باب الالتفات من الغيبه الى خطابه تعالى ، ففى العباره اربعه اوجه من الاعراب.

و البرزخ: فى اللغه: الحاجز بين الشيئين، و اطلق على الحاله التى تكون بين الموت و البعث، قال تعالى: «و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون»، و هى مده مفارقه الروح لهذا الجسد المحسوس الى وقت البعث وعودها اليه، و يطلق على القبر بهذا الاعتبار.

روى ثقه الاسلام فى الكافى باسناده عن عمر بن يزيد قال: قلت لابى عبدالله (عليه ‏السلام) انى سمعتك و انت تقول كل شيعتنا فى الجنه على ما كان منهم، قال : صدقتك كلهم و الله فى الجنه قال: قلت جعلت فداك ان الذنوب كثيره كبار، فقال: اما فى القيامه فكلكم فى الجنه بشفاعه النبى المطاع او وصى النبى، و لكنى و الله اتخوف عليكم فى البرزخ، قلت: و ما البرزخ؟ قال: القبر منذحين موته الى يوم القيامه.

تنبيهات:

الاول: فى هذه الفقره من الدعاء دلاله على بقاء النفوس الناطقه بعد خراب

الابدان، لان الاضاءه المطلوبه ليست الا للروح و الا فالجسم يضمحل و يستحيل، و هو مذهب اكثر العقلاء من المليين و الفلاسفه القائلين بان الروح: جوهر مجرد ابدى لايعتريه الزوال، و لا يتطرق اليه الاختلال، و لم ينكره الا شرذمه قليلون، كالقائلين بان النفس هى المزاج، او الدم، و امثالهم ممن لا يعبابهم، و لا يلتفت الى اقوالهم، و الشواهد العقليه و النقليه على ذلك اكثر من ان تحصى، و يكفى فى ذلك قوله تعالى: «و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون فرحين بما آتاهم الله من فضله و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون».

الثانى: «الباء» فى قوله (عليه ‏السلام) «يضى‏ء به» اما للسببيه او للاله، ثم الظاهر ان المراد بالاضاءه به ان يصير الحمد جسما متكيفا بالضوء تشرق به الظلمات البرزخيه، كالشمس المشرقه التى تشرق بضوئها الظلمات الزمانيه، بناءا على ما هو الصحيح من تجسم الاعمال و الاعتقادات فى تلك النشاه، كما دل عليه كثير من الاخبار المرويه عن ارباب العصمه (عليهم ‏السلام)، فالاعمال الصالحه و الاعتقادات الصحيحه تظهر صورا نورانيه مشرقه يستضى‏ء بنورها اصحابها، كما قال تعالى: «يوم ترى المومنين و المومنات يسعى نورهم بين ايديهم و بايمانهم».

و فى الخبر: «ان العمل الصالح يضى‏ء قبر صاحبه كما يضى‏ء المصباح الظلمه».

و الاعمال السيئه و الاعتقادات الباطله تظهر صور ظلمانيه كاسفه يتحير فى

ظلمها اربابها، كما قال تعالى: «يوم يقول المنافقون و المنافقات للذين امنوا انظرونا نقتبس من نوركم قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا».

و قال (عليه‏ السلام): «الظلم ظلمات يوم القيامه». فيكون المراد بظلمات البرزخ ايضا الاعمال و الاعتقادات المظلمه.

و المراد باضائتها حينئذ: اما محوها و اذهابها، كما قال تعالى: «ان الحسنات يذهبن السيئات»، او تبديلها حسنات، كما قال سبحانه: «فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات».

و قيل: المراد بظلمه البرزخ: ظلمه القبر، و ظلمه العمل، و ظلمه البدن الهيولانى الذى انقطع منه نور النفس المجرده و استعد للرجوع الى الماده الاصليه، انتهى. و هو كما تراه.

الثالث: قال بعضهم: لا يبعد ان يحمل البرزخ على الوجود فى عالم الشهود، اعنى الوجود الحسى كما يطلق عليه المحققون من الصوفيه فيقولون الموجودات فى غواسق برزخيه، و وجه الاطلاق انهم ارتقوا عن فناء العدم الصرف و ما اتصلوا بالوجود البحت الابدى و لم يصلوا الى ساحته فكانوا بين بين، و تعدد الظلمات حينئذ باعتبار ظلمه الامكان و الاحتياج و الماده و بقيه آثار ظلمه العدم الى غير ذلك.

قال: و زعمى ان حمل كلام المعصوم (عليه‏ السلام) على هذا الوجه اللطيف

ابهى و احرى من حمله على المعنى السابق، و لا سيما بقرينه ما سيذكره (عليه ‏السلام) فى الفقره التى تليه من تسهيل سبيل المبعث الشامل للقبر، بل هو مساوق له، و فى الفقره التى بعدها من شرف المنازل الحاصل فى يوم المبعث لئلا يكون فيه شائبه من التكرار انتهى

قلت: بل هو بعيد جدا.

اما اولا: فحمل كلامه (عليه‏ السلام) على مصطلح الصوفيه مما لا يقبله العقل السليم و الطبع المستقيم.

و اما ثانيا: فلانه قد تكرر فى كلامهم (عليهم‏ السلام) تفسير البرزخ بزمان القبر كما تقدم فى الحديث السابق عن الصادق (عليه ‏السلام).

و عنه (عليه ‏السلام) ايضا: و الله ما اخاف عليكم الا البرزخ، و اما اذا صار الامر الينا فنحن اولى بكم.

و قال (عليه ‏السلام) فى قوله تعالى: «النار يعرضون عليها غدوا و عشيا» هذا فى نار البرزخ قبل يوم القيامه.

فاذا ورد البرزخ فى كلامهم (عليهم ‏السلام) بهذا المعنى فحمله على ما لا يعرف لغه و عرفا شايعا فى نهايه البعد.

و اما ثالثا: فلان التكرار الذى توهمه و حمله على ما زعمه ممنوع كما ستقف عليه اذا افضت النوبه اليه، و الله يقول الحق و هو يهدى السبيل.

تبصره فيها تذكره:

دلت الاخبار المنقوله عن الائمه الاطهار صلوات الله و سلامه عليهم ان الارواح بعد مفارقتها الابدان العنصريه تتعلق باشباح مثاليه تشابه تلك الابدان، و هذا التعلق يكون فى مده البرزخ فتتنعم او تتالم بها الى ان تقوم الساعه فتعود عند ذلك الى ابدانها كما كانت عليه.

روى ثقه الاسلام فى الكافى باسناده عن ابى‏بصير قال: سالت اباعبدالله (عليه‏ السلام) عن ارواح المومنين، فقال: فى الجنه على صور ابدانهم لو رايتهم لقلت فلان.

و عنه قال: قلت لابى عبدالله (عليه‏ السلام) انا نتحدث عن ارواح المومنين انها فى حواصل طير خضر ترعى فى الجنه، و تاوى الى قناديل تحت العرش، فقال: لا اذن ماهى فى حواصل طير خضر. قلت: فاين هى؟ قال: فى روضه كهيئه الاجساد فى الجنه.

و عن ابى‏ولاد الحناط، عن ابى ‏عبدالله (عليه ‏السلام) قال: قلت جعلت فداك يروون ان ارواح المومنين فى حواصل طيور خضر حول العرش، فقال: لا المومن اكرم على الله من ان يجعل روحه فى حوصله طير، و لكن فى ابدان كابدانهم.

و عن يونس بن الظبيان قال: كنت عند ابى ‏عبدالله (عليه ‏السلام) فقال: ما يقول الناس فى ارواح المومنين، فقلت يقولون تكون فى حواصل طيور خضر فى قناديل تحت العرش، فقال ابوعبدالله (عليه ‏السلام): سبحان الله المومن اكرم على الله من ان يجعل روحه فى حوصله طير، يا يونس اذا كان ذلك اتاه محمد (صلى الله عليه و آله) و على و فاطمه و الحسن و الحسين و الملائكه المقربون (عليهم ‏السلام) فاذا قبضه الله عز و جل، صير تلك الروح فى قالب كقالبه فى الدنيا، فياكلون و يشربون، فاذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلك الصوره التى كانت فى الدنيا.

و عن حبه العرنى قال: خرجت مع اميرالمومنين (عليه ‏السلام) الى الظهر، فوقف بوادى السلام كانه مخاطب لاقوام، فقمت بقيامه حتى اعييت، ثم جلست حتى مللت، ثم قمت حتى نالنى ما نالنى اولا، ثم جلست حتى مللت، ثم قمت و جمعت ردائى، فقلت: يا اميرالمومنين انى قد اشفقت عليك من طول القيام فراحه ساعه، ثم طرحت الرداء ليجلس عليه، فقال لى: يا حبه ان هو الا محادثه مومن او موانسته، قال: قلت: يا اميرالمومنين و انهم لكذلك، قال: نعم و لو كشف لك لرايتهم حلقا حلقا محتبين يتحادثون، فقلت: اجسام ام ارواح، فقال ارواح و ما من مومن يموت فى بقعه من بقاع الارض الا قيل لروحه الحقى بوادى السلام و انها لبقعه من جنه عدن.

و عن ضريس الكناسى قال: سالت اباجعفر (عليه ‏السلام) ان الناس يذكرون ان فراتنا يخرج من الجنه فكيف هو و هو يقبل من المغرب و تصب فيه العيون و الاوديه، قال: فقال ابوجعفر (عليه ‏السلام): و انا اسمع ان لله جنه خلقها الله فى المغرب و ماء فراتكم هذا يخرج منها و اليها تخرج ارواح المومنين من حفرهم عند كل مساء فتسقط على ثمارها و تاكل منها و تتنعم فيها و تتعارف فاذا طلع الفجر هاجت من الجنه فكانت فى الهواء فيما بين السماء و الارض تطير ذاهبه و جائيه و تعهد حفرها اذا طلعت الشمس و تتلاقى فى الهواء و تتعارف قال: و ان لله نارا فى المشرق خلقها ليسكنها ارواح الكفار و ياكلون من زقومها و يشربون من حميمها ليلهم، فاذا طلع الفجر هاجت الى واد باليمن يقال له: «برهوت» اشد حرا من نيران الدنيا كانوا فيه يتلاقون و يتعارفون فاذا كانوا الى المساء عادوا الى النار فهم كذلك الى يوم القيامه.

و الاحاديث فى هذا المعنى كثيره جدا.

قال العلامه البهائى قدس سره: ما تضمنته هذه الاحاديث من ان الاشباح التى تتعلق بها النفوس ما دامت فى عالم البرزخ ليست باجسام و انهم ياكلون و يشربون و يجلسون حلقا حلقا على صور اجسادهم العنصريه يتحدثون و يتنعمون، و انهم ربما يكونون فى الهواء بين الارض و السماء يتعارفون فى الجو و يتلاقون و نحو ذلك مما يدل على نفى الجسميه و اثبات بعض لوازمها، يعطى ان تلك الاشباح ليست فى كثافه الماديات، و لا فى لطافه المجردات، بل هى ذوات جهتين و واسطه بين العالمين، و هذا يويد ما قاله طائفه من اساطين الحكماء: من ان فى هذا الوجود عالما مقداريا غير العالم الحسى، هو واسطه بين عالم المجردات و عالم الماديات ليس فى تلك اللطافه، و لا فى هذه الكثافه فيه للاجسام و الاعراض من الحركات و السكنات و الاصوات و الطعوم و غيرها مثل قائمه بذواتها معلقه لا فى ماده و هو عالم عظيم الفسحه، و سكانه على طبقات متفاوته فى اللطافه و الكثافه و قبح الصور و حسنها، و لابدانهم المثاليه جميع الحواس الظاهره و الباطنه فيتنعمون و يتالمون باللذات و الالام النفسانيه و الجسمانيه.

و قد نسب العلامه فى شرح حكمه الاشراق، القول بوجود هذا العالم الى الانبياء و الاولياء و المتالهين، و هو و ان لم يقم على وجوده شى‏ء من البراهين العقليه، لكنه قد تايد بالظواهر النقليه، و عرفه المتالهون بمجاهداتهم الذوقيه، و تحققوه بمشاهداتهم الكشفيه، و انت تعلم ان ارباب الارصاد الروحانيه اعلى قدرا و ارفع شانا من اصحاب الارصاد الجسمانيه، فكما انك تصدق هولاء فيما يلقونه اليك من خفايا الهيئات الفلكيه، فحقيق ان تصدق اولئك ايضا فيما يتلونه عليك من خبايا العوالم القدسيه الملكيه انتهى.

سهل الله الشى‏ء بالتشديد: جعله سهلا لا عسر فيه، و سهل هو بالضم سهوله، هذه هى اللغه المشهوره.

و قال ابن‏القطاع: يقال سهل بالفتح و الكسر ايضا.

و الضمير فى يسهل- بالتشديد و الياء المثناه من تحت على ما فى النسخه المشهوره- راجع الى الله تعالى.

و سبيل المبعث بالنصب مفعول به، و كذا على قرائته بضم التاء المثناه من فوق كما وقع فى نسخه على طريق الخطاب.

و اما على ما ضبط فى بعض النسخ، بفتح الياء المثناه من تحت و ضم الهاء المخففه، فسبيل المبعث مرفوع على انه فاعل له، و اسناد الفعل اليه مجاز.

و يوجد فى بعضها ضبطه بضم الياء المثناه من تحت و فتح الهاء المشدده، على البناء للمفعول، فيكون سبيل المبعث نائبا عن الفاعل مرفوعا بالنيابه.

و السبيل: الطريق، يذكر و يونث.

و المبعث: اما اسم مكان، او مصدر ميمى بمعنى البعث و هو لغه الارسال.

يقال: بعثت رسولا اى: ارسلته.

و اصطلاحا: نشر الله الموتى من القبور و ارسالهم الى المحشر.

قيل: المراد بالمبعث هنا المحشر.

و فى الحديث: ان الذهاب من القبر الى عرصه المحشر يوم البعث يشق على قوم و يسهل على آخرين انتهى.

و الاولى ان يكون المراد بالمبعث: البعث، فيكون مصدرا، و يكون المراد بسبيل المبعث: السبيل التى يبعث اى يرسل منها الناس الى المحشر، و بتسهيلها سلوكها دون مشقه، و السلامه من اهوالها و شدائد احوالها.

فقد روى ثقه الاسلام فى الروضه فى حديث طويل: اذا كان يوم القيامه بعث الله الناس من حفرهم عزلا بهما جردا فى صعيد واحد، يسوقهم النور، و تجمعهم الظلمه، حتى يقفوا على عقبه المحشر فيركب بعضهم بعضا و يزدحمون دونها، فيمنعون من المضى، فتشتد انفاسهم و يكثر عرقهم و تضيق بهم امورهم و يشتد ضجيجهم و ترتفع اصواتهم، قال: و هو اول هول من اهوال يوم القيامه، الى ان قال: ثم يخلى سبيلهم فينطلقون الى العقبه يكرد بعضهم بعضا حتى ينتهوا الى العرصه، و الحديث طويل اخذنا منه موضع الحاجه.

يشرف اى: يعلى من الشرف بمعنى العلو.

يقال: شرفه تشريفا، و فى نسخه تشرف بالمثناه من فوق مفتوحه على مثال تحسن.

و رفع المنازل على الفاعليه.

و المواقف: جمع موقف، و هو مكان الوقوف.

و الاشهاد: جمع شاهد كصاحب و اصحاب، او شهيد كشريف و اشراف.

قال ابوعلى: و هذا ارجح لكثره ورود شهيد فى القران.

و قيل: هو جمع شهد و هو جمع شاهد، كصحب جمع صاحب، و جمعه اصحاب.

و هو من شهد على الشى‏ء اى: اطلع عليه و عاينه، او من شهد به اى: اخبر بما قد شاهد.

و المراد بهم من يقف يوم القيامه للشهاده على الناس من الملائكه و الانبياء و المومنين كما قال تعالى: «انا لننصر رسلنا و الذين آمنوا فى الحيوه الدنيا و يوم يقوم الاشهاد».

قيل: و الفائده فى قيام الاشهاد و اعتبار قولهم المبالغه فى اظهار الفضيحه.

و قال قتاده: المراد بالاشهاد: الحضار و هم جميع اهل الموقف.

و روى: ان الامم ينكرون يوم القيامه تبليغ الانبياء فيطالب الله الانبياء بالبينه على انهم قد بلغوا، و هو اعلم فيوتى عليهم بالشهداء.

و روى ثقه الاسلام فى الكافى باسناده عن العجلى قال: قلت لابى‏ جعفر (عليه ‏السلام) قول الله تبارك و تعالى: «و كذلك جعلناكم امه وسطا لتكونوا شهداء على الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا»، قال: نحن الامه الوسط و نحن شهداء الله على خلقه و حججه فى ارضه.

و عنه (عليه ‏السلام): فى قوله تعالى: «ليكون الرسول عليكم شهيدا و تكونوا شهداء على الناس» قال رسول ‏الله (صلى الله عليه و آله): الشهيد علينا بما بلغنا عن الله تعالى و نحن الشهداء على الناس فمن صدق يوم القيامه صدقناه و من كذب كذبناه.

اقتباس من قوله تعالى فى سوره الجاثيه: «و خلق الله السموات و الارض بالحق و لتجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون» و قد تقدم ان المقتبس ليس بقرآن حقيقه، بل كلام يماثله فلا يضر فيه التغيير اليسير كما وقع هنا، و انما انث الفعل فى تجزى، و جى‏ء بالضمير مفردا مونثا فى كسبت لان كلا و ان كان لفظها الافراد و التذكير يجب مراعاه معناها حيث اضيفت الى منكر نحو «كل نفس ذائقه الموت»، فان اضيفت الى معرف او قطعت جاز مراعاه لفظها و مراعاه معناها، نحو: كلهم قائم و قائمون، «فكلا اخذنا بذنبه»، «و كل كانوا ظالمين».

و الضمير فى «و هم لا يظلمون» راجع الى النفوس المدلول عليها بكل نفس، و جمعه لانه انسب بحال الجزاء كما ان الافراد اوفق بحال الكسب اى لا يظلمون بنقص ثواب او زياده عقاب لاستحاله الظلم عليه تعالى خلافا للاشاعره حيث قالوا: ان تسميه ذلك ظلما لبيان غايه تنزه ساحه لطفه عما ذكر بتنزيله منزله الظلم الذى يستحيل صدوره عنه تعالى، و الا فهو ليس بظلم لان له ان يفعل ما يشاء و يحكم ما يريد.

بدل من قوله: يوم تجزى و هو اقتباس آخر من قوله تعالى فى سوره الدخان: «ان يوم الفصل ميقاتهم اجمعين يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون».

يقال: اغنى فلان عن فلان اذا اجزا عنه و قام مقامه، و ما يغنى عنك هذا اى: ما يجزيك و ما ينفعك.

و حكى الازهرى: ما اغنى فلان شيئا بالغين و العين، اى لم ينفع فى مهم و لم يكف موونه.

و المولى: الولى و الناصر و القريب و الصاحب و المنعم و الجار و الحليف و المحب و التابع و المعتق و المعتق و العبد و النزيل و الشريك و المالك.

و المراد: ان احدا منهم باى معنى فرض لا ينفع اى مولى كان شيئا من الاغناء. و الضمير فى ولاهم ينصرون للمولى الاول باعتبار المعنى لانه عام.

و تتمه الايه «الا من رحم الله انه هو العزيز الرحيم» اى الا من رحمه بالعفو عنه و قبول الشفاعه فى حقه انه هو العزيز الذى لا ينصر من اراد تعذيبه، الرحيم لمن اراد ان يرحمه

رفع الشى‏ء: كمنعه فارتفع خلاف وضعه، و من المجاز رفع الله العمل قبله، فارتفاع الحمد مجاز عن قبوله، او ارتفاع الكتبه بصحيفته.

و عليون فى الاصل جمع على بكسر العين و اللام مع تشديدها و تشديد الياء و وزنه فعيل من العلو.

و قيل: جمع عليه بكسر العين و الضم لغه جمع بالواو و النون، و الحق بجمع المذكر السالم فى الاعراب على غير قياس لعدم العقل على القول الاول وعدمه و عدم التذكير على القول الثانى ثم نقل و سمى به ديوان الخير، هكذا قال غير واحد من النحويين.

قال الدمامينى: فيلزم على هذا ان لا يكون فيه شذوذ، لانه يكون علما منقولا عن جمع، و لا ينفعهم ان يدعوا انه جعل من باب المسموع لا المقيس، لكونه لما لا يعقل، بخلاف نحو زيدون علما، لانه لو سمى فرس بزيدون استحق من الاعراب ما كان له قبل التسميه، الا ترى الى قنسرين و نصيبين، و لا ينفعهم ايضا ان يقولوا على فى الاصل غير علم و لا صفه لانهم قد صرحوا بانه اذا سمى بالجمع على سبيل النقل يعنى عن الجمع، او على سبيل الارتجال يعنى بصيغه تشبه صيغه الجمع، فمن لغاته الرفع بالواو و النصب و الجر بالياء، و يويده: انا لا نعرف قنسرا و لا نصيبا

علمين و لا صفتين، نعم لو قيل: ان عليين غير علم بل هو جمع عليه او على و صفت به الاماكن المرتفعه كان شاذا لعدم التذكير و العقل انتهى.

و اختلف المفسرون فى المسمى به، فالمشهور انه اسم لديوان الخير الذى دون فيه كل ما عملته الملائكه و صلحاء الثقلين، لانه سبب الارتفاع الى عالى الدرجات فى الجنه، او لانه مرفوع فى السماء السابعه حيث تحضره الملائكه المقربون.

و قال مقاتل: هو فى ساق العرش.

و عن ابن‏عباس: هو لوح من زبرجده خضراء معلق تحت العرش اعمالهم مكتوبه فيه.

و قيل: هو السماء السابعه.

و قيل: هو سدره المنتهى التى اليها ينتهى كل شى‏ء من امر الله تعالى.

و قيل: هو اعلى الجنه.

و قيل: مراتب عاليه و اماكن مرتفعه محفوفه بالجلاله، و على هذا فالمراد بقوله تعالى: «كتاب مرقوم» اماكن الكتاب.

و قيل: المراد به اعلى الامكنه و اشرف المراتب و اقربها من الله تعالى، و له درجات كما يدل عليه قوله (عليه ‏السلام) «الى اعلى عليين».

روى ثقه الاسلام فى الكافى باسناده عن ابى‏ حمزه ‏الثمالى قال: سمعت اباجعفر (عليه ‏السلام) يقول: ان الله تعالى خلقنا من اعلى عليين، و خلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه، و خلق ابدانهم من دون ذلك، فقلوبهم تهوى الينا لانها خلقت مما خلقنا، ثم تلاهذه الايه «كلا ان كتاب الابرار لفى عليين و ما ادراك ما عليون.

كتاب مرقوم يشهده المقربون»، و خلق عدونا من سجين، و خلق قلوب شيعتهم مما خلقهم منه، و ابدانهم من دون ذلك، فقلوبهم تهوى اليهم لانها خلقت مما خلقوا منه. ثم تلاهذه الايه: «كلا ان كتاب الفجار لفى سجين. و ما ادراك ما سجين. كتاب مرقوم. ويل يومئذ للمكذبين».

قال بعض علمائنا فى الكلام على هذا الحديث: كل ما يدركه الانسان بحواسه يرتفع منه اثر الى روحه و يجتمع فى صحيفه ذاته و خزانه مدركاته، و كذلك كل مثقال ذره من خير او شر يعمله يرى اثره مكتوبا ثمه، لا سيما ما رسخت بسببه الهيئات و تاكدت به الصفات و صار خلقا و ملكه فالافاعيل المتكرره و الاعتقادات الراسخه فى النفوس هى بمنزله النقوش الكتابيه فى الالواح كما قال تعالى: «اولئك كتب فى قلوبهم الايمان» و هذه الالواح النفسيه يقال لها صحائف الاعمال و اليه الاشاره بقوله سبحانه: «و اذا الصحف نشرت» فمن كان من اهل السعاده و اصحاب اليمين و كانت معلوماته امورا قدسيه، و اخلاقه زكيه ، و اعماله صالحه، اوتى كتابه بيمينه، اعنى من جانبه الاقوى الروحانى، و هو جهه عليين، و ذلك لان كتابه من جنس الالواح العاليه، و الصحف المكرمه المرفوعه المطهره بايدى سفره كرام برره يشهده المقربون، و من كان من اهل الشقاء المردودين، و كانت معلوماته مقصوره على الجزئيات، و اخلاقه خبيثه، و اعماله سيئه، اوتى كتابه بشماله، اعنى من جانبه الاضعف الجسمانى و هو جهه سجين، و هو فعيل من السجن، سمى به ديوان الشر الذى دون فيه اعمال الكفره و الفجره من الثقلين،

و قيل: هو النار و الارض السفلى، و ذلك لان اوراقه من جنس الاوراق السفليه و الصحايف الحسيه القابله للاحتراق، فلا جرم يعذب بالنار، و انما عود الارواح الى ما خلقت منه، كما قال تعالى «كما بداكم تعودون» فما خلق من عليين فكتابه يرتفع الى عليين و يكون فيه، و ما خلق من سجين فكتابه يهبط الى سجين و يكون فيه.

قوله (عليه‏ السلام): فى كتاب مرقوم، متعلق بيرتفع حال من الضمير المستتر فيه الراجع الى الحمد، اى: كائنا فى كتاب مرقوم، اى: مسطور بين الكتابه، رقم فيه تفاصيل احوال السعداء.

و قيل: معلم، يعلم من رآه ان الخير فيه.

و قيل: مختوم، لان الختم علامه.

قوله (عليه ‏السلام): يشهده المقربون اى: يحضره الملائكه الكروبيون المقيمون فى عليين و يحفظونه، او يشهدون بما فيه يوم القيامه و كفى بشهودهم فضيله له، و لمن كتب فيه اسماوهم و اعمالهم.

قرت العين: تقر من باب (ضرب) و (تعب)، قره بالضم قرورا: بردت سرورا، من القر بالضم و هو البرد.

يقال: قر اليوم قرا بالفتح اى: برد.

قال ابن‏الاثير: و حقيقته قرت دمعه العين، لان دمعه الفرح و السرور بارده، بخلاف دمعه الحزن فانها تكون حاره انتهى.

قالت الحكماء: و وجه ذلك: ان الفرح كيفيه تتبعها حركه الروح الى خارج البدن للوصول الى الملذ فاذا تحرك الروح الى خارج انفصلت اجزاء الشوون و المفاصل بعضها من بعض، فتخرج بعض الرطوبات البارده المحتبسه فى الدماغ.

و الحزن: كيفيه تتبعها حركه الروح الى الداخل هربا من الموذى فاذا انقبض الروح متراجعا نحو الدماغ عصر شيئا من الرطوبات الباقيه على سخونتها السابقه، و لهذا يقال لمن يدعى عليه: سخنت عينه.

و قيل: المراد من قولهم قرت العين سكونها من قر الشى‏ء يقر قرا من باب (ضرب ) و (تعب) ايضا اى: استقر، و القرار بالفتح اسم منه اى: سكنت ببلوغ امنيتها بحيث لا تطمح الى شى‏ء آخر و لا تطلب الفرح بما عداه، قال تعالى: «فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعين جزاء بما كانوا يعملون».

قوله (عليه ‏السلام): «اذا برقت الابصار».

برق البصر، كفرح و نصر، برقا و بروقا: تحير فزعا حتى لا يطرف او دهش فلم يبصر.

و قيل: برق كفرح من برق الرجل اذا نظر الى البرق فتاثر بصره من تامله. ثم استعمل فى كل حيره، و كنصر من البريق و هو اللمعان اى: لمع من شده شخوصه كقوله تعالى: «انما يوخرهم ليوم تشخص فيه الابصار».

و برق الابصار احد امارات الساعه التى ذكرها الله سبحانه فى قوله: «فاذا برق البصر و خسف القمر و جمع الشمس و القمر يقول الانسان يومئذ اين المفر».

قوله (عليه ‏السلام): «و تبيض به وجوهنا اذا اسودت الابشار».

ابيض الشى‏ء ابيضاضا: صار ذا بياض.

و اسود اسودادا: صار ذا سواد.

و الابشار: جمع بشر بالتحريك كسبب و اسباب، و هو جمع بشره، و هى ظاهر جلد الانسان.

قيل: و غيره فالابشار جمع جمع، و فيه تلميح الى قوله تعالى: «يوم تبيض وجوه و تسود وجوه» و للمفسرين فيه قولان:

احدهما: ان المراد بابيضاض الوجوه: اشراقها و اسفارها بنيل البغيه و الظفر بالامنيه و الاستبشار بما تصير اليه من الثواب كقوله تعالى: «وجوه يومئذ مسفره ضاحكه مستبشره»، و باسودادها: ظهور اثر الحزن و الكابه عليها لما تصير اليه من العقاب كقوله تعالى: «و وجوه يومئذ باسره» و قوله: «و وجوه يومئذ عليها غبره ترهقها قتره».

و ثانيهما: ان البياض و السواد محمولان على ظاهرهما، و هما النور و الظلمه، اذ الاصل فى الاطلاق الحقيقه، فمن كان من اهل نور الحق و سم ببياض اللون و اسفاره و اشراقه و ابيضت صحيفته و سعى النور بين يديه و بيمينه، و من كان من اهل ظلمه الباطل و سم بسواد اللون و كمده، و اسودت صحيفته و احاطت به الظلمه من كل جانب.

قالوا: و الحكه فى ذلك ان يعرف اهل الموقف كل صنف فيعظموهم و يصغروهم بحسب ذلك و يحصل لهم لسببه مزيد بهجه و سرور او ويل و ثبور.

و ايضا اذا عرف المكلف فى الدنيا انه يحصل له فى الاخره احدى الحالتين ازدادت نفسه رغبه فى الطاعات و عزفا عن المعاصى، و التحقيق فى ذلك ان الهيئات و الاخلاق الحميده انوار، و الملكات و العادات الذميمه ظلمات، و كل منها لا يظهر آثاره الا بعد المفارقه الى الاخره كما سبق ذكره، فبياض الوجوه عباره عن آثار تلك الانوار، و اسوداد الوجوه، و الابشار عباره عن آثار تلك الظلمات اعاذنا الله منها.

عتق العبد عتقا: من باب (ضرب)، و عتاقا و عتاقه بفتح: الاوائل خرج من الرق و تخلص من العبوديه، و العتق بالكسر اسم منه، فهو عتيق و عاتق.

و يتعدى بالهمزه فيقال: اعتقته فهو معتق على القياس، و لا يتعدى بنفسه، فلا يقال: عتقته.

و لهذا قال فى البارع: لا يقال عتق العبد، و هو ثلاثى مبنى للمفعول، و لا اعتق هو بالالف مبنيا للفاعل، بل الثلاثى لازم و الرباعى متعد، و لا يجوز: عبد معتوق، لان مجى‏ء مفعول من افعلت شاذ مسموع لا يقاس عليه.

قال الازهرى فى شرح الفاظ المختصر: العتق ماخوذ من قولهم: عتق الفرس اذا سبق و نجا، و عتق فرخ الطائر: اذا طار، فاستقل كان العبد لما فكت رقبته من الرق

تخلص و ذهب حيث شاء انتهى.

و الاليم: فعيل من الالم.

قيل: هو بمعنى المولم، كالسميع بمعنى المسمع، و النذير بمعنى المنذر.

و قيل: هو بمعنى المتالم، يقال: الم كفرح فهو اليم، كما يقال: وجع فهو وجيع.

وصف به العذاب و نحوه للمبالغه، كما فى قوله: تحيه بينهم ضرب وجيع على طريقه جد جده، فان الالم و الوجع حقيقه للمولم و المضروب، كما ان الجد للجاد، و هذا قول اكثر المحققين، لان مجى‏ء فعيل بمعنى مفعل لم يثبت فى اللغه و ان ورد فشاذ لا يقاس عليه، و اضافته الى النار من اضافه الصفه الى الموصوف، و مثله اضافه الكريم الى الجواد، و اضاف النار الى الله كما اضافها سبحانه الى نفسه فى قوله تعالى: «نار الله الموقده» تهويلا لامرها، او تلميحا الى الايه.

قوله (عليه ‏السلام): «الى كريم جوار الله»، متعلق بنعتق، وعداه بالى لتضمينه معنى نصير.

و المعنى: صائرين به الى كريم جوار الله.

و الكريم: العزيز، و الحسن المرضى و خلاف اللئيم.

و الجوار- بالكسر- فى الاصل: مصدر جاوره يجاوره مجاوره، و جوارا بالكسر و الضم.

قال الجوهرى: و الكسر افصح، اذا لا صفه فى السكن.

قال الفيومى فى المصباح: و الاسم الجوار بالضم.

و الصواب: ان الاسم بالفتح كما ورد فى ديوان الادب للفارابى.

ثم اطلق على الخفاره بمعنى الحمايه، و كان من عاده العرب ان يخيف بعضهم بعضا، فكان الرجل اذا اراد سفرا اخذ من سيد كل قبيله عهدا فيامن به مادام مجاورا ارضه و داخلا فى حدودها حتى ينتهى الى قبيله اخرى فيفعل مثل ذلك، فيقال: هو فى جوار فلان اى: فى خفارته.

قال فى القاموس: الجوار- بالكسر- ان تعطى الرجل ذمه فيكون بها جارك فتجيره.

و المراد به هنا امان الله تعالى من العذاب و وقايته منه او القرب منه و الرفعه عنده بواسطه نيل الثواب تشبيها بالقرب المكانى فيكون من المجاوره حقيقه.

زحمه كمنعه، زحما و زاحمه زحاما: ضايقه فى المجلس و غيره، و فلان زاحم الخمسين: قاربها.

اى: حمدا يوجب غايه القرب منه تعالى، بحيث نزاحم به الملائكه لان كمال القرب من الشى‏ء مع كثره الطالبين للوصول اليه يوجب المزاحمه، و هذا على القول: بان الملائكه اجسام ظاهر. و اما على القول: بانها ارواح مجرده فهو من باب التمثيل.

و الملائكه: جمع ملاك بالهمز، و اصله مالك بتقديم الهمزه و ضم اللام من الالوكه و هى الرساله ثم قلبت و قدمت اللام.

و قيل: ملاك، و جمع على فعائل مثل شمل و شمائل ثم تركت همزه المفرد لكثره الاستعمال و القيت حركتها على اللام فقيل ملك، و الحاق التاء لتاكيد تانيث الجماعه نحو حجاره، و قد لا تلحق، هذا قول الاكثر.

و قيل: جمع ملك و اشتقاقه من ملك، لما فيه من معنى القوه و الشده، و جمع هذا الجمع باعتبار اصله الذى هو ملاك على ان الهمزه مزيده و هو كما ترى.

و المقربون: هم العليون الذين شانهم الاستغراق فى معرفه الحق و التنزه عن الاشتغال بغيره كما نعتهم الله عز و جل بقوله: «يسبحون الليل و النهار لا يفترون».

و سياتى الكلام على حقيقه الملائكه و اقسامهم فى الروضه الثالثه ان شاء الله تعالى.

قوله (عليه ‏السلام): «و نضام به انبيائه المرسلين».

الضم: الجمع، تقول ضممت الشى‏ء الى الشى‏ء فانضم و ضامه اى: انجمع اليه، و فلان نهض للقتال و ضامه قومه اى: انضموا اليه.

و المعنى ننضم به الى انبيائه المرسلين، و نجتمع فى دار المقامه معهم.

و الانبياء: جمع نبى، فعيل بمعنى فاعل من النباء بالهمز، اى: الخبر، لانه انبا عن الله تعالى اى: اخبر، و يجوز فيه تحقيق الهمز و تخفيفه، يقال: نبا و نبى و انبا و انبى.

قال سيبويه: ليس احد من العرب الا و يقول تنبا مسيلمه بالهمز غير انهم تركوا الهمز فى النبى كما تركوه فى الذريه و البريه و الخابيه، الا اهل مكه فانهم يهمزون هذه الاحرف الاربعه و لا يهمزون غيرها و يخالفون العرب فى ذلك.

و قال ابن‏السكيت فى اصلاح المنطق: قال يونس: اهل مكه يخالفون العرب فيهمزون النبى و البريئه و الذريئه و الخابئه.

و غيرهم يترك فيها الهمز لكثره الاستعمال.

و نبا من ارض الى ارض اى: خرج، و هذا المعنى اراد الاعرابى بقوله: يا نبى‏ء الله بالهمزه، اى: الخارج من مكه الى المدينه، فانكره عليه و قال: «لا تنبز باسمى فانما انا نبى الله» اى بغير همز.

و قيل: هو مشتق من النباوه و هى الشى‏ء المرتفع لعلو شانه (عليه‏ السلام).

و المرسلين: جمع مرسل، من ارسله: بعثه برساله يوديها فهو مرسل، و رسول فعول بمعنى مفعول. و انما وصف الانبياء بالمرسلين، لان الرسول اخص من النبى، لان كل رسول نبى من غير عكس.

فقيل: الرسول الذى معه كتاب من الانبياء، و النبى الذى ينبى‏ء عن الله تعالى و ان لم يكن معه كتاب، هكذا قال غير واحد من المفسرين.

و فيه بحث لان لوطا و اسماعيل و ايوب و يونس و هارون كانوا مرسلين كما ورد فى التنزيل، و لم يكونوا اصحاب كتب مستقله.

و قيل: الرسول من بعثه الله تعالى بشريعه جديده يدعو الناس اليها، و النبى يعمه، و من بعثه لتقرير شريعه سابقه كانبياء بنى‏اسرائيل الذين كانوا بين موسى و عيسى (عليهم‏السلام).

و يدل عليه: انه (عليه ‏السلام) سئل عن الانبياء فقال: مائه الف و اربعه و عشرون الفا، قيل: فكم الرسول منهم؟ فقال: ثلاثمائه و ثلاثه عشر جما غفيرا.

و قيل: الرسول: من ياتيه الملك بالوحى عيانا و مشافهه، و النبى: يقال له و لمن يوحى اليه فى المنام.

و هذا القول مروى عن ابى‏ جعفر و ابى‏ عبدالله (عليهماالسلام) قالا: ان الرسول الذى يظهر له الملك فيكلمه، و النبى هو الذى يرى فى منامه. و ربما اجتمعت النبوه و الرساله لواحد.

و عن زراره قال: سالت اباعبدالله (عليه‏ السلام) عن قول الله تعالى: «و كان رسولا نبيا» ما الرسول؟ و ما النبى؟ قال: النبى: الذى يرى فى منامه و يسمع الصوت و لا يعاين الملك، و الرسول: الذى يسمع الصوت و يرى فى المنام و يعاين الملك.

تنبيه:

انما قدم (عليه ‏السلام) الملائكه على الانبياء فى الذكر رعايه للترتيب الواقع، لانهم الوسائط بين الله تعالى و بين رسله فى تبليغ الوحى و الشريعه، لا لكونهم افضل من الانبياء، خلافا للمعتزله و من وافقهم، و ما قاله النيسابورى فى تفسيره: من ان الشيعه و افقوا المعتزله على ذلك، محض افتراء عليهم، فان الشيعه مجمعون على ان الانبياء افضل من الملائكه (عليهم‏ السلام).

قال الشريف المرتضى رضى الله عنه: المعتمد فى القطع على ان الانبياء افضل من الملائكه (عليهم ‏السلام) على اجماع الشيعه الاماميه لانهم لا يختلفون فى هذا، بل يزيدون فيه و يذهبون الى ان الائمه (عليهم ‏السلام) افضل من الملائكه. و اجماعهم حجه، لان المعصوم فى جملتهم.

و قال الشيخ ابوجعفر بن بابويه قدس سره: اعتقادنا فى الانبياء و الرسل و الحجج (عليهم ‏السلام) انهم افضل من الملائكه لان الحاله التى يصيرون اليها افضل و اعظم من حال الملائكه (عليهم ‏السلام).

المقامه: بالضم مصدر بمعنى الاقامه الحقت به التاء قال تعالى: «الذى احلنا دار المقامه من فضله» اى: دار الاقامه التى لا انتقال عنها ابدا.

و زال الشى‏ء: يزول زوالا ذهب و استحال، و زال عن مكانه: انتقل.

و المحل: بفتح الحاء و الكسر لغه حكاها ابن القطاع موضع الحلول.

يقال: حل بالمكان حلولا من باب (قعد) اذا نزل به.

و الكرامه: اسم من الاكرام و التكريم، و هما بمعنى الاعزاز و التعظيم.

و حال الشى‏ء يحول: تغير عن طبعه و وصفه، كاستحال.

و انما كانت تلك الدار دائمه باقيه مصونه عن الانقضاء و الزوال آمنه من الانقراض و استحاله الاحوال، لانها خلقت لذاتها لا لشى‏ء آخر فهى محل الاقامه و دار القرار قال تعالى: «انما هذه الحيوه الدنيا متاع و ان الاخره هى دار القرار». بخلاف هذه الدار فانها لم تخلق لذاتها، بل لتكون وسيله الى تحصيل نشاه اخرى و ذريعه اليها، فلا بد من انقطاعها و مصيرها الى البوار.

تبصره:

لعل المراد بدار المقامه: الجنه المحسوسه التى لاصحاب اليمين و هى التى ذكرها سبحانه فى قوله: «جنات عدن يدخلونها يحلون فيها من اساور من ذهب و لولوا و لباسهم فيها حرير و قالوا الحمد لله الذى اذهب عنا الحزن ان ربنا لغفور شكور الذى احلنا دار المقامه من فضله لا يمسنا فيها نصب و لا يمسنا فيها لغوب».

و بمحل الكرامه: الجنه العقليه التى للمقربين و هى جوار الله تعالى و حضرته المشار اليها بقوله سبحانه: «ان المتقين فى جنات و نهر فى مقعد صدق عند مليك مقتدر».

قال صاحب عرائس البيان: وصف الله سبحانه بقوله هذا منازل المتقين الذين اقبلوا على الله بنعت المعرفه و المحبه و خرجوا مما دونه من البريه و تلك المنازل عالم الشهاده و مقامات العنديه جنانها رفارف الانس و انهارها انوار القدس اجلسهم الله على بساط الزلفه و المداناه التى لا يتغير صاحبها بعله القهر و لا يزول عنها بالحجاب و الستر لذلك سماه مقعد صدق اى محل كرامه دائمه و قربه قائمه و مواصله سرمديه و زلفه ابديه، انتهى.

سئل ابوجعفر الشاشى: من الغريب؟ فقال: الذى يطلبه رضوان فى الجنه فلا يجده و يطلبه مالك فى النار فلا يجده و يطلبه جبرئيل فى السماوات فلا يجده و يطلبه ابليس فى الارض فلا يجده، فقال له اهل المجلس و قد تفطرت قلوبهم: يا اباجعفر فاين يكون هذا الغريب؟ فقال: فى مقعد صدق عند مليك مقتدر.

قال بعض العارفين من اصحابنا المتاخرين: ان هولاء الاصفياء و ان كانوا من جهات هوياتهم العقليه مقربين منه تعالى جالسين فى مقعد الصدق تحت قبه الجبروت لكنهم من جهه نفوسهم المطيعه لامر الله المسلمه لحكمه يسرحون فى مراتع اللذات و يتنعمون بنعيم الجنات فلارواحهم التى هو عقول بالفعل جنان معنويه من المعارف و العلوم و لانفسهم الحيوانيه جنان صوريه من اللذات و الشهوات تنالها من طريق قواها الحسيه العمليه من اكل و شرب و نكاح و غيرها جزاء بما صبرت عنه فى الدنيا من لذاتها و حبست عنه قواها من شهواتها و الملائكه يدخلون عليهم من كل باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار.