ابن جبیر
ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر (۵۴۰-۶۱۴ق)، سیاح، نویسنده و شاعر عرب اندلسی است. سفرنامه او به نام "رحله" که شرح سفر او به برخی از سرزمینهای اسلامی است مشهور است. این اثر علاوه بر محتوا از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است.
| |
| نام کامل | ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر |
| زادروز | ۵۴۰ قمری |
| زادگاه | بلنسیه واقع در شرق اندلس در کشور اسپانیا |
| وفات | ۶۱۴ قمری |
| مدفن | محلى به نام «کوم عمرو بن العاص» واقع در اسکندریه مصر |
|
| |
| اساتید |
ابوعبدالله الاصیل، ابن الحسن بن ابى العیش |
|
| |
| آثار |
رحله الکنانى، دیوان اشعار، نتیجه وَجِدْ الجوانح فى تأبین القرین الصالح |
ولادت
اِبْن‌ِ جُبیر، ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر در سال ۵۴۰ قمری در بلنسیه واقع در شرق اندلس در کشور اسپانیا تولد یافت.
خاندان
خانواده ابن جبیر از قبیله کنانه از قبایل بزرگ و کهن عرب بود. جد بزرگ او عبدالسلام بن جبیر همراه بلج بن بشر بن عیاض قشیری به سرزمین اسپانیا گام نهاد . بلج بن بشر از مردم شام و سردار سواران آن سرزمین در سپاه هشام بن عبدالملک خلیفه اموی بود و در فتح افریقا مشارکت داشت. وی همراه گروهى از بربرهای شمال افریقا به اندلس آمد. عبدالسلام بن جبیر پس از هلاکت بلج که در اندلس و نزدیکى قرطبه روی داد، همچنان در اسپانیا باقى ماند. چنین به نظر مى‌رسد که خانواده ابن جبیر در بلنسیه اقامت داشتند.
تحصیلات
ابن جبیر مدتى در شاطبه به سر برد و نزد پدرش و نیز در محضر ابوعبدالله الاصیل و ابن الحسن بن ابى العیش به فراگرفتن دانش و ادب و مقدمات علوم دینى پرداخت و در ضمن از پرورش قریحه شاعرانه خود نیز غافل نماند. وی بعدها به غرناطه رفت و در سایه استعداد خویش در خدمت ابوسعید عثمان بن عبدالمؤمن حاکم غرناطه که از موحدون بود، سمت دبیری یافت و همانند پدر در زمر کاتبان و ادیبان او درآمد. تذکره‌نویسان او را از ادیبان عصر و دارای نظم فایق و نثر بدیع دانسته‌اند.
سفرنامه نویسی
تا سده پنجم هجری اکثر نوشته‌های جغرافیایى متعلق به جغرافى نگارانى است که در منطقه شرقى خلافت عباسیان مى‌زیستند و گسترش اینگونه آثار در سرزمینهای غربى خلافت، از جمله مغرب و اسپانیا کندتر از شرق بود. از سده ۵ ق اینگونه آثار در مناطق غربى، به تدریج صورتى گسترده‌تر از شرق یافت. در این عصر جغرافى‌نگاران شناخته شده‌ای از غرب سر بر آورده‌اند که از میان آنان ابن عبدالبر (ه م)، ادریسى (ه م) و ابن دلائى (ه م) را مى‌توان نام برد. از این قرن آثاری در ادب جغرافیایى پدید آمد که در زبان عربى با نام «الرحله» و در فارسى با عنوان «سفرنامه» شهرت یافت. الرحله معمولاً بر روال سفرنامه ناصرخسرو تدوین مى‌یافت. بنا به نوشته کراچکوفسکى این آثار نه به صورت «المسالک»، بلکه به صورت یادداشتهای روزانه تدوین شده و با سفرهایى به قصد حج مرتبط بوده‌اند، ولى افزون بر مراسم حج، دیگر مراحل سفر نیز بیان شده است.
عمده‌ترین اینگونه آثار که در اسپانیا نوشته شده، مرهون سفرنامه ابن جبیر دانسته‌اند. آغازگر اینگونه نوشته‌ها نیم قرن پیش از ابن جبیر، رحله نویس دیگری به نام ابوبکر محمد بن العربى (۴۶۸-۵۴۳ق) بود، ولى ابن جبیر اینگونه نوشته‌ها را به مدارج بالاتری ارتقاء داد. وی ماجرای سفر خود را به صورتى دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری، مسیحى و گاه سریانى نوشته است.
تالیفات
ماجرای نخستین سفر ابن جبیر به صورت یادداشتهای روزانه نوشته شده است. یادداشتهای مزبور پس از بازگشت او به غرناطه در ۵۸۱ق به صورت کتابى جداگانه تدوین یافت. معلوم نیست عنوان دقیق کتاب او چه بوده است. بنابه نوشته کراچکوفسکى ظاهراً هر دو عنوان مغلق این سفرنامه یعنى کتاب الاعتبار الناسک فى ذکر الا¸ثار الکریمه والمناسک و تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ساختگى هستند و مى‌توان چنین پنداشت که عنوان اصلى کتاب رحله الکنانى بوده که نشانه‌ای از وابستگى قبیله‌ای ابن‌جبیر است.
رحله الکنانى از نظر محتوا و بیان ویژگیهای زمان حیات ابن جبیر در خور توجه بسیار است. این کتاب مطالب بسیار ارزنده‌ای درباره مکه، مدینه، عراق، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دوره جنگهای صلیبى و نهضت اسلامى تحت زعامت نورالدین زنگى و صلاح‌الدین ایوبى ارائه کرده است.
کتاب شامل مطالبى درباره شگفتیهای سرزمینها، آثار هنری، اوضاع سیاسى، اجتماعى، اخلاقى و وصف مساجد، مناسک حج، مجالس وعظ، معابد، دژها، کنیسه‌ها، درمانگاهها و بیمارستانهاست.. در این کتاب نزدیکیهایى با نوشته‌های اسامه بن منقذ (ه م) مى‌توان یافت، اما شیوه نگارش و برخورد این دو مؤلف با مسایل متفاوت است.
محققان برای تصویری که ابن جبیر از زندگى مسلمانان ساکن جزیره سیسیل ارائه کرده است، اهمیت فراوان قائل شده‌اند. وی شیوه زندگى مادی و معنوی مسلمانان شهرهای مسینا و تراپانى را مورد مطالعه و بررسى قرار داده (کراچکوفسکى «ادب جغرافیایى عرب»، و نه تنها تصویر آثار قرون وسطایى، بلکه زندگى فرمانروایان و کاخهای آنان از جمله «القصر الابیض» را به شرح آورده است
رحله ابن جبیر از دیدگاه ادبى در همان سفرنامه‌ها واجد اهمیت بسیار است. وی مطالبى را که گاه ملال آور به نظر مى‌رسند، با احساس و سرزندگى و بدون تکلف بیان داشته است که به عنوان نمونه از ماجرای ورود او به اسکندریه، حرکت زورق بادی، بادها و شکسته شدن کشتى او پیرامون جزیره سیسیل مى‌توان یاد کرد. اثر او زیبا و دارای شیوه نگارشى استوار است.
از نوشته‌های مؤلفان بعد چنین برمى‌آید که ابن جبیر افزون بر رحله دارای آثار متعدد منظوم و منثور بوده است. ابن خطیب از دیوان اشعار او که مجلدی متوسط و به اندازه دیوان ابوتمام بوده و نیز از دیگر آثار او زیر عناوین «نتیجه وَجِدْ الجوانح فى تأبین القرین الصالح» در رثاء همسرش ام المجد و «نظم الجُمان فى التشکى من اخوان الزمان» و «ترسیل بدیع، و حِکم‌ُ مُستجاده» و رحله یاد کرده است، ولى همو در دنبال مقال از قول ابوالحسن شادی نوشته که سفرنامه از تصانیف ابن جبیر نبوده است و تنها مضامین آن از اوست . از مجموع آثار ابن جبیر تنها رحله به صورت کتابى مستقل بر جا مانده است. جز این کتاب، از وی اشعار و نوشته‌های پراکنده‌ای در آثار دیگران آمده است. نام ابن جبیر، مدتها تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود تا اینکه نسخه‌ای از سفرنامه او - که تاریخ تحریر آن حدود (۸۷۵ق/۱۴۷۰م) است - در لیدن پیدا شد.
وفات
متأسفانه آگاهى درباره آخرین سالهای زندگى ابن جبیر بسیار اندک است. سرانجام ابن‌جبیر در اسکندریه مصر درگذشت و در همان شهر در محلى که به نام «کوم عمرو بن العاص» معروف است، به خاک سپرده شد.
منابع
