مدایح و مراثی
محتویات
تعریف مداحی و مرثیه
مدایح، جمع مدح و مدیحه است و مراثى، جمع مرثیه.
«مدح»: ستایش، ثناى به صفات نیک، توصیف به نیکخویى، مدحت.[۱]
«مرثیه»: مرده ستایى، عزادارى، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه‌اى که در عزاى از دست رفته‌اى سرایند، در عزاى کسى شعر سرودن، گریستن بر مرده و برشمردن و ذکر محاسن وى، سوگوارى، روضه، مراسم عزایى که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه کربلا برپا کنند، اشعارى که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند.[۲]
رسالت مداحی و مداحان
از جمله برنامه‌هایى که از سوى امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطره رشادت ها و مظلومیت هاى شهداى کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر به لحاظ برخوردارى از وزن و آهنگ و بعد عاطفى، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این رو به عنوان سلاحى مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستى و راستان بکار گرفته شده است. در تاریخ شیعه، شاعرانى برجسته همچون: فرزدق، عوف بن عبدالله، کمیت، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیرى و... با زیباترین وجهى مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناکترین صورت، براى شهداى کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌هاى معتبرى نیز از اشعار شاعران شیعى گرد آمده است.[۳]
به بیان آیت الله خامنه‌اى: «با توجه به پایگاه بلند «شعر مسلکى» در قرن هاى اول و دوم هجرى و یادآورى این نکته که شاعر متعهد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایش هاى مسلک خود و تبیین هدف ها و شعارهاى آن بکار مى‌برده است، طبیعى مى‌نماید که حساب ویژه‌اى براى اظهارات و سروده‌هاى شاعران وابسته به جناح هاى سیاسى در نظر گرفته آید...».[۴]
سروده‌هاى موضعدار شاعران مکتبى در مدح و مرثیه ائمه و اهل بیت، به طور ضمنى خلفاى جور و مظالم حکام غاصب را هم مورد انتقاد قرار مى‌داد. «در شعر مذهبى، نظر کلى بر نشر مبادى دین بود و احیاى حقایق ایمان و زنده کردن دلها و جانها و جارى ساختن خون حماسه و تعهد در رگها و پى‌ها. از این رو شاعران بزرگ شیعه همیشه براى حکومت هاى فاسد، خطرى بزرگ محسوب مى‌شدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمد صلی الله علیه و آله حقایق دین و صفات لازم حاکم دینى را یاد مى‌کردند و با ذکر صفات اسلامى امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران، دلها را به حق و حکومت حق توجه مى‌دادند.[۵]
این شیوه و راه، برگرفته و الهام یافته از رهنمودهاى خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متقى و حق شعار بودند. در این زمینه حدیث بسیار است، به ویژه تاکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه درباره امام حسین علیه السلام با انگیزه «ذکر» و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبت ها بیش از دیگر محورهاست.
اهمیت و فضیلت مداحی
امام صادق علیه السلام فرمود: «من قال فینا بیت شعر بنى الله له بیتا فى الجنة»[۶] هر کس که یک بیت شعر درباره ما بگوید، خداوند براى او خانه‌اى در بهشت بنا مى‌کند.
نیز از آن حضرت است: «ما من احد قال فی الحسین شعرا فبکى و أبکى به الا اوجب الله له الجنة و غفر له».[۷]
امام رضا علیه السلام نیز به دعبل توصیه مى‌کند که درباره حسین علیه السلام مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را یارى کند: «یا دعبلُ ارثِ الحسینَ علیه السلام فانت ناصرنا و مادحنا مادمت حیا فلا تقصر عن نصرنا ما استطعت».[۸]
این تاکیدات، به وضوح نشان دهنده خط حمایتگرانه ائمه از شعر و مرثیه‌اى است که در احیاء حادثه کربلا و فضایل سیدالشهدا و مناقب و مظلومیت هاى او باشد.
عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیت از روش و سیره ائمه، همین موضع و عمل را داشته‌اند.[۹]روشن است که حرکت در چنین خطى، همیشه براى شاعران اهل بیت، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر مى‌بردند.
این خط مقدس که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت، تاکنون همچنان ادامه داشته است. به کمک مراثى، احساس ها و عواطف برانگیخته مى‌شد و اشک که زبان گویاى دل بود، پایبندى انسان متعهد را به خط حسینى و کربلایى تثبیت مى‌کرد.
ضرورتهایی برای مداحی
نکاتى را هم درباره اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:
- محتواى اشعار، باید از متانت، دقت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرفهاى سست و بى‌مدرک یا دروغ و جعلیات و مطالب ضعیف و احیانا وهن‌آمیز نسبت به معصومین، به شدت باید پرهیز کرد.
- از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال فرهنگ است، باید سطح آن بالا و ارزشمند و عمیق باشد تا به جامعه اسلامى و هواداران ائمه، بینش و بصیرت و عمق در فهم و فکر بدهد.
- اشعار مراثى و مدایح، در عین حال که باید استوار و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که براى شنوندگان و خوانندگان، گویایى و رسایى خود را از دست بدهد و نتواند با عامه خلق، ارتباط برقرار کند.
- به بهانه دینى و مذهبى بودن شعر مدح و مرثیه، نباید اجازه داد که شعرهاى ضعیف و سست و فاقد قوت ادبى و صلاحیت شعرى رواج یابد. مدایح و مراثى، باید در نهایت قوت شعرى باشد، آن گونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دوره‌هاى بعد، در مرثیه دیده مى‌شود.
- شاعران مدیحه سرا و مرثیه سرا، باید با درک اهمیت و والایى مکانت خویش، در حد مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولاى به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها مى‌رسد و اگر بخواهند مشمول دعاى ائمه علیهم السلام باشند، باید شایستگى فکرى و خطى و عملى و اخلاقى آن را در خویش فراهم آورند.
- شاعر اهل بیت، باید همیشه با توجه به زمان و مکان و شرایط، رسالت اجتماعى و تعهد شیعى خود را به اثبات برساند و سروده‌هایش داراى «پیام» و «جهت» باشد.
- خوب سرودن درباره ائمه علیهم السلام، نیاز به غناى فکرى و معلومات عمیق شاعر دارد. بنابراین شاعران مرثیه سرا باید به شدت اهل مطالعه در متون و منابع باشند و شور و شعور را در شعر خویش درآمیزند و پخته، پر مطلب و مایه‌دار بسرایند.[۱۰]
پانویس
- ↑ لغت نامه، دهخدا.
- ↑ لغت نامه، دهخدا.
- ↑ کتاب «ادب الطف» در ۱۰ جلد از جواد شبر، مجموعه‌اى است که به بررسى شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین علیه السلام و حادثه عاشورا سروده‌اند.
- ↑ پیشواى صادق، ص ۸۱.
- ↑ ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمى، ص ۲۷۴.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۶۷، بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲۹۱.
- ↑ رجال شیخ طوسى، ص ۲۸۹.
- ↑ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۶۷. درباره شعر دعبل، به ویژه قصیده «مدارس آیات» وى، ر.ک: الغدیر، ج ۲، ص ۳۵۰. نیز براى آشنایى با زندگى شاعران برجسته‌اى چون کمیت، دعبل، سید حمیرى و... ر.ک: الغدیر، ج ۲،۳ و ۴. نمونه‌هایى از مرثیه‌هاى شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج ۱، ص ۵۰۹ آمده است. همچنین در بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۲۴۲، (باب ما قیل من المراثى فیه) و عوالم (امام حسین علیه السلام)، ص ۵۴۳ تا ۵۹۰.
- ↑ به بحث مستوفا و تحقیقى علامه امینى درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه علیهم السلام و علماى شیعه و جایگاه والاى شعراى متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایسته دین با شعر موضعدار، در «الغدیر»، ج ۲، ص ۲ تا ۲۴ مراجعه کنید.
- ↑ در این زمینه ها ، ر . ک : « ستودگان و ستایشگران » و « مدیحت پردازان » ، حوزه هنری .
منبع
جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.
