مسجد عقبة بن نافع
| |
|
کشور |
تونس |
|
شهر |
قیروان |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
محتویات
موقعيت جغرافيايى
اين مسجد در كشور تونس در شهر قيروان و در نزديكى بازار واقع شده است.
بناى آن
در سال 50 هجرى (670 ميلادى) هنگامى كه معاويه بن ابى سفيان، عقبه بن نافع را به عنوان والى سرزمين مغرب قرار داد شهر قيروان تأسيس و ساخته شد؛ كه مسجد قيروان نيز همزمان با بناى شهر بنا گرديد. و با انتساب به اين شهر «مسجد قيروان» نام گرفت.
توسعه و بازسازى:
اين مسجد در دوران يزيد بن معاويه و پس از ويرانى و متروك ماندن آن در دوران ابى المحاجر، در سال 62 هجرى و بر دست عتبه بن غزوان بازسازى گرديد.
در سال 84 هجرى حسان بن نعمان (كارگزار هشام بن عبدالملك بر سرزمين مغرب) بيست سال پس از تجديدبناى آن بر اثر تنگى جا مسجد را تخريب نمود و به جاى آن بنايى مستحكم و وسيع ساخت. او دو ستون را از كليسايى كه در آن نزديكى ـ در محلى كه امروزه «فيساريه» نام دارد ـ قرار داشت به مسجد آورد.
در سال 105 بشر بن صفوان به دستور خليفه هشام بن عبدالملك به توسعه‌ى مسجد پرداخت. او در همان مسجد بوستانى بزرگ بنا كرد. همچنين در صحن مسجد آب انبارى ساخت ـ كه به «آب انبار قديمى» معروف است ـ و بر فراز يك چاه در بوستان مسجد، گلدسته‌اى بنا نمود.
در سال 157 هجرى (773 ميلادى) و در زمان حكمرانى يزيد بن حاتم حاكم افريقا مسجد پس از ويرانى در سال 155 بار ديگر بازسازى شد.
در سال 221 هجرى (836 ميلادى) بر اثر يك جنگ داخلى كه در قيروان رخ داد مسجد ويران گرديد كه در همان سال زياده الله سومين حاكم خاندان اغلبيان مسجد را تجديدبنا نمود.
در سال 245 هجرى (985 ميلادى) در دوران فاطميان خليفه المعز دستور داد تا برخى اصلاحات در مسجد صورت گيرد.
در سال 248 هجرى ابوابراهيم اغلبى در محراب مسجد تزييناتى انجام داد. همچنين منبرى زيبا براى مسجد ساخت، و گنبد آن را ترميم و بهسازى كرد و اطراف محراب را كاشى‌‌كارى نمود.
در سال 261 هجرى ابراهيم اغلبى دوم سازه‌هاى مهمى را به مسجد افزود؛ از جمله گنبدى ساخت كه به گنبد «باب البهو» معروف است. در دوران او مسجد قيروان ده دروازه داشت. او همچنين كوشكى را در نزديكى رواق قبله براى استفاده‌ى زنان بنا كرد.
در سال 639 هجرى ابوحفص المستنصر بالله اصلاحات متعددى در مسجد انجام داد. كه كتيبه‌هاى موجود بر سر در مسجد ـ در معروف به «الله رجانا» ـ به اين اصلاحات اشاره دارند. او همچنين كوشكى نفيس را ساخت كه تا به امروز بر جاى مانده و به نام وى مشهور است.
در سال 1244 محمد بيك مراد به اصلاح گنبد بالاى مدخل رواق پرداخت.
شكل بنا
مسجد عرصه‌اى مستطيل شكل اما غيرمنتظم را تشكيل مى‌دهد. ديوارهاى خارجى آن را تكيه‌‌گاه‌هايى با حجم و شكل‌‌هاى متفاوت دربرگرفته است. مسجد از بيرون پنج گنبد، و يازده دروازه‌ى ورودى دارد. بر فراز دروازه‌ى شرقى كه دروازه‌ى «الله رجانا» نام دارد گنبدى قرار گرفته‌است. از همان زاويه سه دروازه‌ى ديگر قابل مشاهده است. بر فراز دروازه‌ى معروف به «باب السلطان» نيز گنبدى ديگر قرار گرفته است.
در جلو دروازه‌هاى سمت شمال تالارى قرار دارد. رواق مسجد از هفده ايوان تشكيل يافته كه هر ايوان به وسيله‌اى ستون‌هايى كوتاه كه بر فراز هر يك تاجى و قوسى قرار دارد از يكديگر جدا مى‌شوند. مسجد قيروان محرابى فروكنده در ديوار دارد كه شكلى شبيه به نعل اسب دارد. در كنار محراب دو ستون با تاج‌‌هايى به سبك بيزانسى قرار دارند. در حاشيه‌ى محراب تزييناتى به رنگ سبز وجود دارد. منبر مسجد چوبين و بسيار نفيس است. گنبد مسجد چند ضلعى و قطر آن بالغ بر 5 متر و 80 سانتيمتر مى‌شود. گلدسته‌ى مسجد در سه طبقهى مربع شكل است كه در انتهاى آن گنبدى كوچك قرار دارد.
شكل خارجی مسجد به گونه‌ای است كه بیننده تصور می‌كند، دژی مستحكم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت می‌كند.
مناره‌ى مسجد قيروان
بناى آن
اين مناره كهن‌ترين مناره در جهان اسلام است كه تا به امروز همچنان استوار بر جاى مانده است. احتمال مى‌رود كه طبقهى بالايى آن به نيمه‌ى نخست قرن نهم هجرى بازمى‌گردد. اين مناره به همراه مسجد جامعى كه عقبه بن نافع (متوفى به سال 63 هجرى) در شهر قيروان ـ پس از فتح اين شهر در سال 57 هجرى ـ بنا نهاد ساخته شده است.
اين گلدسته تا سال 105 هجرى (124 ميلادى) كه مسجد قيروان در روزگار بشر بن صفوان (حاكم افريقا) ويران گرديد همچنان برقرار بود. وى اين گلدسته را بازسازى نمود و جاى آن را در مكان چاه قديمى مخصوص به «آل فهر» كه فرزندان عقبه بن نافع بودند قرار داد.
توسعه و بازسازى:
در سال 221 هجرى (836 ميلادى) زياده الله بن الاغلب بناى اين مناره را تجديد نمود. گفته شده است كه كار بناى جديد اين گلدسته در روزگار ابوابراهيم احمد بن محمد بن الاغلب كه حاكميت را در سال 242 هجرى (856 ميلادى) در دست گرفت به پايان رسيد.
در سال 1382 هجرى (1962 ميلادى) در دوران رياست جمهورى حبيب بورقيبه بناى مناره استحكام و تقويت بخشيده شد تا شكوه معمارى قديمى آن آشكارتر گردد.
جزئيات بنا
اين گلدسته چنان كه از آغاز بوده داراى پايه‌‌اى مربع شكل و عريض است، كه در سمت قله اين عرض كمتر مى‌شود. قاعده‌ى مناره از سنگ‌‌هاى عظيم هماندازه ساخته شده است. قسمت بالاى قاعده تا پايان طبقهى اول نيز از سنگ‌‌هايى يك دست و منتظم ساخته شده است؛ به گونه‌اى كه بيننده تصور مى‌كند آن سنگ‌ها خشت‌هايى هماندازه است. از سطح قاعده‌ى طبقه دوم نيز بنايى با شكل و شمايل بناى زيرين اما در حجمى كوچك‌تر و كوتاه‌تر آغاز مى‌شود. بربالاى آن نيز بناى سوم قرار دارد و بر بالاى اين يك گنبد كلاهك مناره قرار گرفته است.
ورودى به مناره درى به شكل نعل است. بر فراز در روزنه‌‌هايى قرار دارد كه نور از آن‌‌ها به داخل مناره نفوذ مى‌كند. اين روزنه‌‌ها در ديوارهاى قاعده‌ى دوم نيز وجود دارد. طول مناره بالغ بر 25 متر است. و از طريق يك پلكان مارپيچى مى‌توان به بام آن راه يافت. اين پلكان 128 پله دارد. از ويژگى‌‌هاى تمايزبخش اين گلدسته عقب‌‌نشينى طبقات سه‌‌گانه‌‌ى آن نسبت به يكديگر و پلكانى شدن هر يك نسبت به قاعده ديگرى است.
منابع
- طه ولى، المساجد فى الاسلام، ص 261،ترجمه شده در سایت بینات
- مسجد عقبه بن نافع؛ نماد اسلام در‌آفريقا، سایت مجمع جهانی مجمع جهانی اهل‌بیت علیهم السلام، به نقل از خبرگزاری تقریب.
