امل الآمل فی علماء جبل عامل (کتاب)
أمل الآمل في علماء جبل عامل نام ديگر کتاب تذكرة المتبحرين في العلماء المتأخرين [يادمان متبحران در مورد دانشمندان أخير] كه گاهى قسم دوم کتاب به اين نام خوانده شده است.
محتویات
مؤلف
محمد بن حسن بن على بن محمدحسین معروف به شيخ حرّ عاملى مشغرى
موضوع
تراجم (شرح حال) و رجال (راويان حديث) علماى شيعه برخاسته از جبل عامل و غير آن.
مؤلف در اين باره مى‌گويد: «به معاصران شيخ (طوسى) و افراد نزديك به زمان وى اكتفا كردم و همگى آنان را ذكر نكردم چرا كه مقصود مهمتر ذكر متأخرين از زمان شيخ بود مگر در مورد اهل جبل عامل.»
در فايدۀ دهم در بخش دوم مى‌گويد: «کتاب ما در واقع مكمل کتاب ميرزا محمد بن على استرآبادى و متمم فوايد آن است چرا كه در بر گيرندۀ اكثر علماى شيعه و بيشتر تأليفات آنهاست اگر کتاب ميرزا محمد اكثر متقدمين را گرد آورده، اين کتاب به اكثر متأخرين پرداخته است.»
انگيزۀ تأليف
نخست آنكه مصنف در خواب مردى را ديد كه نشانه‌هاى صلاح و خيرخواهى بر او نمودار بود. آن مرد به وى گفت: «چرا کتابى تأليف نمى‌كنى كه نامش را أمل الآمل في علماء جبل عامل بگذارى؟!» و در مورد سببهايى كه او را به تأليف اين کتاب سوق داد در مقدمۀ کتاب مى‌نويسد: «اين مطلب به ذهنم خطور كرد و فكرم را مشغول ساخت كه نام و شرح حال علماى جبل عامل و تأليفاتشان و نيز ساير علماى متأخر و تصنيفاتشان را گردآورى كنم. چون در کتاب واحدى مجموعۀ آنها را يكجا نيافتم گر چه مى‌توان بعضى از آنها را در كتب اصحاب (علماى شيعه) پيدا كرد.
بخش‌هاى کتاب
شيخ حرّ عاملى اين کتاب را به دو بخش تقسيم كرده است:
بخش اول: به تراجم و شرح حال علماى جبل عامل اختصاص دارد و مشتمل بر 214 شرح حال است. مؤلف در اين بخش در نوشتن شرح حال، دامنۀ بحث را گسترش داده و ولادتها و وفاتها و قسمتى از اشعار و نوشته‌هاى ايشان را نيز ذكر كرده است.
بخش دوم: در اين بخش علماى متأخر از شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى قمرى) را ذكر مى‌كند و مشتمل بر 1122 شرح حال است. با اين حال شرح حال برخى اشخاص از قلمش افتاده همچنانكه در بخش اول کتاب نيز چنين است.
در نوشتن شرح حال افراد، روش مؤلف در دو بخش کتاب متفاوت است. در بخش اول اهتمام به تفصيل داشته در حالى كه در بخش دوم بعضى از شرح حالها را بسيار مختصر نوشته و در موارد زيادى تاريخ ولادت، وفات، و نكات مهمى كه جا داشت ذكر شود را حذف نموده است.
ترتيب و تنظيم
تراجم را به صورت الفبايى مرتب كرده است. در آخر آن بعد از حرف «ى» باب كنيه‌ها را ذكر كرده است. در بخش دوم فصلى را افزوده با عنوان مواردى كه با «ابن» شروع مى‌شود. در بخش اول دوازده مقدمه و در بخش دوم دوازده فايده آورده است. مطالب موجود در مقدمه‌ها از اين قرار است: منزلت راويان و محدثان، مجاز بودن بررسى عميق شرح حال اشخاص، چگونگى شناختن عدالت و نكوهش كسى كه در خود برترى مى‌بيند هنگامى كه در مقايسه با گذشتگان در خود امتيازى قائل است، برترى دادن متقدمين بر متأخرين و بالعكس، علت اهتمام ورزيدن براى جمع‌آورى شرح حال علماى متأخر از شيخ طوسى ره، علت مقدم داشتن علماى جبل عامل بر ديگران، تتبع بسيار در احوال علماى متأخر
منابع کتاب
مرحوم مؤلف مى‌گويد: «منابعى كه در کتاب خود از آنها نقل كرده‌ام از اين قرار است: از فهرست شيخ منتجب الدين على بن بابويه در ذكر متأخرين از شيخ طوسى تا زمان مؤلفش، از کتاب رجال ابن داوود، از کتاب رجال سيد مصطفى بن حسين تفرشى، از رسالۀ ابن العودى در احوال شهيد ثانى و مشايخ و شاگردانش، از کتاب الدرّ المنثور نوشتۀ شيخ على بن محمد بن حسن بن شهيد ثانى، از کتاب سلافة العصر نوشتۀ سيد على بن ميرزا احمد موسوى، از فهرست شيخ محمد بن على بن شهرآشوب معروف به معالم العلماء
و از اجازات علماى شيعه مانند: اجازۀ شيخ حسن بن شهيد ثانى براى ابن نجم، و اجازۀ پدرش براى شيخ حسين بن عبدالصمد، و اجازۀ شهيد اول محمد بن مكى براى ابن نجد، و اجازۀ علامۀ حلى براى بنى زهره، و از کتاب مرُوج الذهب مسعودى، و از کتاب تاريخ ابن خَلكان از نسخه‌اى به خط خود مؤلف، و از کتاب يتيمة الدهر نوشتۀ ثعالبى، و از کتاب دُمْيَةُ القصر نوشتۀ ابوالحسن باخَرْزى، و از کتاب طبقات الٰادباء نوشتۀ عبدالرحمن بن محمد انبارى... همچنين در موارد كمى از فهرست شيخ طوسى و رجال نجّاشى و خلاصۀ علامه حلى نقل كرده‌ام...»
كارهاى تحقيقى در مورد کتاب
استاد سيد احمد حسينى اشكورى دو بخش امل الآمل و نيز کتاب تكملۀ امل الآمل و کتاب تتميم امل الآمل را مورد تحقيق قرار داده است.
کتابخانۀ عمومى آیت‌الله مرعشى -قدس سره- به چاپ «تكمله» و «تتميم» اهتمام ورزيده است.
فهرستها
در آخر هر يك از دو بخش کتاب، هفت فهرست مفيد وجود دارد كه عبارتند از:
- احاديث شريف
- اعلام
- مكانها
- كتب و مؤلفان
- قافيه‌ها
- منابع
- موضوعات کتاب
کتابهايى كه در زمينۀ امل الامل نگاشته شده است
- «تكملة أمل الآمل» اثر امام سيد حسن صدر(متوفاى 1354ه.ق). مؤلف آن مى‌نويسد: «بحمد الله موفق شدم ذيل و تكمله‌اى براى کتاب امل الآمل بنويسم. بسيارى از اشخاصى كه او ذكر نكرده است يا مورد غفلت وى قرار گرفته را ذكر كردم. چه كسانى كه نسبت به او متقدم بوده‌اند و چه معاصران وى. و متأخرين از وى تا اين زمان را نام برده‌ام و در نتيجه کتاب قطورى در 3 مجلّد از كار در آمد: يك جلد در تكملۀ بخش اول کتاب و دو جلد بزرگ در تكملۀ بخش دوم.»
- «تتميم أمل الآمل» اثر استاد محقق شيخ عبدالله قزوينى از بزرگان قرن دوازدهم
- «تتميم أمل الآمل» اثر سيد امير ابراهيم تبريزى قزوينى حسينى متوفاى 1141ه.ق
- «حواشى أمل الآمل» اثر سيد امير ابراهيم تبريزى قزوينى حسينى متوفاى 1141ه.ق
- «التعليقة على أمل الآمل» اثر مولى محمدباقرمجلسى ره
- «منتخب أمل الآمل» اثر مولى محمدتقى گلپايگانى نجفى (متوفاى 1292 ه.ق)
- «منتخب أمل الآمل» اثر شيخ محمد ابراهيم تبريزى شيرازى
- «الحواشي على امل الآمل» اثر سيد حسن صدر
- «تتميم امل الآمل» اثر سيد عبدالعلى طباطبائى حائرى
- «حاشية امل الآمل» اثر همان نويسنده
- «اشتباهات امل الآمل» اثر ميرزا عبدالله افندى جيرانى اصفهانى
- «اجازة» اثر سيد عبدالله جزائرى تسترى (شوشترى)
- «تتميم أمل الآمل» اثر سيد محمد بحرانى آل ابى شبانه
- «تعليقات على أمل الآمل» اثر سيد نعمت الله جزائرى تسترى (شوشترى)
- «مع موسوعات رجال الشيعة» ج 2 اثر سيد عبدالله شرف الدين
وابسته‌ها
منبع
ویکی نور
