مختصر مجمع البيان (کتاب)
مؤلف كتاب« مختصر مجمع البيان» شيخ محمد باقر ناصرى از شهر ناصريه عراق مى‌باشد.
انگيزه مؤلف
ناصرى در مقدمه خود مى‌نويسد: در حوزه علميه شهر ناصريه به تدريس تفسير قرآن مشغول بودم، احساس كردم به تفسيرى نياز است كه شامل آيات الاحكام، اسباب نزول، بيان مفردات و مطرح كردن برخى مطالب قرآنى بر اساس ديدگاه شيعه و روايات اهل بيت« عليهم السلام»، باشد، بعد از مشورت فراوان به اين نتيجه رسيدم كه تفسير مجمع البيان را خلاصه نمايم.
روش تلخيص
ناصرى در مقدمه مى‌نويسد:« سعى كردم از چارچوب تفسير مجمع البيان خارج نشوم، بدين جهت اغلب از تعابير، جملات و كلمات آن استفاده كرده‌ام. از قصص، احكام و مذاهب و آراء مختصرى كوتاه برگزيدم و بخش‌هاى بيان آيات، احكام، و اسباب نزول را بيشتر مورد توجه قرار دادم. از خوض در ادبيات و لغت پرهيز نموده، مطالب اين بخش را كنار گذاشتيم. از اخبار و روايات و آراء به آنچه غرض را مى‌رساند اكتفا نمودم.»
بنابر اين سير ورود و خروج ايشان به بحث به اين ترتيب است كه، در هر سوره ابتدا كلياتى درباره سوره از قبيل نام، مكى مدنى بودن و تعداد آيات مطرح مى‌كنند سپس به بيان معنا و توضيح آيه مى‌پردازد، در اين ميان، اشاره‌اى نيز به معناى برخى لغات و وجوه و احتمالات در معناى آن خواهد داشت، به همين جهت مطالعه كننده اثرى از عناوين النزول، فضلها( سوره)، التوضيح، اللغة، الاعراب، القراءة، الحجة، و المعنى و عنوانهاى موضوعى مانند: فصل فى التقوى و المتقى، كه براى تفكيك مطالب و نظم بيشتر از طرف مرحوم طبرسى، انتخاب شده بود، نخواهد ديد و اين مختصر بيشتر، مختصر بخش« توضيح» و« المعنى» خواهد بود، با اين وصف رويكردى اجتهادى، روايى به خود گرفته است كه جنبه تربيتى و هدايتى نيز خواهد داشت.
چينش فعلى مختصر مجمع بنا به گفته ناصرى، 8 سال، زمان به خود اختصاص داد و در سال 1400 ه پايان يافت.
لازم به يادآورى است كه تفسير مجمع البيان از تفاسير پر تعليقه و پر حاشيه مى‌باشد، مشهورترين آنها به كوشش شيخ بياض و نام آن« زبدة البيان» است. كفعمى نيز آن را با نام« قراضة النضير فى تلخيص مجمع البيان»، ملخص كرده است. همچنين« شرح شواهد مجمع البيان» از محمد حسين بن طاهر قزوين با تصحيح و تعليق كاظم موسوى مياموى تهران، دارالكتب الاسلاميه 1338 ق و« مختصر مجمع البيان» اثر محمد بن احمد خواجگى شيرازى، كه در برخى فهارس« تفسير خواجگى» گفته شده است.( خواجگى آن را به نام ابراهيم قطبشاه از شاهان شيعى قرن دهم در هند ساخته ونگارش آن بايد بين سالهاى 958 تا 988 ق بوده باشد.) از جمله اين آثار هستند.
مقدمه‌اى كوتاه از ناصرى در ابتداى تفسير به چشم مى‌خورد كه شامل مطالبى در فضل قرآن و عظمت آن، علم تفسير و جايگاه آن، جايگاه قرآن، اهل بيت« عليهم السلام» و قرآن، جايگاه تفسير مجمع البيان و مؤلف آن، انگيزه خود از تلخيص مجمع البيان و شيوه آن، مى‌باشد.
جايگاه مجمع البيان
مجمع البيان فى تفسير القرآن، اثر شيخ ابو على الفضل( مشهد 468- سبزوار 548 ق) فرزند حسن بن الفضل طبرسى ملقب به امين الدين و امين الاسلام مشهور به طبرسى و شيخ طبرسى از مشاهير مفسران شيعه مى‌باشد. مجمع البيان تفسيرى است به زبان عربى در ده مجلد و حجم آن تقريبا كمى بيش از تبيان شيخ طوسى است سبك و شيوه تدوين و تبويب اين تفسير در ميان همه تفاسير فريقين و فارسى و عربى بى سابقه و بى نظير است و با نظمى متين و مرتب و با روش علمى و ساده كه بين تمامى تفسيرهاى موجود از منزلت خاصى برخوردار است. همچنين مسائل ادبى از نحو و لغت و اشتقاق و تصريف و مسائل نحوى را مشروح و مبسوط مورد بحث و بررسى قرار داده است كه جنبه نحو و لغت در آن قوى‌تر است. در اين تفسير تبويب و تنظيم مطالب به نحوى است كه به مراجعه كننده امكان مى‌دهد تا خواسته خود را ذيل يكى از ابواب و فصول به سرعت باز يابد. مفسر نخست از نظر قرائت و اختلاف قراءآت تحت عنوان الحجّة، بعد از نظر لغت و مشكلات لغوى و از نظر اعراب كلمات سپس از نظر اسباب النزول و معنا، آيه را مورد بحث قرار داده و بعد احكام آيه و قصص را به ميان مى‌آورد و گاهى به اشعار نيز استشهاد كرده است و در پايان تحت عنوان نظم، ربط و پيوند معنايى آيات را به يك ديگر و ربط در آيه از آيات را با آيات قبل و بعد از آنها و همچنين ارتباط سوره‌هاى قرآن مجيد را با هم بازگو نموده است.
نسخه شناسى
نسخه حاضر از مختصر مجمع البيان، در سال 1413 ق توسط مؤسسه انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، در 3 مجلد با قطع وزيرى به عنوان چاپ دوم به بازار عرضه شده است. فهرستى بر اساس سوره‌ها نيز آخر هر جزء راهنماى محققين خواهد بود.
چاپ ديگر آن در بيروت به سال 1989 م در 3 مجلد ارائه گرديده است.
منابع مقاله
1- مقدمه مختصر مجمع البيان و ساير مجلدات آن
2- دايرة المعارف تشيع ج 4 ص 510
3- طبقات مفسران شيعه ج 5 ص 440 دكتر عقيقى بخشايشى
4- كتاب شناسى قرآن و علوم قرآنى صديقه سلطانى‌فر و مريم كليم سيما مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى چاپ اول زمستان 1370
5- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى ص 615
6- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 75
