قاعده اهم و مهم
قاعده یا اصل اهم و مهم از جمله اصول عقلی است و زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که مکلف در مقام عمل و در تزاحم ملاکات احکام دچار سر در گمی شود . و با کمک این اصل عقلانی چه بسا عمل حرامی واجب و یا واجبی حرام گردد .
بیان قاعده
اصل یا قاعده اهم ومهم، یكی از اصول و قواعد عقلی است و اگر در منابع نقلی نیز به آن تصریح یا اشاره شده است، جنبه ارشادی دارد نه تعبدی و مولوی. این قاعده عقلی یكی از اصول كلیدی در فقه اسلامی وابزاری كارآمد در دست مجتهدین است. براساس آن، چه بسا كاری كه واجب است، حرام یا كاری كه حرام است، واجب می‌شود. قاعده اهم مهم مربوط به موارد تزاحم ملاكات احكام در مقام عمل به آن‌هاست، یعنی مكلف نمی‌تواند به دو حكم شرعی اهم و مهم عمل كند و تنها بر انجام یكی از آن دو قادر است. در این جا باید به اهم عمل كند و مهم را فرو بگذارد. از باب مثال اگر نجات دادن جان فردی كه در حال غرق شدن یا سوختن یا خطر دیگری است، جز با تصرف در مال دیگران بدون اذن و رضایت مالك امكان ندارد، تصرف مزبور كه در شرایط عادی حرام است، در فرض مزبور مباح و بلكه واجب می‌شود. همین گونه است لمس كردن بدن زن نامحرم توسط مرد در صورتی كه نجات جان او از خطر متوقف بر آن باشد. تشریح بدن مسلمان برای كشف علت بیماری خاصی و نجات بیماران از خطر مرگ و بیماری یا جلوگیری از آن در صورتی كه از راه تشریح بدن غیرمسلمان غرض مزبور قابل تحصیل نباشد، فداكردن مصلحت فرد برای مصلحت عموم، مثال‌های دیگری از قاعده اهم و مهم و نقش آن در اجتهاد اسلامی است. (اسلام و مقتضیات زمان، ج 1، ص 21 و 139)
کاشقیت عقل
عقل در مواردی مناطات و علل احكام را كشف می‌كند و آن علل گاهی تغییر می‌كند. در این جا عقل كار خودش را انجام می‌دهد و شرع نیز با آن هماهنگ است. این یكی از چیزهایی است كه تكلیف فقیه را با مقتضیات زمان مشخص می‌كند و آن جا كه مصالح بشریت تغییر می‌كند و چیزی را ایجاب می‌نماید، دست فقیه را باز می‌كند. (همان، ج 2، ص 39)
حجیت شرعی عقل
حجیت شرعی عقل و سندیت آن در كشف احكام شرعی یكی از اسباب پیروزی‌های فقه اسلامی در ادوار گذشته است. (پانزده گفتار، ص 53) مبتنی بودن احكام اسلامی به یك سلسله مصالح و مفاسد به اصطلاح زمینی، یعنی مربوط به انسان كه در دسترس كشف عقل و علم بشر است امكان زیادی به مجتهد می‌دهد كه به حكم خود اسلام، در شرایط مختلف زمانی و مكانی فتواهای مختلف بدهد و در واقع كشف كند كه چیزی در یك زمان حلال است و در یك زمان حرام. در یك زمان واجب است و در یك زمان مستحب (اسلام و مقتضیات زمان، ج 2، ص 31))
منبع
پژوهشکده باقر العلوم بازیابی ششم اردیبهشت 1394
