تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق (کتاب)

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق (یا طهارة الاعراق ) ، کتابی به عربی در بارة علم اخلاق نوشتة ابوعلی احمدبن محمدبن یعقوب رازی ملقب به مسکویه ، فیلسوف قرن چهارم و پنجم . مسکویه در جاویدان خرد * ( الحکمة الخالدة ) (ص 25) نوشته است که اصول اخلاق را در تهذیب الاخلاق آورده و این نشان می دهد که تهذیب الاخلاق پیش از جاویدان خرد تألیف شده است .

در سنّت فلسفة اسلامی پرداختن به اخلاق فلسفی چندان متداول نبوده و تهذیب الاخلاق یکی از معدود آثاری است که در آن تلاش شده تا اخلاق فلسفی با بهره گیری از مبانی اخلاق نزد افلاطون و ارسطو تبیین شود.

تهذیب الاخلاق در هفت مقاله تنظیم شده است (مسکویه ، مقدمة تمیم ، ص 24). بعضی آن را شامل شش مقاله و بعضی آن را مشتمل بر هشت مقاله دانسته اند و این ناشی از آن است که در برخی چاپها ترتیب مقالات تغییر کرده و بعضی بخشها با هم تلفیق شده است (رجوع کنید به همو، 1375 ش ، مقدمة امامی ، ص 14).

مسکویه غرض از تألیف کتاب را دست یافتن به اخلاق و کردار نیکو بیان می کند (1410، ص 27) و می افزاید که برای این منظور باید به معرفت نفس پرداخت ؛ یعنی ، کمال و غایت و قوا و ملکات نفس را شناخت (همانجا).

مقالة اول این کتاب مشتمل است بر تعریف نفس انسانی ، اثبات تجرد نفس ، فضائل نفسانی ، قوای نفس و فضائل متناسب با هریک ، بحث از چهار فضیلت یعنی حکمت و عفت و شجاعت و عدالت که در اینجا تأثیر نظرگاه یونانی بویژه افلاطون و سپس شرح نظریة ارسطویی اعتدال مشهود است . مقالة دوم مشتمل است بر بحثی در خلقیات و طبایع ، معرفی صناعت اخلاق که برای نیکوکردن رفتار آدمی و بهترین صناعت است ، نسبت میان نظر و عمل ، مراتب نفس ، و شیوة تربیت کودکان . مقالة سوم در بارة تفاوت میان خیر و سعادت و بحث در آرای گوناگون در این باره است . مقالة چهارم در بارة اعمال انسان ، شرح عوامل زیان کاری در رفتار و حق خالق بر انسان است و اشاره دارد به اینکه ارسطو در این باب تصریح بر عبادت نکرده است . مسئلة اختیاری بودن عدالت یا ستمکاری نیز در آن مطرح شده است . مقالة پنجم در باب انواع محبت ، رأی فلاسفه در باب دوستی و شرایط آن و بحث در بارة رأی ارسطو در مورد سعادت تام است . مقالة ششم ، مشتمل است بر بحث از امراض نفسانی و توصیه به محاسبة نفس برای مدافعة درونی در برابر رذایل و مقالة هفتم در بارة طب نفسانی و درمان بیماریهای اخلاقی ، مسئلة مرگ ، درمان اندوه و تأثیر ایمان در این امر است .

تهذیب الاخلاق مکرراً در هند و ترکیه و مصر و ایران و لبنان چاپ شده است .

خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672) در بخش اخلاق کتاب اخلاق ناصری ، بنا به تصریح خودش ، خلاصة معانی تهذیب الاخلاق را آورده است (ص 35ـ37).

میرزاابوطالب زنجانی (متوفی 1329) تهذیب الاخلاق را با نام کیمیای سعادت به فارسی ترجمه کرده و آن را بهترین نوشته در فلسفة عملی دانسته است (مسکویه ، 1375 ش ، پیشگفتار زنجانی ، ص 26). این ترجمه یکدست نیست ؛ گاه دقیق و مطابق متن است و گاه گزارشی است آزاد از متن (همان ، مقدمة امامی ، ص 17ـ 18). نصرت بیگم امین ، بانوی مجتهد معاصر (متوفی 1362 ش )، نیز ترجمه ای با نام اخلاق و راه سعادت از این کتاب دارد که ترجمة دقیق نیست ، بلکه به تصریح مترجم در مقدمه ، اقتباس و ترجمه است و افزوده هایی بر متن دارد که در حاشیه آورده است . این کتاب را زُرَیق به انگلیسی و محمد ارکون به فرانسه ترجمه کرده اند(مسکویه ، 1376ش ،ج 5، پیشگفتار منزوی ، ص 17). ترجمة فرانسه را باید شرحی مفصّل و انتقادی بر تهذیب الاخلاق دانست (نصیرالدین طوسی ،مقدمة حیدری ،ص 4).

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، ذیل مدخل تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق از نصراللّه حکمت، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام