تدوین حدیث

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

اصطلاحی در علوم حدیثی . تدوین در اصل به معنای «در دیوان نبشتن » بوده (بیهقی ، ج 2، ص 605) و در اصطلاح به معنای ثبت نوشته های متفرق در کنار هم به منظور حفظ آنها از نابودی است و اگر این نوشته ها در فصلهایی تنظیم ، و در کنار هم جمع شود، به آن تصنیف می گویند. «تقیید» نیز به معنای ثبت و نگارش است ، اما تدوین از نظر معنی از آن وسیعتر است ( رجوع کنید به جوهری ، ذیل «صنف »؛ ابوریّه ، ص 258، پانویس 1). اصطلاح تدوین در عصر صحابه و تابعین استعمال چندانی نداشته و در آن دوره بیشتر بر اصطلاح کتابت و تقیید و تألیف تأکید می شده است .

1) بررسی اصطلاح . تدوین حدیث اصطلاحی شایع در روایات تاریخی و کتب علوم حدیثی است . با توجه به موارد کاربرد آن ، از تدوین دو معنی فهمیده می شود: ثبت حدیث ، و تنظیم حدیث و تألیف رساله یا کتاب حدیثی .

الف ) ثبت حدیث . ابن حَجَر عَسقَلانی (متوفی 852؛ 1407، ج 1، ص 208) ضمن اشاره به شفاهی بودن روایت در عهد صحابه و تابعین ، گفته است که ترس بزرگان از نابودی دانش باعث شد که آنان به تدوین حدیث بپردازند. آغازگر تدوین ابن شهاب زُهْری (متوفی 124) بود و پس از آن ، تصنیف فراوان شد (همانجا). در این سخن ، تدوین از طرفی در مقابل «حفظ » و از طرف دیگر در مقابل «تصنیف » به کار رفته است و لذا معنایی جز نگارش ندارد. از سخن ابن شهاب که «این علم را پیش از من کسی تدوین نکرد» (کتانی ، ص 5) نیز معنایی جز نگارش به دست نمی آید، زیرا بنا به برخی گزارشها، در آن زمان دانشمندان نگارش حدیث را مکروه می پنداشتند ( رجوع کنید به ابن عبدالبر، ص 121، 127ـ 128). از معاصران نیز بعضی ، تدوین را به مفهوم نگارش به کار برده اند ( رجوع کنید به ابوریّه ، ص 264؛ صالح ، ص 1؛ خطیب ، 1411، ص 293؛ همو، 1417، ص 137؛ خولی ، ص 33). عجاج خطیب (1411، ص 343ـ 348) در فصلی با عنوان «ما دُوِّنَ فی صدرالاسلام » از مکتوباتی نام برده است که از نظر نظم و نسق با تألیفات محدّثان قرنهای بعد شباهتی ندارد.

ب ) تنظیم حدیث و تألیف رساله یا کتاب حدیثی . از کلام ذهبی که شروع تدوین حدیث را در 143 دانسته و نتیجة چنین تدوینی را ظهور تصانیف متعدد اعلام کرده است ( رجوع کنید به سیوطی ، 1370 ش ، ص 261)، می توان مراد او را از تدوین ، همان تنظیم و مرتب سازی دانست ، زیرا نگارش ابتدایی از دهها سال قبل از آن صورت می گرفته است . بعلاوه ، در سخن ذهبی بحث از پیدایش تصانیف است و تصنیف کتابی است که مطالب آن در چند فصل منظم شده است ( رجوع کنید به جوهری ، همانجا). به گفتة ابن حجر عسقلانی (1407، مقدمه : هدی الساری ، ص 8)، احادیث پیامبر اکرم در دورة صحابه و بزرگان تابعین مدون و مرتب نشده بود (نیز رجوع کنید به اعظمی ، ج 1، ص 71). منظور او نفی کلی نگارش حدیث در عصر صحابه و تابعین نیست . نجاشی (ص 117) نیز در بارة ثُبَیت ، یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام ، سخنی دارد که بر اساس آن ، روایات این شخص مکتوب بوده ، اما مدون ، یعنی مرتب و منظم ، نبوده است .

در مجموع ، می توان گفت که تدوین در اصل به معنای جمع آوری و نگارش بوده ، اما این کار در هر دوره ویژگیهایی داشته است . تدوین حدیث در عصر پیامبر اکرم و صحابه ، نگارش و ثبت بوده ، اما از قرن دوم به بعد این مفهوم توسعه یافته و علاوه بر نگارش ، تبویب و تنظیم را هم دربر گرفته است ؛ ازینرو، علمای حدیث در کتب خود از ادوار تدوین بحث می کنند و برای هر دوره خصوصیتی می آورند که از دوره های دیگر تمایز دارد ( رجوع کنید به ابوریه ، ص 267؛ صالح ، ص 38ـ41).