کتابخانه ایاصوفیه

اين كتابخانه از ملحقات مسجد اياصوفيه است كه توسط سلطان محمد اول تأسيس شده است. اين بنا چه از لحاظ معماري، و چه از حيث داشتن مجموعه كتابي گرانبها، و نيز از بابت خدمه زيادي كه نسبت به زمان خود داشته، شايان توجه است. وقفنامه اين كتابخانه در شوال 1152ق. تهيه شد و مقدار زيادي از كتاب‌هاي آن نيز در شعبان همان سال تأمين گرديد، اما مراسم گشايش آن در 24 محرم 1153 انجام گرفت. در اين مراسم كه محمود اول نيز در آن شركت داشت، آيين ختم ]صحيح [بخاري صورت گرفت و دعاي آن خوانده شد. هريك از محدثان و مفسران، از كتابي "درس افتتاح" دادند، سپس واعظ اياصوفيه وعظ كرد و آنگاه مراسم نيايش صورت گرفت. پس از مراسم گشايش، پادشاه به كاركنان كتابخانه هدايايي بخشيد.

گشايش اين كتابخانه، در ميان مردم نيز واكنش‌هايي پديد آورد، مثلا در حماسه‌اي كه به مناسبت گشايش سروده شد، تزيينات بنا وصف شده بود و گفته مي‌شد كه همه مردم آن را مي‌پسنديدند. سلطان محمود اول نيز پس از گشايش كتابخانه، بارها به مناسبت‌هايي از آنجا بازديد كرد و به مسئولان آن، از جمله "حافظ‌الكتب" (كتابدار)ها، "مُجلِّد" (صحاف)ها، و "مستحفظ" (نگهبان)هاي آن هديه‌ها داد.

به نوشته صبحي محمد، مورخ ترك، كتابخانه اياصوفيه در بدو تأسيس، مجموعه باارزشي داشته كه بالغ بر 4000 جلد مي‌شد. شماري از كتاب‌هاي اين مجموعه از "خزينه عامره" آورده شده بود؛ و بخش مهمي از آن را دولتمرداني چون صدراعظم، شيخ‌الاسلام، و "دارالسعاده آغاسي" (رئيس خواجگان حرمسرا)، به رسم هديه براي سلطان محمود اول، به كتابخانه بخشيده بودند. در فهرست كتاب‌هاي اين كتابخانه كه با دقت تمام تهيه شده، مهر ورود كتاب‌ها و مهر تأييد بازرس حَرَمين ]مكه و مدينه[، قاضي عسگرهاي آناطولي، و روم ايلي مشاهده مي‌شود. از فهرست‌هاي ديگر اين كتابخانه كه در سال‌هاي بعد تهيه شده، برمي‌آيد كه مجموعه نفيس كتاب‌هاي آن با دقت تمام محافظت شده است. كتابخانه اياصوفيه پنج فهرست دارد كه چهارتاي آن خطي و يكي چاپي است.

كتابخانه اياصوفيه در قياس با ديگر كتابخانه‌هاي عثماني، كاركنان و متصديان بيشتري داشته است. شمار آنها كه به بيست و دو تن مي‌رسيد بدين شرح است: شش تن "حافظ كُتُب" (كتابدار)؛ دو نفر "نقطه‌جي" (نقطه‌گذار) كه علاوه بر تطبيق كتب ]استنساخ شده[ موظف بودند درس كساني را كه ]صحيح [بخاري مي‌خواندند، تعقيب و صفحه‌اي را كه به آن رسيده بودند يادداشت كنند؛ دو مستحفظ كه مأمور حفاظت و نظافت كتابخانه بودند؛ دو "بَوّاب" (دربان)؛ سه فراش (مستخدم)؛ يك "ماني‌النقوش" (نقاش)؛ دو تعميركار كه با هم مأمور مرمت كتابخانه بودند؛ يك "قورشونْي" (سُرب‌كار، ظاهرآ براي مرمت گنبد بناها كه با ورقه‌هاي سربي پوشانده مي‌شد)؛ و يك "بُخورجي" (مسئول بخور دادن) كه كارش معطر كردن فضاي كتابخانه بود. براي اين كاركنان، در مقايسه با كاركنان ساير كتابخانه‌ها، دستمزدهاي بسيار بالايي تعيين شده بود.

جلسات درس كه قبل از كتابخانه اياصوفيه در چند كتابخانه ديگر نيز داير شده بود، در اين كتابخانه نظم خاصي پيدا كرد. استاداني با عناوين "درس عام" (مدرس علوم ديني)، "محدث"، و "شيخ‌الُقراء" موظف بودند كه در بعضي روزهاي هفته براي طلاب تدريس كنند، ضمن آنكه براي طلابي كه در اين جلسات شركت مي‌كردند، اجرتي تعيين شده بود.

مجموعه كتابخانه اياصوفيه در 1347ش./1968، به كتابخانه سليمانيه انتقال داده شد.