فهرست ابن ندیم (کتاب)

این اثر مهم ابن ندیم به مثابه یک دانشنامه است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (سده 4ق) به شکل بدیعی به تصویر می کشد.

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب اثر معروف ابن ندیم است. این عنوان دانشنامه و کتابشناسی می باشد چنانکه از مقدمه کوتاه آن برمی آید، ابن ندیم مصمم بوده است؛ تا فهرستی از کلیه آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها بدست دهد، اما مطالعه الفهرست نشان می دهد که محتوای این کتاب گسترده تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است. گرچه پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصر با عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوه تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی 4 سده نخستین اسلامی و حتی مدت ها بعد از آن به شمار آورد.

با وجود این که در سده 4ق دانشنامه هایی چون احصاءالعلوم فارابی، رسائل اخوان الصفا، مفاتیح العلوم خوارزمی و جوامع العلوم ابن فریعون تألیف شد، هیچ یک نه تنها از لحاظ وسعت و دقت بلکه از نظر روش نیز با الفهرست قابل مقایسه نیستند.

الفهرست به بررسی و نقد اقوال پیشینیان خود، همت گماشته و گاهی نیز درباره انتساب کتاب ها به نویسندگان، به بحث پرداخته یا کتابی را خوانده و درباره آن اظهار نظر کرده است. وی گاه در مورد راویان و محدثان از اصطلاحات حدیثی همچون «ثقه فی الحدیث» استفاده کرده و در بعضی مواضع به روش محدثان به راویان کتابها نیز اشاره کرده است.

گاه به تحریرهای گوناگون یک کتاب پرداخته و در برخی موارد به مشهور یا متروک بودن کتابی اشاره کرده است. ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده اند.

وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته چنانکه در بخش مربوط به طبقات شعرا خود به این مطلب اشاره کرده است. ابن ندیم از ذکر احوال و آثار معاصران خود غافل نبوده، گرچه گاهی دیده می شود که به کسان بسیار مشهوری چون یعقوبی، اشاره نکرده است.

بخش های کتاب

الفهرست شامل ده مقاله است:

1. کتب مقدس مسلمانان، یهودیان و مسیحیان البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه ای در باب خط و زبانهای ملل مختلف
2. نحو و لغت
3. تاریخ، انساب و موضوعات وابسته به آن
4. شعر و شاعران
5. علم کلام و متکلمان
6. فقه، حدیث، فقها و محدثان
7. فلسفه و علوم قدیم
8. افسانه، سحر و جادو و...
9. مذاهب و ادیان غیرالهی
10. کیمیا.

نسخه خطی

نسخه های موجود الفهرست دارای اختلافات بسیار و اساسی است. به طوری که تجدد در چاپ خود از این کتاب نشان می دهد، تفاوت نسخه های چستربیتی و شهید علی پاشا ــ که اساس طبع وی هستند ــ با نسخه های دیگر ــ که برخی از آنها اساس چاپ فلوگل بوده اند ــ قابل توجه است، خاصه آنکه در بعضی نسخه ها بخش هایی وجود دارد که در نسخه های دیگر اصلا از آنها نشانی نیست.

در مورد این اختلافات، به طور قطع نمی توان چیزی گفت اما باید احتمال افتادگی بخش هایی از الفهرست در نسخه های ناقص و نیز اضافات ناسخان را همواره در نظر داشت. از متن کتاب نیز این مطلب مسلم می شود که ابن ندیم پس از تحریر الفهرست در 377ق، مطالبی به نسخه دست نویس خود اضافه کرده است.

از این رو، بعید نیست نسخه هایی که از دست نوشته هایی غیر از نسخه نهایی استنساخ شده اند، فاقد برخی بخش های آن باشند. همچنین با توجه به آشفتگی های بخش مربوط به معتزله در نسخ مختلف، احتمال آن می رود که این آشفتگی ها حاصل روحیه اعتزال ستیزی ناسخان باشد. گفتنی است که نسخه کوپریلی با دیگر نسخه های الفهرست این تفاوت را دارد که تنها شامل فن اول از مقاله اول و 4 مقاله پایانی کتاب است و در مقدمه آن که در 377ق تحریر شده و با سایر نسخ فرق دارد، چنین آمده است: «این کتاب فهرست کتاب های علوم قدیمه است، از تصانیف یونان، فرس و هند که به لغت عرب موجود است».

از این رو محققانی چون هلموت ریتر و یوهان فوک معتقدند که ابن ندیم در 377ق دو تحریر از کتاب خود، یکی شامل 10 مقاله و دیگری 4 مقاله فراهم ساخته است. حاجی خلیفه نیز در کشف الظنون، ذیل عنوان فهرس العلوم، همین نسخه را معرفی کرده است. فوک نیز با توجه به تفاوت روش و محتوای 4 مقاله آخر و 6 مقاله اول الفهرست، به بیان اختلاف این دو تحریر پرداخته است، اما قرائن مذکور برای اثبات نظر این محققان کافی به نظر نمی رسد و احتمال آن هست که ناسخ نسخه کوپریلی، نسخه ای از الفهرست را که تنها شامل فن اول از مقاله اول و 4 مقاله آخر کتاب بوده است، اساس کار خود قرار داده با تغییر مقدمه و عناوین مقالات، آن نسخه را تهیه کرده باشد. به هر حال به نظر می رسد که تا کشف منابع یا نسخه های جدیدی از الفهرست، در مورد این مسأله باید با احتیاط سخن گفت.

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب

برخی از تحقیقاتی که در مورد بخش های ویژه ای از الفهرست صورت گرفته، از این قرار است:

• در فلسفه: مولر، «فلاسفه یونانی در روایات عربی»، هاله، 1872م
• در ریاضیات: زوتر، مقاله «فهرست ریاضی دانان در الفهرست» در «رساله هایی در تاریخ ریاضیات»، زوریخ، 1892م، ج 45
• در کیمیا: برتلو، «شیمی در قرون وسطی»، پاریس، 1893م و فوک، «ادبیات عربی درباره کیمیا بر اساس گفتار الندیم»، آمبیکس، 1951م، ج 4
• در ایران شناسی: گری، «مواد ایرانی در الفهرست»، موزئون، 1915م، ج 3
• درباره مانیک کسلر، مانی، برلین، 1889م و فلوگل، «تعالیم و آثار مانی بر اساس الفهرست»، لایپزیک، 1862م.

برخی از تحقیقات دیگری که درباره ابن ندیم والفهرست به عمل آمده و می تواند مکمل این مقاله باشد، اینهاست:

• ابراهیم ابیاری، «الفهرست لابن الندیم»، تراث الانسانیه، ج 3
• محمدجواد مشکور، «کتاب الفهرست للندیم المعروف خطأ بابن الندیم»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج 52، جزء 2
• بایاردداج، «حیاه ابن الندیم»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج 45، جزء 3
• همو، «کتاب الفهرست لابن الندیم»، همان مجله، ج 45، جزء 4.

همچنین عبداللطیف محمدالعبد خلاصه ای از الفهرست را با عنوان نوادر المعارف تهیه کرده است.

به گزارش یاقوت، ظاهراً حسین بن علی وزیر مغربی زیاداتی بر الفهرست نوشته بوده که این مطلب با توجه به سال درگذشت وزیر از اهمیت بسیاری برخوردار است. در مورد تاریخچه بهره گیری از الفهرست می دانیم که شیخ طوسی در الفهرست خود در موارد متعدد و پس از وی نجاشی در رجال از الفهرست ابن ندیم بهره گرفته اند.

پس از آن در سده های 6 و 7ق نیز کسانی چون ابن شهر آشوب، یاقوت، ادریسی و ابن ابی اصیبعه از این کتاب در تألیفات خود نام برده یا استفاده کرده اند. برخی در همین 2 سده ادعا کرده اند که الفهرست را به خط مؤلف در اختیار داشته اند. ابن ندیم علاوه بر الفهرست، کتابی با عنوان الاوصاف والتشبیهات نیز داشته است که اکنون از آن نشانی در دست نیست.

وضعیت نشر

الفهرست ابن ندیم نخستین بار به وسیله فلوگل تصحیح و پس از مرگ وی به کمک رودیگر و مولر در لایپزیک به چاپ رسید؛ ولی دارای نواقصی می باشد. الفهرست بار دیگر در 1348ق در قاهره به چاپ رسید و پس از آن رضا تجدد در 1350ش در تهران چاپ کاملی از آن ارائه کرد که به سبب استفاده از نسخه های چستربیتی و شهید علی پاشا حائز اهمیت است.

الفهرست در 1343ش در تهران به وسیله تجدد به فارسی ترجمه و منتشر شد و در 1970م در نیویورک توسط بایارد داج به انگلیسی ترجمه گردید و در ٢ مجلد به چاپ رسید.

منابع

دایرة المعارف طهور، ذیل مدخل "الفهرست "، (25 خرداد 1391).