الذّريعة إلى تصانيف الشّيعة
الذريعه الي تصانيف الشيعه
کتاب "الذريعه الي تصانيف الشيعه"، اثر ارزشمند محمد محسن بن علي بن محمد رضا بن محسن بن علي اکبر معروف به شيخ آقا بزرگ تهراني ( 11 ربيع الاول 1293-13 ذي الحجه 1389 ق/7 آوريل 1876-20 فوريه 1970 م) است که به زبان عربي نگاشته شده و بزرگ‌ترين دايره المعارف کتابشناسي شيعه است. (کاظم موسوي بجنوردي: دايره المعارف بزرگ اسلامي، ج 1، تهران، مرکز دايره المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم، 1374 ش، ص 455)
محتویات
معرفی اجمالی مولف
آقا بزرگ در سه راه دانگي نزديک پامنار تهران درخانة يکي از روحانيان به دنيا آمد. پدر و مادرش براي احياي نام جد بزرگ پدري او، حاجي محسن تهراني، وي را "محسن" ناميدند. اما هميشه او را "آقا بزرگ" خطاب ميکردند. زيرا طبق عادت قديمي تهراني‌ها کودکي که به نام جدش ناميده شود، " آقا بزرگ" يا "خانم بزرگ" خوانده ميشود. (علينقي منزوي: «الذريعه و آقا بزرگ تهراني»، آينده، سال ششم، شماره‌هاي 3و4 (خرداد و تير)، تهران، 1359 ش، ص 247). شيخ آقا بزرگ در ده سالگي لباس روحاني پوشيد و در 1315 ق. با برادرش به نجف اشرف رفت و نزد استادان آن سرزمين علم آموخت و تا پايان عمر در خاک عراق ماند. ازجمله استادان او مي‌توان آخوند خراساني، سيد کاظم يزدي و ميرزا محمد تقي شيرازي را نام برد. آقا بزرگ در سال 1329 ق. به سامرا رفت و ضمن کسب علم برای نگارش الذريعه به انزوا گراييد و مدت بيست‌وچهار سال به تحقيق و نگارش مشغول شد. علامه آقا بزرگ تهراني سرانجام پس از عمري تحقيق و تلاشهاي بي وقفه و مخلصانه و انجام خدمات بسيار مهم و کم نظير علمي و فرهنگي در روز جمعه 13 ذي الحجه 1389ق/20 فوريه 1970 م در 97 سالگي در نجف اشرف چشم از جهان فروبست و در آرامگاهي که زير کتابخانة موقوفه اش براي خود ساخته بود، به خاک سپرده شد. ( فرهنگ بزرگ اسلام و ايران، ص 570 ؛ زندگينامة رجال و مشاهير ايران، ج2، صص 303-306).
نامگذاری کتاب
اثر معروف او 25 جلد و شامل معرفي کتابهای علماي شيعه در طول چهارده قرن تاريخ اسلام است. شيخ آقا بزرگ تهراني دربارة کتابش ميگويد پس از اتمام ترتيب اجزاي کتاب، آن را به سيد حسن صدر (المتوفي 1354 ق) نشان دادم و او ضمن تقدير و تحسين اثر نام "الذريعه الي معرفه مصنفات الشيعه را برآن نهاد. ( زندگي و آثار شيخ آقا بزرگ تهراني، ص 98، به نقل از الذريعه، ج1، ص4).
شيخ ميرزا محمد تهراني عسگري(1281-1371ق) نيز آن را "کشف الحجاب عن تصانيف الاصحاب" ناميده است. استاد در اين باره ميگويد: من اين نام را از حسن تصادف به حساب جمل با تاريخ آغاز نگارش کتاب يکسان يافتم و اين نام، نام تاريخي كتاب شد. ( همان، صص 98-99).
معرفی کتاب الذريعه الي تصانيف الشيعه
بزرگ‌ترين، جامع‌ترين و مشهورترين اثر کتابشناسي بين شيعيان در قرن چهاردهم هجري به اهتمام شيخ محمد محسن آقا بزرگ تهراني با عنوان «الذريعه الي تصانيف الشيعه» در بيست‌وپنج جلد به صورت الفبايي عنوان تدوين شد؛ هرچند قرار بوده که آثار اهل تشيع فهرست شود، ليکن تصور آقا بزرگ تهراني از شعيه به شيعه‌زادگان تسري يافته و بخشي از آثار آنان را نيز فهرست كرده است.
شيخ آقا بزرگ چونان سياحي تشنة علم ضمن جستجو در تذکره ها، شرح حالها و آثار مکتوب متنوع، و کتاب‌خانه هاي بسياري از سرزمينهای عرب و فارس و فهرست افاضل حدود هفتاد هزار عنوان را از کتب خطي و چاپي بيان مي کند. کتاب از خطا و نقصان خالي نيست؛ اما ازجمله مکتوباتي است که با عشق به قلم آمده و پس از آغاز کار مولف آن در سال 1290 ه.ش نخستين جلد آن در سال 1355ه.ش چاپ شد. ( مرجع شناسي اسلامي؛ صص133-1370)
منابع کتاب
استاد در تاليف کتاب از فهرستهايي که در آن زمان از کتابهاي شيعه در دسترس داشت، استفاده نموده که برخي از آنها عبارتند از:
1. فهرست ابو جعفر طوسي (د:460ق)
2. فهرست ابو العباس نجاشي (د:450ق)
3. فهرست العلماء، اثر ابن شهر آشوب مازندراني سروي (د:588ق)
5. اُمل الاَمل، اثر شيخ حرعالمي (د:1104ق)
6- خاتمه المستدرک، اثر شيخ ميرزا حسين نوري (د:1320 ق)
منابع
- زندگی نامه دانشمندان ایران و اسلام بازیابی:3مهرماه 1392
رده ها:علمای قرن چهاردهم
