بصر

این صفحه مدخلی از نثر طوبی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

بینائی

بصیر یعنی بیننده از نامهای حق تعالی است و بسیار در قرآن آمده است. خدای را بصیر گویند با آنکه نه چشم دارد چون جسم نیست و نه قوه بینائی که از مبصرات متأثر شود چون تأثیر موجب تغییر در ذات خدا است تعالی عنه علواً کبیراً اگر قوه باصره از اشیاء متأثر گردد باید هر چیز را همان وقت که هست ببیند نه پیش از وجود و نه بعد از آن با آنکه خداوند در ذاتش تغییر نیست او پیش از وجود و بعد از وجود و در وقت وجود همه اشیاءرابه یک وجه می بیند. بصیر بودن خداوند بمعنی علم به مبصرات است و سمیع بودن بمعنی علم بمسموعات. ارسطو و پیروان او همین معنی را بوجهی دیگر تعبیر کردند که نزد عامه ناپسند آمد، گفتند خداوند جزئیات را بوجه کلی می داند نه بوجه جزئی . تعبیرالهی و شرعی که از زبان انبیاءمنقول است معنی را نیکو می فهماند اما تعبیرارسطو عوام را گمراه می کند و فرق میان پیغمبران و دیگران همین است کلام انبیا در ظاهر مصلحت است و تأویل آن نیز مصلحت است حقیقت را در ذهن مردم استوار می سازد.

چون گوئیم خداوند تعالی بصیر است و معنای وضوح وتام و کشف کامل برای او ثابت می شود و تصور آن بی چشم مشکل نیست اما وقتی گوئیم علم بجزئیات ندارد بی خبری مطلق و محصور بودن ذهن در حصار خویش و جهل بعالم ممکنات از آن فهمیده می شود و تصور علم بنحوی که جایگزین علم بجزئیات شود برای عامه آسان نیست. پس روش انبیاء که سخنی مطابق فهم عوام نزدیک بمحسوس گویند و مردم را متوجه بتأویل آن کنند صحیح است نه روش دیگران.

حق آن است که خواجه نصیرالدین طوسی گفته است و علامه حلی نیز در تجرید آن را پسندیده که علم خداوند بجزئیات از جمله دیدن حاجت بقوه و جارحه ندارد چون همه چیز معلول خداست و احاطه علت بمعلول بیش از احاطه ذهن است به متصورات خود و وابستگی معلول بعلت بیش از صور ذهنی است بمدرک آن و سخنان دیگر هست که جای تحقیق آن کتب دیگر است.«قال بصرت بمالم یبصروا به»(طه96) وقتی حضرت موسی سامری را از امر گوساله پرسید سامری حواب داد دیدم آنچه را دیگران ندیدند. جبرئیل در نظرسامری مجسم شد او دید و دیگران ندیدند چنانکه دیدند فرشتگان در همه جا چنین است و این که گویند جبرئیل بر مادیانی نشسته بود و اسبان لشکر فرعون مادیان جبرئیل را دیدند و در پی او به دریا رفتند بصحت نرسیده و مخالف این آیه قرآن است چون تنها سامری آن را دید به مقتضای آیه. در این جهان چیزها هست که دیده نمی شود چنانکه خداوند فرمود «فلا اقسم بما تبصرون و ما لاتبصرون»(حاقه38) سوگند به آنچه شما می بینید و آنچه نمی بینید

اگر گوئی چگونه ممکن است چیزی موجود باشد و یکی ببیند و دیگران نبینند؟گوئیم دیدن در این حالت بی واسطه چشم است و آن حس که آن را می بیند حس مشترک گویند مانند آنکه در خواب چیزها می بینیم بی چشم و بسا دیده های عالم رؤیا حقیقت دارد و تعبیر می شود.

«فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید»(ق22) خداوند در قیامت با کفار خطاب می فرماید که پرده از پیش تو باز کردیم امروز چشم تو تیز است.

دلالت بر آن دارد که هم اکنون در عذاب و نکالند اما چشمشان نمی بیند. چون پرده از پیش چشم آنها بیکسو رفت و از عالم مادی بیرون شدند آن عذاب را دیدند.

«لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار و هو اللطیف الخبیر»(انعام103) چشم ها او را در نمی یابند و او چشم ها را در می یابد و او است خرده دان و آگاه.

متکلمین در دین خدایتعالی اختلاف دارند اشاعره و سلفیین که بیشتر اهل سنتند گویند خدا را میتوان دید و معتزله گفتند نمی توان و بعضی از صحابه نیز با معتزله موافقند. در مذهب اهل بیت خدای را نه در دنیا میتوان دید و نه در آخرت و پیغمبران نیز ندیدند حکما نیز همین گویند.

دلیل ما این است که دیدن تعلق به جسم دارد با طول و عرض و پیوسته زاویه که راس آن در حدقه است واضلاع آن بر مرئی، در دیدن ضرور است و خداوند نه جسم است و نه در جهتی قرار دارد تا اضلاع زاویه رؤیت بر او پیوندد و اگر مقصود از دیدن دانستن بوضوح و بداهت باش یعنی انسان چنان یقین بوجود حق کند که گوئی دیده است گوئیم این معنی مجازی است و صحیح اما اشاعره و اهل ظاهر بدان اکتفا نمی کنند و اگر گوئی باید تعبداً به دیدن او قائل باشیم گوئیم این سخن صحیح نیست زیرا که باید تعبد به قرآن و احادیث صحیحه داشت نه باقوال این و آن و در قرآن و سنت چنین تعبد نیامده است و ما به قرآن و سنت معتقدیم و تعبد داریم که فرمود «لا تدرکه الابصار» و فرمود «لن ترانی» و به سنت صحیحه که هم بخاری نقل کرده است و هم مسلم از مسروق از عائشه گفت سه کلام است که هر کس یکی از آن سه را بگوید دروغ بزرگ بر خدا بسته است گفتم آن سه کلام چیست ؟ گفت کسی که پندارد محمد خدای را دید دروغ بزرگ بر خدا بسته است الخ.

اگر گوئی در کتاب و سنت دیدن خدا نیز آمده است گوئیم فرض می کنیم در کتاب و سنت آمده است و و جه جمع آنها را نمی دانیم توقف باید کرد نه جزم به دیدن و ما به متابعت اهل بیت علیهم السلام مخالف را تأویل می کنیم چرا «لا تدرکه الابصار» را مسلم نمی گیریم و الی ربها ناظره را تأویل نکنیم مگر کسی مادی باشد و موجود را منحصر در محسوس داند و خدا را نیز موجود مادی پندارد مانند عوام.غزالی و امام فخرالدین و سایر بزرگان علمای اهل سنت بلکه مصلحین عصر ما بمتابعت عقیده جاهلانه جمعی عوام اسلاف خود که بعلل غیر معلوم امام و مقتدای طوائف گشتند سخت تعصب می ورزند و محالات آنان را به توجیهات لاطائل تصحیح می کنند. اسلاف آنها موجود غیر جسمانی تعقل نمی کردند مردمی مادی بودند و از این جهت با ملاحده فرق نداشتند مانند ابن ابی العوجا می گفتند موجود باید دیده شود و خدا هم اگردیده نشود موجود نیست و اگرما در دنیا خدا را نمی بینیم بعلت دوری مسافت او است که در آسمان بالای عرش است و ما در زمینیم وقتی در عالم آخرت به آسمان ها بالا رویم او را می بینیم چنانکه پیغمبر در شب معراج بالا رفت و دید. غزالی و دیگر علما به سبب عظمت نام اسلاف خود این عقیده عامیانه را پذیرفتند و گفتند خدا جسم نیست اما دیده می شود و در آخرت همه نیکان او را می بینند و در دنیا فقط پیغمبر صلی الله علیه و آله دید. نظیر این کلمات را در جبر و کسب و کلام نفسی و قدیم بودن قرآن مرتکب شدند که محل ذکرآن جای دیگر است آری بمعنی دیگر می توان به چشم خدای را دید یعنی شناخت فردوسی در این باب گوید:

به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را

صبای کاشانی در جواب او گوید:

به بینندگان آفریننده بین بژرفی یکی در دو بیننده بین

که باز است از این خرد بیننده ات دری زی بزرگ آفریننده ات

علمای تشریح گویند خداوند تعالی در چشم حکمت ها بکار برده است که عقل در آن متحیر می ماند. سه رطوبت و هفت پرده تو در تو تعبیه کرده هر یک برای مصلحتی. رطوبت اصلی که دین بوسیله آن تحقق می یابد مردمک چشم است مانند عدس شفاف و بلورین و آن را جلیدیه گویند.از غایت لطافت و صفا نمی تواند مانند سایر اعضای تن از غذای خشن تغذیه کند،خون که حامل غذای اعضای بدن است پیش از رسیدن به مردمک چشم چند با تصفیه می شود،از جمله در پیه چشم که پرده ملتحمه است، نت به شکل مایع مذاب سرخ رنگ در پشت جلدیه قرار می گیرد و جلیدیه غذای خود را از آن دریافت می کند واین رطوبت را زجاجیه نامند آنگاه فضول غذای او که مانند خود او لطیف و صافی است از پیش جلیدیه بیرون می تراود و در تضاعیف پرده ها جذب می شود و آن را رطوبت بیضیه گویند.

آنگاه خدای تعالی مصلحت ندانست که نور چون به چشم در می آید یکباره بر همه مردمک بتابد و آن را خسته کند بلکه سوراخ کوچکی در پرده رنگین تعبیه کرد و آن پرده رنگین را در پیش جلیدیه آویخت این پرده که در بلاد گرم و روشن سیاه است و در بلاد معتدل میشی و در بلاد سرد کبود مانع آزار تابش خورشید است هر چه روشنی خورشید شدیدتر باشد رنگین تر است تا مانند عینک دودی جلیدیه را از سورت تابش نگاهدارد این پرده رنگین را عنبیه گویند، در میان این پرده سوراخ کوچکی است که نور از آن می گذرد و بجلیدیه وارد می شود البته جلیدیه خود بزرگتر از سوراخ است تا آن مقدار که محاذی سوراخ است اگر از قبول نور فرسوده گردد دیگر قسمتهای آن تقویت فرسوده کنند و باو نیرو فرستند. روی طبقه عنبیه پرده دیگری است شفاف مانند بلور صافی و بسیار مستحکم و اینها همه به شکل عدسی و آئینه محدب است و خواص این گونه آئینه ها در علم مناظر و مرایا مذکور و خداوند همه این خواص را در خلقت چشم بکار برده است . باری این طبقه اخیر را قرنیه گویند.

میان رطوبت جلیدیه و بیضه پرده بسیار لطیف است و مشبک تا فضول غذای جلیدیه از شبکات بیرون تراود آن را عنکبوتیه گویند. باز می دانیم که این پرده ها و رطوبت ها خود بیننده نیستند بلکه آلات و و سائلند مانند عینک و آن که به بیننده اصلی نزدیکتر است عصب است که آن را در فارسی پی گویند. این آلات مانند دوربین عکاسی نور را می گیرند اما نمی بینند خداوند تعالی برای دیدن در عقب استخوان کاسه چشم سوراخی تعبیه فرمود و غشای عصبی شرائین و رگها و پرده هائی از دماغ به درون کاسه چشم آورده است و آنها سه طبقه اند، منشأ عصب را برای دیدن از آن منفذ به درون کاسه چشم آورده است تا هر تأثیری از نور به جلیدیه می رسد در آن پرده عصب منعکس گردد و به دماغ برساند و آن را پرده شبکیه گویند و دو پرده دیگر صلبیه مشیمیه دنباله ام الدماغ و رابط میان چشم و مغز است چون روح و غذا از دماغ به چشم می رسد.آنگاه برای حرکت چشم به چپ و راست و بالاو پائین عضلاتی آفریده است به چهار سوی و پلک را حافظ آن کرده تا هنگام خواب و بیهوشی که انسان قادر به حفظ چشم نیست زیر پلک پنهان شود و مژگان آفرید به رنگهای مختلف در بلاد گرم و سرد چون انسان در هوای گرد آلود خواهد جائی را به بیند نور از خلل موی مژگان به درون رود اما غبار نرود و آسب نرساند انسان بتواند چشم را نیمه بسته نگاهدارد، و ابرو آفریده تا گرد و چرک و عرق پیشانی چون سوی چشم سرازیر شود به دو سوی منحرف گردد و چشم را زیان نباشد و ابرو را مقوس آفرید برای همین مصلحت غیر ذالک از مصالح و حکم. پس ملک الشعرای فتحعلی شاه بسیار نیکو گفت «که باز است از این خرد بیننده ات» و آن را بر همه اشعار قرون اخیر رجحان توان داد. رحمه الله تعالی

«و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بأبصارهم»(قلم43) نزدیک کافران به چشمهای خود تو را بلغزانند.

چشم را قوه ایست نطیر برق و مغناطیس که در اجسام دیگر خارج از بدن صاحبش تأثیر می کند و امروز آن را مغناطیس روحی گویند و فارسیان چشم زخم و درعربی عین الکمال نامند بعضی از مردم قدیم مانند ابوعلی جبائی از معتزله و ابوالقاسم بلخی تأثیر چشم را انکار داشتند و آن را از خرافات می پنداشتند. در مذهب مادی اثر همیشه از قوای ظاهری است مانند دوا برای مرض اما دعا و توسل به بزرگان دین و قبر صلحا و استخاره و امثال آن مؤثر نیست، در زمان ما مردم هستند که به تأثیر نفس و توجه همت جسمی را از جای می جنبانند مانند میز، و در حکایات سابقین آمده است که ابوسعید ابوالخیر در حمام با ابن سینا با هم بودند ابوسعید طاس حمام را به هوا پرتاب کرد و به قوه نفس نگاه داشت. چشم زخم نیز نوعی تأثیر نفس است و در بعضی ادعیه از معصومین علیهم السلام روایت کردند که برای دفع چشم بگویند «ما شاءالله لا قوة الا بالله العلی العظیم» و مردم برای حفظ از چشم زخم طریقه اندیشیده و آزموده اند، در برابر چیزهای دیگر که نظر گیر است جسمی زشت یا عجیب انگیز قرار می دهند تا هر کس از نزدیک آن بگذرد نظر وی را جلب کند و از استحسان چیز زیبا منصرف گردد. مثلاً شاخ آهو را بالای در خانه می نهند، یا سر حیوان مرده را نزدیک کشت زار علم می کنند چنانکه سعدی گوید: یکی روستائی سقط شد خرش علم کرد بر تاک بستان سرش آنگاه این عمل را بسفاهت نسبت می دهد: مپندار جان پدر کاین حمار کند دفع چشم بد از کشت زار که او دفع چوب از سر و روی خویش نیارست تا ناتوان مرد،ریش

اما غرض روستائی آن بود که بینندگان به سر خر مرده توجه کنند و از خوبی کشت منصرف گردند. متشرعین همین آیه «وان یکاد»را می نویسند یا ایة الکرسی و امثال آن تا بیننده متوجه خواندن آیه شود و از زیبائی بنا و نقش خانه منصرف گردد و هم نفوس خودشان به توسل به آیه قرآن قوی شودو قوه نفسانی صاحب چشم رابی اثر سازد.

به کار بردن اسباب روحانی مانند اسباب جسمانی است نه منافی با توحید است و نه مخالف توکل بر خداوند تعالی و بی دلیل تأثیر آنها را انکار نمی توان کرد.

اگر گوئی اسباب جسمانی مانند دوا برای بیمار تأثیر دائم دارد اما دعا و صدقه نیز همین طور است الا آنکه شرایط دوا را به تجربه یافته اند و شرائط دعا را جز اولیای خدا در نیافته اند، هر یک با شرایطش همیشه مؤثرند.

«قل للمؤمنین یغضوا من أبصارهم و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن» (نور31و32) مضمون هر دو آیه : به مردان و زنان مؤمن بگوی چشم فرو پوشند.

«ما زاغ البصر و ما طغی»(النجم17) چشم او نگردید و تعدی نکرد.

اشتباه حواس و خطای باصره معروف است همه کس می داند. انسان چیزهای بزرک را از دور کوچک می بیند و صورت خویش را در آینه مقابل خود می پندارد و چوب را در آب شکسته مشاهده می کند و احول یکی را دو می بیند و گاه صورت های بی حقیقت پیش خیال انسان مجسم میشود و شعله جواله حلقه آتشین به نظر می آیدو گاه حقایق معنوی به صورت اجسام پدیدار می گردد مانند سالهای قحط و فراوانی که در خواب فرعون به صورت گاو نموده شد. این صور بعضی حقیقت است و بعضی غیر محقق. مفسران فرق میان «زاغ» و «طغی» را نگفتند و در اصل لغت زیغ به معنی کج شدن و منحرف گشتن است و طغیان بیرون رفتن از حد چنانکه از ترجمه معلوم شد. در اقسام خطا که برای هر یک مثالی آوردیم بعضی را زیغ باید نامید و بعضی را طغیان. چون اهل مکه می گفتند پیغمبر آن فرشته که می بیند از سنخ تجسم خیال است و اوهام بی حقیقت، خداوند نفی فرمود که او حقیقت دید. باید دانست که عقل حاکم بر حس است و در ادراکات اعتماد بر عقل است نه بر حس گر چه مردم به حس مخصوصاً به باصره بیشتر اعتماد دارند و هر چه انسان کامل بیش از نوزاد از دیدن در یافته بوسیله عقل است نه حس و گرنه حس نوزاد به اندازه حس مرد کامل یا قویتر است.

منبع

• نثر طوبی، علامه شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، 79 تا 83