حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
محتویات
مولف
سيد شريف رضى، برادر سيد مرتضى است و جدش به امام كاظم عليه السلام و از طريق مادر به امام سجاد عليه السلام مى‌رسد. وى از دانشمندان بزرگ شيعه، اديب، شاعر، فقيه و مفسر است. ايشان از سن بيست سالگى شعر مى‌سروده و همان كسى است كه نهج البلاغه را گرد آورى كرده است. از وى آثار زيادى نام برده شده. در بحثهاى قرآنى افزون بر اين تفسير، كتاب تلخيص البيان عن مجازات و معانى القرآن را نگاشته. او از نظر علمى محبوب دانشمندان عصر خود بوده و از نظر سياسى و اجتماعى جايگاه رفيعى نزد دولتمردان و سياستمداران زمان خود داشته است.
ويژگيهاى اين تفسير
اين تفسير- همان طور كه از نام آن پيداست- به بررسى آياتى مى‌پردازد كه ابهامى داشته و پرسشهاى اعتقادى در آنها مطرح باشد يا اينكه مشكل بوده و از متشابهات باشد. شيوه آن بدين صورت است كه در آغاز آيه را مطرح و تفسير آن به صورت پرسش و پاسخ ارائه مى‌كند و پاسخها، بسيار علمى و دقيق است. اين كتاب در واقع «جزء پنجم» از ده جزئى است كه نه جزء ديگر آن مفقود شده و در دست نيست.
آغاز آن از آيه 7 سوره آل عمران و تقسيم‌بندى آيات به دو گروه محكم و متشابه است. چنانچه گفته شد، به تفسير تمام آيات نمى‌پردازد؛ بلكه در بردارنده برخى از مباحث مهم سوره آل عمران و نساء است. آخرين آيه مطرح شده، آيه 48 از سوره نساء إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ ... مى‌باشد.
اين تفسير از نظر علمى به نكته‌هاى ادبى، كلامى، فقهى مى‌پردازد و به اشعار استشهاد مى‌نمايد و به روش استدلالى و اجتهادى ديدگاه منتخب خود را مطرح مى‌كند.
نمونه اى از تفسير:
كسى كه سؤال كند از معناى آيه وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها ... «1» كه چگونه به طور مطلق خداوند به همه خطاب كرده است، هر كسى ثواب دنيا بخواهد به او مى‌دهيم؛ با اينكه بسيارى از افراد تلاشهاى زيادى براى به دست آوردن دنيا مى‌كنند؛ اما نصيبى ندارند و به آرزوى خود نمى‌رسند؟ ديدگاههاى مختلفى در پاسخ آن وجود دارد:
1. منظور اين است كه اگر كسى به تنهايى- بدون به دست‌آوردن ثواب آخرت- ______________________________ (1). آل عمران، 145 آشنايى با تاريخ تفسير و مفسران، ص: 218 اراده دنيا كند، ما به او دنيا مى‌دهيم؛ اما آخرت را بر او حرام مى‌كنيم، و واژه ثواب مجازا در اينجا به معناى منافع و لذات دنيوى است؛ 2. ديدگاه دوم از ابو على جبّايى است: منظور كسى است كه با جهاد كردن به دنبال غنيمت باشد. خداوند مى‌فرمايد: «نؤته منها» ما به او مى‌دهيم و اگر كسى در هنگام جهاد به دنبال طلب ثواب آخرت باشد و از خواسته‌هاى دنيا دورى بورزد، به او مى‌دهيم. اين لطف در حفظ جهاد است؛ 3. ديدگاه سوم از ابو القاسم بلخى است كه منظور از ثواب دنيا، دنيا طلبى و خواسته‌هاى منافقان در (روز) جنگ احد است كه به دنبال دنيا بوده‌اند. ايشان در ادامه شش ديدگاه را به طور مفصل مطرح مى‌كند؛ «1» سپس ديدگاه خود را با برهانهاى ادبى، كلامى، آيات و روايات به اثبات مى‌رساند.
منابع تفسیر حقایق التاویل
منابع تفسيرى كه ايشان به طور پراكنده از آنها سود برده، عبارتند از: تفسير ابو مسلم بحر اصفهانى، ابو على جبّابى، معانى القرآن فرّاء و مبرّد، تفسير طبرى، ابو جعفر اسكافى و ابو الحسن اخفش.
ویژگی های تفسیر
تفسير حقائق التأويل داراى چهار ويژگى است كه آن را از ساير تفسيرهاى عصر خود، ممتاز مى‌كند: 1. تعابير آن بلند و رسا و اديبانه است؛
2. به آيات مجمل و متشابه اختصاص دارد؛
3. ديدگاههاى مختلف را مطرح مى‌كند؛
4. از ادله مختلف (آيات، روايات و ادله عقلى) استفاده مى‌كند؛ بحث را به صورت اجتهادى ارائه مى‌دهد و با استدلال ديدگاهها را مورد بررسى قرار مى‌دهد.
يكى از محققان كه مقدمه‌اى بر اين تفسير نگاشته، مى‌نويسد: كتابى مانند اين تفسير كه پيش از آن به نگارش درآمده باشد، نمى‌شناسم؛ مگر امالى سيد مرتضى رحمه اللّه.
ايشان مى‌افزايد: گاهى وى را به زيدى بودن متهم مى‌كنند، با اينكه ايشان دوازده امامى است؛ اما اين اتهام در واقع يك اتهام سياسى است؛ چنان كه ابو الفرج اصفهانى، ابو حنيفه و سفيان ثورى را زيدى بر مى‌شمرند. منظور از زيدى بودن اين است كه خليفه زمان خود را جائر و ستمكار مى‌دانند؛ همچنين است نسبت اعتزال به ايشان.[۱]
پانویس
- ↑ ر. ك: عبد الحسين على، مقدمه حقائق التأويل، ص 75- 77.
منبع
آشنايى با تاريخ تفسير و مفسران، حسین علوی مهر، ص 216 تا 220
