ابواب فقه
يكى از مهمترين جلوه‌هاى تحولات در فقه، كيفيت دسته‌بندى مباحث فقهى و دگرگونيهائى است كه در اعصار مختلف به گونه‌هاى متفاوت در اين زمينه بوجود آمده است. در فقه شيعه نخستين تقسيم‌بندى صريح را در كتابهاى: مراسم تأليف سلار ديلمى (متوفاى 448) و المبسوط تأليف شيخ طوسى (متوفاى 460) و كافى تأليف أبو الصلاح حلبى (متوفاى قرن پنجم) مى‌توان مشاهده كرد كه ابواب فقه را به‌عبادات، محرمات و احكام تقسيم نموده‌اند.
شايعترين تقسيم‌بندى مباحث فقه نزد فقهاى شيعه دسته‌بندى محقق حلى در شرايع است كه كتاب خود را در چهار بخش تدوين كرده است: عبادات، عقود، ايقاعات و احكام.
شهيد اول (متوفاى 786) در كتاب القواعد و الفوائد در توضيح اين تقسيم‌بندى مى‌گويد: هدف حكم شرعى يا آخرت است و يا دنيا، گروه اول عبادات است و گروه دوم نيز اگر به تعبير لفظى احتياج داشته باشد به دو گروه تقسيم مى‌شود: عقود (عبارت لفظى از دو نفر) و ايقاعات (عبارت لفظى از يك نفر) و آنچه به تعبير لفظى احتياج ندارد در گروه احكام آورده مى‌شود «1».
گرچه فاضل مقداد (متوفاى 826) و فيض كاشانى (متوفاى 1090) دسته‌بندى جديدى را ارائه داده‌اند «2»، ولى تقسيم‌بندى محقق حلى همچنان در كتب فقهى شيعه پابرجا مانده و پيروى شده است.[۱]
هر قسم از چهار قسم در تقسیم بندی محقق حلی را كتابهايى است كه هر كتاب را بر مقاصد و فصول يا اركان و اطراف و فصول يا بر ابواب و فصول، يا غير اينها بحسب اختلاف تعبير و بيان مؤلفان، تقسيم كرده‌اند كه در حقيقت عنوان «كتاب» به منزلۀ عنوان «جنس» است براى انواع و اصناف و فروع، كه به منزلۀ اشخاص و جزئيات بشمار مى‌آيد.
كليات كتب فقه بترتيب مسطور در كتاب شرائع بدين قرار است:
قسم اول (عبادات) را ده كتاب زير است:
1- كتاب طهارت. 2» صلاة. 3» صوم. 4» اعتكاف. 5» زكاة. 6» خمس. 7» حج. 8» عمره. 9» جهاد. 10» امر بمعروف و نهى از منكر.
قسم دوم (عقود) را پانزده كتاب است بدين قرار:
1- كتاب تجارت. 2» رهن. 3» مفلّس. 4» حجر. 5- كتاب ضمان. 6» صلح. 7» مضاربه. 8» مزارعه و مساقات. 9» وديعه. 10» عاريه. 11» اجاره. 12» وكالت. 13» وقوف و صدقات. 14» هبات. 15» سبق و رمايه. 16» وصايا. 17» نكاح.
قسم سيم (ايقاعات) را يازده كتابست بدين قرار:
1- كتاب طلاق. 2» خلع و مباراة 3-» ظهار. احكام «كفارات» بعنوان «لواحق» اين كتاب آورده شده است. 4» ايلاء. 5» لعان. 6» عتق. 7» تدبير و مكاتبه و استيلاد. 8» اقرار 9-» جعاله. 10» ايمان. 11» نذر.
قسم چهارم (احكام و سياسات) را دوازده كتابست بدين قرار:
1- كتاب صيد و ذباحه. 2» اطعمه و اشربه. 3» غصب. 4» شفعه. 5» احياء موات. 6» لقطه. 7» فرائض. 8» قضاء. 9» شهادات 10» حدود و تعزيرات. 11» قصاص. 12» ديات.[۲]
پانویس
