خوارج
خوارج
این گروه در جریان جنگ «صفین» پس از قضیۀ «حكمیت» از اكثریت مسلمانان جدا شدند. آنان معتقد بودند حکمیت، خلاف بوده، همگی به ویژه امام علی علیه‌السلام باید از این لغزش توبه كنند. سرانجام دوازده هزار نفر به رهبری "عبدالله بن وهب " در اطراف كوفه گرد آمدند. اما امام علیسالع) و برخی از اصحاب او بارها با خوارج مناظره و مباحثه كردند. در نتیجه شماری از این كسان، موضع خود را رها كردند. سرانجام به دنبال قتل فجیع یكی از صحابه، امام علی علیه‌السلام تصمیم به دفع فتنه خوارج گرفت. جنگی روی داد كه به جنگ نهروان شهرت یافت در این پیكار خوارج كاملاً سركوب شدند. كشته شدن شمار زیادی از مردان خوارج، بازماندگان خوارج را سخت متأثر كرد. به گونه‌ای كه بر آن شدند تا از امام علی علیه‌السلام انتقام بگیرند. طبق نقل مشهور، سه تن از بازماندگان نهروان تصمیم گرفتند سه تن از شخصیت‌های حادثه‌ساز امت اسلام را، كه عبارت بودند از - امام علی علیه‌السلام ، معاویه بن ابوسفیان و عمرو بن عاص -از میان بردارند، تنها عبدالرحمان بن ملجم كه مأمور كشتن امام علی علیه‌السلام بود، موفق شد.
شورش‌های خوارج
پس از انتقال خلافت به معاویه در سال41 ه.ق، خوارج علیه معاویه و امویان قیام کردند. طی جنگی كه بین خوارج و معاویه روی داد، خوارج شكست خوردند. در سال 43ه.ق این گروه با رهبری مستورد بن علّفه خارجی در عراق شورش كردند و با مغیره بن شعبه، والی كوفه جنگیدند. در سال58ه.ق كه عبیدالله بن زیاد فرمانروای مطلق العنان عراق بود، گروه زیادی از خوارج كشته شدند.
در دورانی كه زیاد و فرزندش در عراق حكومت می‌كردند، خوارج سخت سركوب شدند. نافع بن ازرق در بصره قیام كرد. در سال 75ه.ق حجاج بن یوسف ثقفی والی عراق شدیداً خوارج را سركوب کرد. در سال 77 ه.ق خوارج با رهبری شبیب بن ورقاء و قطری بن فجائت در كوفه و اهواز قیام كردند. در همین سال گروهی از خوارج یاد شده، پس از آن كه شبیب در جنگ كشته شد، با فرماندهی قطری، كه از ازارقه بود، به طبرستان كوچ كردند. امّا مهلّب فرمانده نظامی حجاج آنان را تا طبرستان تعقیب و سركوب نمود. در سال 100ه.ق خارجیان عراق شورش كردند كه در سال بعد سركوب شدند. بهلول بن بشر در سال 119ه.ق در عراق دست به قیام زد كه به وسیلۀ عاملان خلیفه هشام بن عبدالملك فرو پاشیدند. در سال‌های پایانی خلافت امویان خوارج در عراق و دیگر جاها بر فعالیت‌شان افزودند. در سال‌های سال 122 ه.ق تا سال 124ه.ق شورش‌هایی در آفریقا علیه امویان پدید آمد. در سال 126ه.ق تا سال 128ه.ق خوارج عراق با رهبری سعید بن بهدل و ضحّاك بن قیس شوریدند در آن سال ابوحمزه خارجی و عبیدالله بن یحیی طالب الحق در حضر الموت یمن قیام كردند. در سال 129ه.ق شیبان بن عبدالعزیز خارجی، قیام كرد كه به دست عمر بن هبیره والی عراق كشته شد. در سال 130 ه.ق شیبان بن سلمه خارجی در خراسان طغیان كرد. در اواخر دوران اموی خوارج غالباً از موصل خروج می‌كردند و عمدتاً از آل بكر و بنی‌شیبان بودند. در این دوران خالد قسری، فرمانروای اموی عراق، شدیداً به سركوب خوارج اهتمام می‌ورزید. پس از فروپاشی امویان و تأسیس خلافت عباسیان، قیام‌های خوارج هم‌چنان ادامه یافت. در سال 132ه.ق گروهی از خوراج اباضی و نیز گروهی از صفریه در عمان خروج كردند كه غالباً كشته شدند. در سال 136ه.ق خوارج آذربایجان قیام كردند. معبد بن حرمله شیبانی در سال 137ه.ق در جزیره شورش كرد و سال بعد كشته شد. فرقه‌ای از خوارج در سال 139 ه.ق در ارمنستان قیام كردند. و از سال 140ه.ق تا آخر قرن سالسدۀ دوم هجری) خارجیان یمن و موصل و خراسان و سجستان و جزیره مكرراً قیام كردند و جملگی شكست خوردند. هنگامی كه در اواخر سدۀ دوم هجری قیروان به دست ابوعبدالله شیعی سال298ه.ق گشوده شد و پس از آن عبیدالمهدی سال322ه.ق قدرت را به دست گرفت و حكومت عبیدیان فاطمی را در شمال آفریقا بنیاد نهاد، ابو یزید نُكاری، علیه فاطمیان شیعی دست به قیامی گسترده زد. اما سرانجام شكست خورد . پس از آن، شورش‌های خارجیان فروكش كرد.
عقاید خوارج
عقاید خوارج اولیه را می‌توان به اختصار چنین برشمرد: 1- هر كس مرتكب گناه كبیره شود، از اصحاب جحیم است. 2- هر جا كه خوارج حاكم نباشند، دارالکفر است. 3- هر كس در دارالکفر ساكن شود، كافر است و باید علیه او قیام كرد. 4- حكومت ابوبكر و عمر و شش سال اول حكومت عثمان و خلافت امام علی علیه‌السلام تا پذیرش حكمیت، مشروع بود. 5- حكومت و امارت موروثی نیست. 6- انتخاب امام باید با رأی و انتخاب آزاد مردم صورت گیرد. 7- حكومت، اختصاص به امام علی علیه‌السلام و فرزندان او ندارد. 8- جایز است كه اساساً در عالم امامی نباشد. 9- خروج علیه امامی كه خلاف سنّت عمل كند واجب است. 10- ضرورت وجود امام به دو دلیل است :
الف) امامت نماز ب)فرماندهی جهاد.
فرقه‌های خوارج و عقاید آن‌ها
مهم‌ترین گروه‌های خوارج عبارتند از:
1- ازرقیّه؛ كه به وسیله نافع بن ارزق حنفی پایه‌گذاری بوده است. نافع نخستین انشعابگر خوارج است
2- نجدیه: نجده بن عمر حنفی از یاران نافع بود، اما از او جدا شده فرقۀ نجدیه و یا نجدات را پدید آورد. ً علت اصلی انشعاب نجده، تندروی‌های فكری و عملی ازرقیان بود.
3- اباضیه: مؤسس این فرقه عبدالله بن اباض تمیمی است كه احتمالاً در سال 80 ه.ق در گذشته باشد. این فرقه از میانه روان خوارج به شمار می‌رفتند.
منابع
دائرةالمعارف تشیع، زیر نظر: احمد صدر سید جوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حسن یوسفی اشکوری؛ تهران، نشر محبی، چاپ اول، 1386، ج7، ص295.
