النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)

کتابی است در فقه شیعه اثر شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن حسن طوسی ملقب به شیخ طوسی .

معرفی اجمالی کتاب

كتاب النهاية يكى از معتبرترين آثار فقهى قدماء و از مشهورترين و مهم‌ترين آثار علمى بجامانده از شيخ طوسى( قده) است.

اين كتاب يك دوره فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات است كه نظير المقنع شيخ صدوقو المقنعة شيخ مفيدمتن آن برگرفته از نصوص و روايات است و به اصطلاح فقه آن فقه منصوص يا اصول متلقاة است. اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و به آن استناد شده است و تا زمان تأليف شرائع الاسلام محقق حلى( م 676 ق) تدريس مى‌شده و شروحى بر آن نوشته شده است. النهاية اولين تأليف فقهى شيخ طوسى( قده) مى‌باشد كه در اكثر كتب فقهى شيخ طوسى نظير« الخلاف»،« الجمل و العقود»،« المبسوط»،« الإيجاز في الفرائض» و« الاقتصاد» مطالبى به آن ارجاع و حواله شده است. در تحقيق و تصحيح كتاب موجود از 5 نسخۀ خطى و سه نسخۀ چاپى استفاده شده كه عبارتند از: 1- نسخۀ چاپى كتابخانۀ دانشگاه تهران كه بوسيلۀ استاد دانش‌پژوه تصحيح و تحقيق شده و بوسيلۀ دانشگاه تهران چاپ شده است. اين نسخه، نسخۀ اصلى است كه براى مقابله با پنج نسخۀ خطى مورد استفاده قرار گرفته است و داراى مزايايى است كه در مقدمۀ كتاب ذكر شده است. 2- نسخۀ خطى كتابخانۀ دكتر اصغر مهدوى با شمارۀ 487 كه در سال 546 ق نوشته شده است و با رمز« مه» مشخص شده است. 3- نسخۀ خطى كتابخانۀ محمد امين خنجى با شمارۀ 318 كه در سال 579 ق نوشته شده و با رمز« خ» مشخص شده است. 4- نسخۀ خطى كتابخانۀ ملك با شمارۀ 3970 كه در سال 627 ق نوشته شده و با رمز« ملك» مشخص شده است. 5- نسخۀ خطى كتابخانۀ آية اللّه خادمى اصفهانى كه شامل دو اجازه از علامۀ حلّى( قده) به حسين بن اردشير در سال 681 ق است و با رمز« ص» مشخص شده است. اما دو نسخۀ چاپى ديگر، نسخۀ چاپ بيروت با رمز« ب» و نسخۀ چاپ سنگى با رمز« ح» مى‌باشد.

ویژگی های کتاب

اگر چه كتاب« النهاية» به سبك رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما تأليف شده است و متن آن برگرفته از روايات و متون اخبار اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد امّا داراى ويژگى‌هاى خاصى است كه به چند مورد اشاره مى‌شود: در برخى از موارد مؤلف رواياتى را با لفظ« روى» به صورت مجمل و يا حتى با ذكر سلسله سند بيان مى‌كند كه به چند نمونه اشاره مى‌شود. قد روى انه يكون ميراثه لورثته الكفار و ذلك محمول على ضرب من التقيد لانه مذهب العامّة، قد روى عن أبي الحسن الثالث عليه السلام، الأول أحوط و أكثر في الروايات، روى ابن أبي عمير عن إبراهيم بن عبد الحميد عن سعد إسكاف عن زياد بن عيسى، عن أبي الجارود عن أصبع عن أبي عبد اللّه( ع)، روى السكوني عن أبي عبد اللّه( ع)، على ما روى في بعض الأخبار، فإن ذلك مكروه على ما جاءت به الأخبار، كان عليه الحد على ما روى في بعض الروايات. در برخى موارد نيز نظريات فقهاى بزرگ به صورت مجمل و با عنوان« بعض أصحابنا» بيان مى‌نمايد، به عنوان نمونه، جلد اول، صفحۀ 409، جلد سوم، صفحۀ 199 و 269. از آن جايى كه كتاب« النهاية» پس از« تهذيب الأحكام» نوشته شده است، مؤلف در مواردى تفصيل مطالب را به« التهذيب» ارجاع مى‌دهد، به عنوان نمونه: در كتاب الحج: إلى آخر الدعاء التي ذكرناه في كتاب« تهذيب الأحكام»، در كتاب المواريث: قد أوردناها في كتاب« تهذيب الأحكام» بأنهم يورثون من الجهتين، در كتاب الديات: قد أوردناه نحن في كتاب« تهذيب الاحكام» فمن أراد الوقوف عليه فليقف عليه من هناك از ديگر ويژگى‌هاى مهم كتاب، اختصار و ايجاز در ذكر مباحث كتاب است بطورى كه در آخر كتاب المواريث مى‌نويسد: فينبغي أن يعرف هذا الباب و يعتمد عليه، فإنّه يشرف به على سائر ما طوّل به من المسائل في الكتب، و أصولها ما لخصناه

اگر چه متن كتاب، از روايات اخذ شده است، امّا گاهى مؤلف چندين صفحه را به ذكر روايات با نام راوى و امام معصوم( ع) اختصاص داده، به عنوان مثال: در قسمت انفال از كتاب متاجر 9 روايت، در كتاب قضاء، صفحات 80 تا 88 از جلد دوم، 26 روايت، در باب حث الوصيّة، صفحات 138 و 39 از جلد سوّم، در كتاب ديات، صفحۀ 422 از جلد سوّم، و همين‌طور در صفحۀ اول كتاب متاجر روايات متعددى را نقل مى‌كند.

بخش های کتاب

مباحث كتاب به طور كلى در ابتداء به: كتاب، سپس باب و در آخر به مسأله تقسيم مى‌شود و دو مجموع شامل 22 كتاب، 214 باب و 36000 مسأله است. كتاب النهاية شامل كتاب‌هاى طهارة، صلاة، صيام، زكاة، حج، جهاد، ديون و كفالات و حوالات و وكالات، شهادات، قضايا و احكام، مكاسب، متاجر، نكاح، طلاق، عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصايا، مواريث، حدود و ديات مى‌باشد. در تقسيم‌بندى مباحث، بر خلاف اكثر كتب فقهى قديمى، كتاب الصوم بر كتاب الزكاة مقدم شده است.

نسخه‌ها

در الذريعة به نسخه‌هاى متعددى اشاره شده كه عبارتند از: 1- نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده، با اين تفاوت كه نسخه‌اى كه متعلّق به دكتر مهدوى بوده و به خط ابو الفرج مسعود است و در سال 546 نوشته شده است، اين نسخه به عنوان نسخۀ اصلى عنوان شده است. در حالى كه در مقدمۀ ناشر، ناشر كتاب موجود، نسخۀ اصلى را نسخه‌اى كه متعلّق به استاد دانش‌پژوه بوده ذكر نموده و نسخۀ دكتر مهدوى را يكى از 5 نسخه دانسته است 2- قديمى‌ترين نسخه‌اى را كه صاحب الذريعة در كربلا ديده و مربوط به سال 591 ق است و به خط ابو الحسن على بن ابراهيم بن موسى فراهانى است، در كتابخانۀ تهرانى نگهدارى مى‌شود. 3- قديمى‌ترين نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى است، مربوط به سال 507 ق مى‌باشد. 4- نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى، مربوط به سال 985 ق. 5- نسخۀ شيخ هادى كاشف الغطاء، مربوط به سال 1060 ق. 6- نسخۀ قاسم محيى الدين، در نجف به خط عاشور بن حسن، مربوط به سال 1084 ق. 7- نسخۀ آية اللّه نورى، به خط اسماعيل هرقلى.( الذريعة 24/ 404 ق).

ترجمه، شرح ، تعلیقات و ... بر کتاب

كتاب النهاية داراى 7 شرح است كه 4 شرح آن متعلّق به شيخ قطب الدين راوندى است. اين شروح عبارتند از:

1- نكت النهاية، تأليف محقق حلى 2-المرشد إلى سبيل التعبد، تأليف فرزند مؤلف، ابو على حسن بن محمد طوسى 3-شرح النهاية، تأليف نظام الدين سليمان بن حسن صهرشتى صاحب اصباح الشيعة 4-شرح مشكلات النهاية، تأليف قطب الدين راوندى 5- شرح ما يجوز و ما لا يجوز في النهاية، تأليف قطب الدين راوندى 6- نهية النهاية، تأليف شيخ قطب الدين راوندى 7- المغني في شرح النهاية الطوسيّة، تأليف شيخ قطب الدين راوندى كتاب النهاية بوسيلۀ بعضى از اصحاب هم‌عصر با شيخ طوسى( قده) به فارسى قديمى ترجمه شده است كه در كتابخانۀ سيد جليل نصر اللّه تقوى در تهران وجود دارد

وضعیت نشر

اين كتاب براى اولين بار در سال 1276 ق همراه با كتاب نكت النهاية در كتاب جوامع الفقهية چاپ شده است در سال 1373 ق در چاپخانۀ دانشگاه بصورت مستقل و سپس در بيروت با مقدمه‌اى از آقا بزرگ تهرانى صاحب الذريعة چاپ شده است. دكتر مهدوى نيز در سال 1382 ق به مناسبت هزارۀ مهرگان در دو جلد با مقدمۀ آقاى دانش‌پژوه بار ديگر چاپ نموده است. كتاب موجود كه النهاية به ضميمه نكت النهاية مى‌باشد در سال 1417 ق توسط نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين چاپ شده است.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث 3 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی " النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی ".