النکت الاعتقادیة (کتاب)

کتابی است با موضوع کلام و عقاید شیعه که تالیف آن توسط شیخ مفید محل تردید است و این احتمال قوی تر است که توسط فخر المحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی تالیف شده باشد.

محتویات

۱ معرفی اجمالی کتاب
۲ بخش های کتاب
۳ ارزش کتاب
۴ یادداشت
۵ عناوین دیگر
۶ ترجمه ، شرح، تعلیقات و ... بر کتاب
۷ منابع

معرفی اجمالی کتاب

یکی از آثار بسیار ارزشمند شیخ فاخر جهان اسلام، ابن معلم، شیخ مفید کتاب النکت الاعتقادیه می باشد که به زبان عربی تالیف یافته است.

در معرفت خداوند و اصول دین، نمی توان به صرف تقلید اکتفا کرد چراکه این باعث می شود همیشه اوقات مردم در تشکیک باشند و ایمان کاملی که سبب پیشرفت اسلام و پایبند شدن به قوانین و احکام او باشد نداشته باشند. از این جهت علمای اعلام کتابهای بسیاری مفصلا و مختصرا در این باب تالیف نموده اند که از آن جمله کتاب " نکت الاعتقادیه" شیخ مفید است که حاوی اصول اسلامیه و فنون کلامیه در معرفت خداوند و اصول دین می باشد که در آن شیخ با دلایل عقلی و براهین قطعی به طرح مباحث می پردازد. این کتاب شامل رسائل شیخ مفید با عناوین " النکت فی مقدمات‌الاصول‌ "، " الحکایات" ، "مسأله فی‌الاراده "، " عدم سهو‌النبی ص " ، " ایمان‌ابی‌طالب " ، " رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء " می‌باشد که هر کدام محقق خاص خود را داراست.

مرحوم شیخ در این كتاب به بررسی مباحث اعتقادی مانند: توحید، نبوّت ، معاد، عدل و امامت پرداخته است.

سبك كتاب به صورت پرسش و پاسخ و مبتنی بر استدلال های عقلی است. مؤلف با دید باز و روشن با مسائل برخورد كرده و اجازه طرح هر نوع سؤالی را داده و با استدلال و برهان محكم، استوار و منظم به پاسخ گویی پرداخته است.

بخش های کتاب

كتاب النكت در پنج فصل تنظیم شده كه هر فصل در یكی از اصول دین بحث كرده و هر فصل به چند باب تقسیم شده است. فصل اول: در شناسایی پروردگار و صفات ثبوتیه و سلبیه فصل دوم: در عدل فصل سوم: در نبوت فصل چهارم: در امامت فصل پنجم: معاد

ارزش کتاب

این كتاب مانند سایر كتاب های شیخ مفید از ارزش و اعتبار بالایی، برخوردار است و جایگاه ارزشمند و والایی را در میان تألیفات شیعه به خود اختصاص داده است. یكی از ویژگی های منحصر به فرد كتاب به خدمت گرفتن عقل، استدلال و فلسفه در جواب ها می باشد، چرا كه در این دوره دشمنان دین و اسلام، فلسفه و استدلالهای عقلی را وسیله ای برای تهاجم به اسلام قرار داده بودند. و شیخ با اصول و مبانی خود آنها بر علیه آنها استفاده كرده است. شیخ مفید در هر باب بعد از استدلال های عقلی و فلسفی، در هر مناسبت و موضوعی، آیات و روایات مربوط به آن موضوع را آورده است. این كتاب برای آشنایی با عقاید اسلامی، كتاب معتبر و مفیدی می باشد.

یادداشت

النکت الاعتقادیه عنوانِ جعلی رسالۀ کلامی مختصری است در بیان اصول دین شامل پنج فصل ، به صورت سؤال و جواب، با عناوین (فإن قیل – فالجواب). فصول پنج گانۀ رساله: الفصل الأول: فی معرفة الله تعالی و صفاته الثبوتیة والسلبیة؛ الفصل الثانی: فی العدل؛ الفصل الثالث: فی النبوۀ: الفصل الرابع: فی الإمامة؛ الفصل الخامس: فی المعاد. آغاز رساله: بسمله. حمدله. والصلاة والسلام علی أشرف الانبیاء وسید المرسلین... أما بعد فهذه عقیدتی قادنی الدلیل الیها وقوی اعتمادی علیها و جعلتها بعد التوضیح والتبیین تحفة لاخوانی المؤمنین. انجام رساله: الدلیل علی ذلک انّه معصوم وکلّما أخبر به المعصوم فهو حقّ وإلا لم یکن المعصوم معصوماً. فکلّ ما أخبر به النبی (ص) فهو حقّ.

و اینک چند نکته:

یکم: در منابع کهن رساله ای موسوم به «النکت الاعتقادیه» به شیخ مفید نسبت نداده اند بلکه رسالۀ کلامی شیخ مفید به نام «النکت فی مقدمات الأصول» در فهرست نجاشی آمده و نسخه هایی از آن موجود است - از جمله نسخۀ خطی کتابخانۀ آیت الله مرعشی به شمارۀ 2/ 12348 و عکسی مرعشی شماره 1104 در مجموعۀ ابن العودی. این رساله با آنچه به عنوان «النکت الاعتقادیه» مشهور شده، به کلی متفاوت است و در ضمن منشورات کنگرۀ شیخ مفید با تصحیح استاد سید محمد رضا حسینی جلالی به چاپ رسیده است. آغاز رسالۀ «النکت فی مقدمات الأصول»: بسمله. ... أما بعد فان أکثر الموحدین افتتحوا کلامهم فی ارشاد المبتدیین بالقول فی اول فرایض الله تعالی علی عباده المکلفین.

انجام رساله: ولیس فی القطع فی الجملة علی عفو عن مبهم لایعرف عینا قطعا علی ما کان الوقف فیه من الأعیان. این رساله قطعا از آثار شیخ مفید است، اما النکت الاعتقادیه ی مذکور شباهتی با دیگر آثار شیخ مفید ندارد.

دوم: سیاق عبارات و اصطلاحات مندرج در النکت الاعتقادیه نشان می دهد که این رساله دیر زمانی پس از عصر شیخ مفید تألیف شده است. سیاق عبارات این رساله و ساختار علمی آن، با عصر خواجه نصیر طوسی و بعد از آن هماهنگی دارد. مثلا در خطبۀ رساله آمده: «هذه عقیدتی قادنی الدلیل الیها وقوی اعتمادی علیها» که مشابه این عبارت در خطبۀ تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی چنین آمده است: «... ونکت مسائل الاجتهاد، مما قادنی الدلیل الیه وقوی اعتمادی علیه».

سوم: تمام نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه مربوط به پس از سدۀ هشتم هجری است و نسخه ای پیش از این تاریخ از آن سراغ نداریم.

چهارم: نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه معمولا همراه با آثار دیگری از علامه حلی و فخر المحققین است و نه آثار شیخ مفید.

پنجم: این رساله در برخی از نسخه های موجود از آن، از جمله در نسخۀ شماره 206 آستان قدس رضوی با عنوان «عقائد فخر الدین» به فخر المحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی (771ق) منسوب شده است.

ششم: با توجه به قرائن پیش گفته و دقت در متن رساله، سبک نگارش و پرسش و پاسخها و فصل بندی و مسائل مطرح شده در آن، ومقایسه آن با دیگر آثار و اندیشه های کلامی فخر المحققین و دیگر متکلمان هم عصر وی، احتمال انتساب رساله به فخر المحققین تقویت می شود.

هفتم: این رساله با نام جعلی دیگر «الفخریة فی العقائد» با انتساب به فخر المحققین با تصحیح شیخ محمد رضا انصاری قمی در دفتر چهارم میراث اسلامی ایران به چاپ رسیده و در مقدمۀ محقق آمده که نام رساله و انتساب آن به فخر المحققین در یکی از نسخه های مورد مراجعه وی تصریح شده است. گرچه در هیچ منبع دیگری همچون فهرست ها و منابع کتابشناسی و تراجم به چنین رساله ای از فخر المحققین اشاره نشده است.

هشتم: بنا بر این، نام دقیق رساله مشخص نیست، تنها می توان گفت: «العقائد» یا «رسالة فی العقائد» و نامهای «النکت الاعتقادیه» یا «الفخریة فی العقائد» نام دقیق و قطعی رساله نمی تواند باشد. اما عدم انتساب آن به شیخ مفید قطعی و انتساب آن به فخر المحققین محتمل است.

نهم: پیش از این چند تن از کتابشناسان و محققان به این موضوع پرداخته اند و حق مطلب را ادا کرده اند از جمله مرحوم استاد سید عبد العزیز طباطبائی و استاد سید محمد رضا حسینی جلالی و استاد رضا مختاری و استاد سید محمد اصفیائی و ... اما متأسفانه هنوز در برخی فهرست های جدید مخطوطات این رساله را با عنوان «النکت الاعتقادیه» از شیخ مفید معرفی می کنند.

عناوین دیگر

النکت فی مقدمات‌الاصول‌.

الحکایات.

مسأله فی‌الاراده.

عدم سهو‌النبی ص.

ایمان‌ابی‌طالب.

رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء

ترجمه ، شرح، تعلیقات و ... بر کتاب

آیت الله سید هبة الدین شهرستانی از جمله کسانی است که بر این کتاب حاشیه ای زده و به شرح و بسط مطالب کتاب پرداخته اند. وضعیت نشر كتاب النكت الاعتقادیه در یك جلد به زبان عربی، توسط دارالمفید بیروت در سال 1413 هـ.. ق، به چاپ رسیده است.

این رساله با عنوان مذکور و با انتساب به شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (413ق) نخستین بار در بغداد به وسیلۀ مرحوم سید هبة الدین شهرستانی در 1343ق به چاپ رسیده و پس از آن در چاپهای بعدی و در فهارس مخطوطات و منابع کتابشناختی با عنوان جعلی مذکور به شیخ مفید منسوب شده است.