تجسم اعمال

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

تجسم اعمال مسئله ای است که در هر یک از حوزه­های کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان به نوعی مطرح بوده است. بسیاری به اثبات آن پرداخته و سخت از آن طرفداری کرده­اند، برخی نیز آن را دور از حکم عقل شمرده و به انکار آن برخاسته­اند. هر چند خود عنوان تجسم اعمال در آیات و احادیث دیده نشده، ولی بی گمان خاستگاه آن آیات کریمه قرآن و احادیث شریفه صادره از اهل بیت عصمت علیهم السلام است. در قرآن و روایات در مورد اعمال انسان، اعم از اعمال ظاهری و باطنی، و نقش آن در جزای اخروی، مطالبی آمده که دانشمندان از آن به تجسم اعمال/ یا تجسد اعمال/ و یا تمثل اعمال/ و نظایر آن/ تعبیر کرده­اند. این مسئله از این نظر حائز اهمیت است که می­تواند به شبهه­ای که پیرامون کیفر برخی از اعمال وارد است، پاسخ قانع کننده­ای ارائه دهد.

تعریف

تجسم اعمال به معنای به شکل، جسم و پیکر در آمدن موجودات غیر مادی مانند عقاید، اخلاق و اوصاف، افعال و آثار انسان است/ "قرآن و روایات دلالت دارند بر اینکه هر عملی که انسان در این جهان انجام می دهد دو صورت و دو ظهور و دو هویت دارد و با یکی از آنها در این دنیا تمثّل می کند و با دیگری در آخرت مثلاً نماز در این دنیا عبارت است از یکسری از ذکرها و حرکات که هویت دنیوی نماز را تشکیل می دهند ولی همین نماز در آخرت ظهور دیگری دارد و همچنین است اعمال ناشایست ."/ زیرا اقتضای این عالم آن است که عمل به این صورت جلوه کند و اقتضای عالم آخرت آن است که عمل به شکل اصلی و واقعی خود ظاهر شود.علامه طباطبایی در تفسیر آیه 19 سوره احقاف می فرمایند:ولکلّ درجات ممّا عملوا و لیوفیّهم اعمالهم و هم لا یظلمون.صدر آیه از نوعی نسبت خاص حکایت می کند و عبارت میانی از اتحاد بین عمل و جزای آن و ذیل آیه از جزای عادلانه که در واقع سبب نسبت و اتحاد مذکور است.آیات بسیار دیگری وجود دارند، که دلالت می کنند بر اینکه اعمال خیر و شرّ انسان بعینه به وی برگردانده می شوند/

نظرات مختلف پیرامون تجسم اعمال

نسبت به مسئله تجسم اعمال میان بزرگان اختلاف است.گروهی این نظریه را پذیرفته و گروهی آن را رد کرده اند.در میان قائلان به این مسأله، سه نظر عمده وجود دارد:

• 1."عذاب و نعمتها در آخرت ،در واقع همان تجسم اعمال و ملکات فاعل آنهاست؛ طبق این نظریه هر عملی که انسان در دنیا انجام می دهد،بدون تردید نتیجه انگیزه و نیّاتی است که در جانش نقش بسته است.به فرموده قرآن کل یعمل علی شاکلته/هر انسانی طبق نیّات و تفکرات شکل یافته خود عمل می کند.اساس کار اندیشه و انگیزه است.عملی که با انگیزه های پست حیوانی و یا نیّات و اهداف متعالی انجام می گیرد،تصویری در صفحه روان از خود باقی می گذارد.اگر این عمل تکرار نشود بتدریج آن صورت نفسانی کمرنگ و محو می شود ولی اگر تکرار شد تدریجاً پرورش یافته و به شکل ملکه راسخه در می آید و در صحیفه جان انسان ماندگار می شود و پس از مرگ تجسم عینی پیدا می کند.

• 2. نظریه دوم آن است که هر عملی دو چهره دارد یک چهره ظاهری که گاه در این دنیا آمیخته با لذت و رفاه و ثروت است ولی چهره دیگری به عنوان صورت ملکوتی و باطنی است که در قیامت ظاهر می شود.

• 3. نظر سوم قول به تفصیل است.طبق این عقیده، برخی از عقاب و ثوابها در حقیقت همان عمل انسان و تجسم آنهاست ،(نظریه تجسم اعمال) ولی بعضی دیگر جزای اعمال انسان است (و نه تجسم اعمال)."/

اما"گروهی دیگر از مفسران و متکلمان اسلامی تجسم اعمال را غیر ممکن دانسته و همه آیات و روایات دالّ بر آن را به گونه ای تأویل کرده اند. عمده دلیل آنان بر این مدعا این است که اعمال انسان از مقوله اعراض می باشد . بنابراین از نظر ایشان نظریه تجسم اعمال مواجه با یک اشکال است و آن اشکال اینکه:

وجود عرض قائم به خود نیست و چون اعمال و افعال انسان از مقوله اعراض بوده و وابسته به انسان هستند،در نتیجه پس از تحقق یافتن نابود می شوند و دیگر چیزی نیست تا اعاده گردد،در حالیکه بنابر نظریه تجسم اعمال،خود اعمال بدون تکیه بر جوهر تحقق می یابند و این امری غیر ممکن است.علامه مجلسی پس از نقل نظریه شیخ بهایی درباره تجسم اعمال می گوید: محال دانستن انقلاب عرض به جوهر در این دنیا و ممکن دانستن آن در سرای دیگر نوعی سفسطه است؛ زیرا دو نشئه دنیا و آخرت با هم تفاوتی ندارند مگر اینکه مرگ و احیاء دوباره، میان آن دو فاصله ایجاد کرده است و این تفاوت نمی­تواند وجه اختلاف احکام یاد شده باشد/ جواب آن است که این اشکال به سه دلیل بر نظریه تجسم اعمال وارد نیست؛ اول آنکه به مقتضای براهین عقلی آنچه تحقق یافت و لباس هستی بر تن کرد، دیگر به هیچ وجه معدوم نمی­گردد و در آن مرحله و در ظرف خود که تحقق یافته است همیشه باقی خواهد ماند و عارض شدن عدم بر آن از قبیل اجتماع وجود و عدم است که محال بودن آن بدیهی است /دلیل دوم آنکه قرآن می فرماید: همه چیز در امام مبین ثابت و باقی است و اعمال انسان هم از این حکم کلی مستثنی نخواهد بود.چنانکه می فرماید: از علم پروردگار تو حتی هم وزن ذره ای از آنچه در زمین و آسمان است پنهان نیست و نه چیزی کوچکتر از آن و نه برگتر از آن نیست مگر آنکه در کتاب مبین ثبت و محفوظ است/ و بالاخره آخرین جواب آنکه، هر چند ما به معاد جسمانی معتقدیم لکن معنی این سخن آن نیست که همه قوانین مربوط به نظام دنیوی در حیات اخروی نیز جریان خواهد داشت(کلام علامه مجلسی)، زیرا نظام این عالم نظام مادی و نظام عالم آخرت، نظام معنوی و روحانی تام است و بین این دو سنخیتی نیست تا بخواهیم بگوییم قوانین در هر دو عالم یکی است/پس ممکن است قوانینی در این دنیا حاکم باشد که در عالم دیگر کاربردی نداشته باشد و یا بالعکس و لذا سخن علامه مجلسی وجهی ندارد.از طرفی دیگر برخی دیگر از بزرگان/قائلند به اینکه علم و عمل از سنخ اعراض نیستند،زیرا علم سازنده روح و عمل سازنده بدن است و بدنهای دنیوی و اخروی در طول یکدیگرند و تفاوت به نقص و کمال است/

تجسم اعمال در آیات و روایات

تجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است. دو نمونه از این آیات و روایات را یادآور می شویم:/ لقمان حکیم در نصایح خود به فرزندش فرمود: «یا بنیّ ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی الارض یأت بها الله»/ فرزندم هر کاری که انسان انجام دهد هر چند به اندازه سنگینی خردلی در میان صخره ها و یا آسمانها و زمین باشد خداوند آن را در روز رستاخیز می آورد.از ظاهر این آیه شریفه نیز بر می آید که خداوند خود عمل انسان را می آورد و آن را ملاک پاداش و یا کیفر قرار می دهد/

همچنین در حدیث است که امام باقر (ع)فرمود: «تعلّموا القران فانّ القران یأتی یوم القیامه فی احسن الصوره.»/ «قرآن را بیاموزید پس همانا قرآن روزقیامت در بهترین صورت حاضر می شود.»

تجسم اعمال از منظر عقل

صدر المتالهین در توضیح و تقریب این مطلب که چگونه اعمال و صفات نفسانی، بسان دیگر حقایق عالم وجود در مواطن گوناگون دارای ظهورها و آثار گوناگون هستند، به ظهور آب یا جسم مرطوب در سه موطن خارج،خیال، و عقل به سه صورت متفاوت مثال زده می­نویسد: چنانکه اگر جسم نمناکی را روی ماده خشک نم پذیری بگذارند، آن ماده رطوبت می پذیرد و به شکلهای گوناگون در می­آید؛ اگر همین جسم نمناک را روی عضو حسّی، مانند چشم بگذارند، بر فرض پذیرفتن صورت، دیگر شکل نمی پذیرد - با اینکه رطوبت در آن اثر گذاشته و او هم این اثر را پذیرفته است- بلکه صورتی از آن در خیال انسان نقش می­بندد. قوه عاقله هم از رطوبت اثر می­پذیرد، لکن این اثر غیر از اثر سابق، یعنی به صورت کلی خواهد بود. به عبارت دیگر، اثر رطوبت بر عقل این نیست که آن را خیس کند یا به آن شکل دهد؛ بلکه عقل، ماهیت رطوبت را به صورت کلی درک می کند. بنابراین یک شیء مرطوب، در سه جا، سه گونه اثر می گذارد:نخستین بار تأثیر جسمانی در اجسام. دومین تأثیر، صورت محسوس و متخیل در نیروی حس و خیال، و سومین اثر صورت کلی عقلی، در نیروی عقل/ملا صدرا با تشبیه مذکور خواسته است، اختلاف ظهور و تفاوت بروز یک ماهیت را در عوالم مختلف به ذهن نزدیک سازد.طبق بیان وی همانطور که یک ماهیت مادی(مثل رطوبت در مثال مذکور) در مواطن گوناگون دارای آثار و جلوه های گوناگونی است ، صفات ، نیّات و ملکات انسان نیز در جاهای مختلف ،دارای آثار و لوازم مختلف هستند.از این رو اشکالی ندارد که بگوببم، صفات و ملکات انسانی که در این جهان دارای شکل و آثار خاصی هستند، در عالم برزخ و قیامت به صورت روح و ریحان یا به صورت مار و کژدم و...ظاهر می­شوند/. (تفاوت آثار و صورت در مواطن گوناگون)

ملا صدرا(ره) این مسأله را به نحوی دیگر مورد بررسی قرار داده است. او می گوید: شکی نیست که هر عملی هم در نفس و هم در خارج دارای اثری است و همانطور که اعمال و رفتار هر کس در خارج دارای آثار وجودی خاص است، در نفس نیز اثری می­گذارد که مجموعه ملکات و فضائل و رذائل نفسانی، محصول اعمال و رفتار و بالجمله، اکتسابات انسان است. از طرف دیگر هر یک از ملکات نفسانی، در هر یک از مواطن، دارای ظهور و اثری است، که نحوه اثر آن در هر یک از مواطن متفاوت است و همانطوری که اعمال خارجی در نفس اثر می گذارند، ملکات نفسانی نیز در خارج اثر می کنند و آثاری از فضائل و رذائل نفسانی در خارج حاصل می شود. مثلاً غضب، کبر، عجب،حسادت و غیره که از گناهان نفسانی هستند، آثاری از آنها در خارج ظاهر می­شود. یکی از مواطن، موطن آخرت است و بعید نیست که مثلاً غضب که یکی از ملکات و صفات نفسانی است، در نشأت آخرت بصورت آتش مجسم شود و صاحب آن را بسوزاند و همینطور جود ، علم و سایر صفات که از کیفیات نفسانی اند، بصورت سلسبیل درآیند و بالاخره ملکات فاضله و رذائل که از مکتسبات نفسانی بوده و از آثار و اعمال انسان است، در عالم دنیا بعینه و در نشئات دیگر مجسم شوند و نتیجه عمل هر کس بدین طریق برای او نمودار شود/ وی در مسأله تجسم نیات و افکار نیز چنین می­گوید/: آیات قرآن بر این نکته تأکید دارند که حیات حقیقی انسان پس از موت و گذر از این زندگی مادی، سیر فکری و حرکت معنوی اوست نه اعمال نیک و بد و آنچه زیر بنای زندگی انسان را در آخرت می­سازد همان اعتقادات اوست نه اعمال به تنهایی. زیرا عمل در واقع محصول و ثمره اعتقادات و علم انسان است؛ چنانکه حقتعالی می­فرماید: « الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه »/

منابع

تجسم اعمال، یاسر جهانی پور، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی : 3 آبان 1391