باباقاسم اصفهانی
باباقاسِم، مَقْبَره، مزار باباقاسم اصفهانى از عارفان سدة 8ق/14م، واقع در محلة شهشهان اصفهان. بر پاية كتيبه سردر ورودي، اين آرامگاه در 741ق/1340م توسط سليمان بن ابى الحسن بن طالوت دامغانى، از پيروان باباقاسم براي او ساخته شده است.[۱][۲]
سبك معماري بنا مشتركاتى در عناصر و جزئيات معماري با بناهاي دوره پيشين دارد، اما حجم آن كاهش يافته و بر ارتفاع بنا تأكيدي آگاهانه شده است؛ كالبد بنا نيز سبك‌تر، نازك‌تر و ظريف‌تر شده است. بقعة باباقاسم به سبب دارابودن تمام ويژگيهاي معماري عصر ايلخانى، يكى از نمونه‌هاي نفيس آرامگاههاي اين زمان است.[۳][۴]
آرامگاه در اصل از دو فضاي مستقل تشكيل مى‌شود. نقشه خارجى بناي اصلى و جلوي، مستطيل شكل با گنبد هرمى 8 بر است و در داخل، مستطيل شكل با فرورفتگيهايى در هر 4 ضلع با پوشش گنبد نيم‌كروي؛ بناي پشتى با نقشه‌اي به شكل 8 ضلعى بوده است و به وسيله راهروي با يك انحنا از جبهه جنوب شرقى بناي اصلى دو بنا به هم راه مى‌يافتند؛ بر اثر ويرانى بناي پشتى و بازسازي آن در سدة اخير تغييراتى پديد آمده و از آن جمله نقشه 8 ضلعى به مستطيل تبديل شده است. كف‌سازي بنا نيز با بناي اصلى اختلاف سطح پيدا كرده و راه ارتباطى اصلى دو بنا از ميان رفته است. اكنون درگاهى كوتاه با دو پله واقع در ميان ضلع شرقى بناي اصلى آنها را به هم مى‌پيوندد.[۵] [۶]
نماي خارجى گنبد دو پوستة هرمى، بر گردنى 8 وجهى قرار گرفته و با پوشش كاشى فيروزه‌اي، مزين به كتيبه‌هايى به خط بنايى لاجوردي بر پيرامون گردن و تركها آرايش يافته است. پوپ بر آن است كه اين گنبد را شايد در سدة 9ق/15م ساخته باشند [۷] [۸] [۹]
بناي آرامگاه هم‌سطح گذرگاهى كه از پيش وجود داشته، برآورده شده است اما با گذشت سده‌ها سطح گذر بالاآمده و اكنون ورود به آن به وسيله دو پله از خيابان امكان‌پذير است. ورودي بنا واقع در ضلع شمالى، مزين به كاشى معرق است كه نمايشگر پيشرفت فن‌آوري و طراحى رنگ اينگونه كاشى در سدة 8ق/14م است.
حاشيه‌هاي كتيبه با گل و بته و اسليميهاي موزون و درشت در هم آميخته، و رنگ سبز و قهوه‌اي ارغوانى فام به رنگهاي معرق افزوده شده است. بر پيشانى اين سردر با طاق تيزه‌دار و مقرنس كاري، دو كتيبة تاريخى به قلم ثلث سفيد بر زمينة لاجوردي نقش بسته است.
يكى از آن دو حاوي نام بانى و تاريخ احداث بناست و ديگري تاريخ تعمير بنا در 1044ق/ 1634م با رقم محمدرضا امامى، كتيبه‌نگار معروف را دربردارد. سردر كاشى‌كاري، درِ چوبى دولتى منبت‌كاري ورودي بنا را احاطه كرده و هرلت در به لوحهاي قاب‌بندي شده تقسيم شده است و بر دو لوح بالا عبارات «عنايةالازليه» و «كفاية الابديه» به قلم ثلث بر زمينه گل و برگ نقش بسته است.
گنبد نيمه كروي داخل آرامگاه بر پايه مربع استوار است كه با گوشه‌سازي سكنج مرحلة انتقالى 8 ضلعى، شكل گرفته و پايه مربع را به شكل دايره‌اي براي برپايى گنبد آماده ساخته است. در ميان هر يك از 4 ضلع در فضاي ميان دو سكنج، نورگيري مشبك تعبيه شده است؛ بر فراز مرحله انتقالى يك 16 ضلعى ايجاد شده و ستارة 8 پر بزرگ مقرنس‌كاري را در ميان گرفته كه در مركز آن ستارة 8 پري از آجر لعابدار فيروزه‌اي قرار گرفته است. مقرنس كاري گنبد بسيار مشابه نمونه‌هاي نخستين است. آجركاري خفته و راسته و جناقى، مقرنسها و تركيب آنها با آجر لعابدار فيروزه‌اي يكى از زيباترين نمونه‌هاي اينگونه گنبدها را پديد آورده است.[۱۰][۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴]
پاية مربع گنبد آراسته به كتيبه‌اي معرق است كه حاوي آيات 1 تا 5 سوره اسراء است و به قلم ثلث سفيد بر زمينه لاجوردي نوشته شده است. كتيبه دوم معرق همانند كتيبه دور گنبد، در پايين آن و بر سر طاق ضلع جنوبى نقش بسته است؛ در اينجا نام بانى آرامگاه با القاب وي به چشم مى‌خورد. در ضلع جنوبى آرامگاه محرابى از كاشى تعبيه شده كه بخش اعظم اطراف آن از ميان رفته است، اما آنچه باقى مانده، همانند دو كتيبه با معرق‌كاري زينت يافته است. قسمت فوقانى طاق‌نماي كوچك محراب و لچكيهاي آن كاشى‌كاري با طرح گياهى است و بر پيشانى آن كتيبه‌اي بنّايى با عبارت «الله اكبر» نقش بسته است.
ديوارهاي جانبى آستانة بنا نيز داراي تزيين توپيهاي گچى است.[۱۵] [۱۶] [۱۷] [۱۸]
در ضلع شمالى دو سنگ گور قرار دارد: يكى از آن دو داراي تاريخ 985ق و متعلق به پهلوان ميرزا على است و ديگري از آن‌ِ شخصى است به نام خطيب با تاريخ 1279ق [۱۹] [۲۰]
پانویس
- ↑ نك: اصفهانى، 73؛ رفيعى، 785-786.
- ↑ گدار، «مقبره و مدرسه...»، 165، «مقبره...»، 38.
- ↑ نك: ويلبر، 76-77 33, 31 ؛ گدار، همانجا.
- ↑ هيلنبراند، 294 .286
- ↑ نك: گدار، «مقبره ومقبرة بابا قاسم‌مدرسه»، 168-167.
- ↑ هيلنبراند، 282 ,278-277؛ تحقيقات ميدانى.
- ↑ نك: دانشنامه...،1/46-47؛ هنرفر، 310، 878.
- ↑ ويلبر، 182.
- ↑ پوپ، «معماري...1»، 1099؛ تحقيقات ميدانى.
- ↑ ويلبر، 74.
- ↑ هنرفر، 311-312.
- ↑ دانشنامه، همانجا.
- ↑ ديماند، 204.
- ↑ اسكرس، 280؛ X/350؛ EWA, تحقيقات ميدانى.
- ↑ نك: ويلبر، همانجا.
- ↑ گدار، «مقبره و مدرسه»، 166، «مقبره»، تصوير 13؛ پوپ.
- ↑ «تزيينات...2»، 1328.
- ↑ ديماند، 205؛ تحقيقات ميدانى.
- ↑ گدار، همان، 42.
- ↑ تحقيقات ميدانى.
مآخذ
- اصفهانى، محمدمهدي، نصف‌جهان فى تعريف الاصفهان، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش.
- دانشنامه جهان اسلام، تهران، 1375ش.
- رفيعى مهرآبادي، ابوالقاسم، آثار ملى اصفهان، تهران، 1352ش.
- هنرفر، لطف‌الله، گنجينة آثار تاريخى اصفهان، اصفهان، 1344ش.
- تحقيقات ميدانى مؤلف.
نيز:
, M. S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958; EWA; Godard, A., X Le Tombeau de B ? b ? K ? sem n , P th ? r - E ) r ? n, Haarlem, 1937, vol. II(1); id, X Le Tombeau de B ? b ? K ? sem et la Madrasa Im ? m / n , ibid, 1949, vol. IV(1); Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh,1994; Pope,A.U., X Architectural Ornament n , X Islamic Architecture, Fourteenth Century n , A Survey of Persion Art, London, 1967, vol. III; Scarce, J., X Tilework n , The Arts of Persia, Ahmedabad, 1990; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran, The Ilkh ? nid Period, Princeton, 1955.
منابع
- دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 11، صفحه 4256، مدخل "باباقاسم، مقبره" از يدالله غلامى، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، بازیابی: 6 آذرماه 1392.
