شیخ ابوعلی حائری
محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار (۱۱۵۹- ۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ ق / ۱۷۴۶- ۱۸۰۰ یا ۱۸۰۱ م)، رجال شناس، فقیه امامی و مؤلف منتهی المقال. پدر وی مازندرانی بود (نوری، ۳/۴۰۲؛ امین، ۹/۱۲۴)، اما او خود در کربلا زاده شد و کمتر از ۱۰ سال داشت که پدرش را از دست داد. پس از کسب مقدمات علوم نزد فقهای آن زمان به ویژه وحید بهبهانی به فراگیری دانش پرداخت (ابوعلی، ۴، ۳۴۸). همچنین گفته شده که نزد سید مهدی بحرالعلوم و سید محسن اعرجی کاظمی نیز دانش آموخت (نوری، همانجا؛ مدرس، ۷/۲۱۰). ابوعلی به گفته خود سفرهای چندی نیز به نقاط مختلف چون حجاز و یمن داشته است (ص ۳۴۸). در میان شاگردان وی تنها از عبدالعلی رشتی نام برده شده است (نوری، همانجا). بر پایه نوشته فرزندش در حاشیه منتهی المقال، وی در بازگشت از سفر حج در نجف (۱۲۱۶ق) در گذشت و همانجا مدفون شد (نک: کشمیری، ۳۲۹؛ آقابزرگ، مصفی المقال، ۳۹۴)، اما خوانساری (۴/۴۰۵) و خراسانی (ص ۳۱۴) مرگ وی را در ۱۲۱۵ ق و در کربلا دانسته اند و مدرس (۷/۲۱۰) نیز تأکید کرده که او در کربلا به خاک سپرده شده است. ابوعلی تألیفاتی داشته که معروف ترین آنها منتهی المقال فی احوال الرجال در زمینه رجال شیعه است. وی در تألیف این کتاب بیش از هر چیز به منهج المقال تعلیقات و حواشی متعددی نوشته شده که برخی از آنها را آقابزرگ در الذریعة (۲۳/۱۴) نام برده است. مهم ترین آنها عبارتنداز: تکملة رجال ابی علی از ملادرویش علی حائری و اکمال منتهی المقال از محمدعلی آل کشکول حائری. منتهی المقال چندبار در تهران (۱۲۶۷، ۱۳۰۰ و ۱۳۰۲ ق) به چاپ سنگی رسیده است. آثار خطی وی عبارتند از: ۱. زهرالریاض، رساله ای است فارسی در طهارت، صلات و صوم که آن را از کتاب ریاض المسائل طباطبائی انتخاب کرده است. نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های دانشکده ادبیات تهران، ضمن مجموعه اهدایی امام جمعه کرمان (دانش پژوه، فهرست نسخه ها، ۹۰)، مجلس شورا (شورا، ۷/۱۳۷- ۱۳۸)، سپهسالار(دانش پژوه، فهرست کتابخانه، ۵/۸۹) و وزیری یزد (شیروانی، ۳/۹۶۳- ۹۶۴، ۵/۱۵۶۳) نگهداری می شود؛ ۲. العذاب الواصب علی الجاحد الناصب، که ردیه ای است بر نواقص الروافض میرزا مخدوم شریفی که از آن به النقض علی نواقض الروافض نیز تعبیر می شود و نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس مضبوط است (آستان، ۴/ ۲۰۵- ۲۰۶؛ نوری، همانجا). ابوعلی در منتهی المقال برخی از تألیفات دیگر خود را نیز نام برده است که عبارتند از: ترجمه رساله مناسک حج وحید بهبهانی؛ ترجمه رساله دیگری در مناسک حج از آقا محمدعلی فرزند وحید بهبهانی؛ رساله ای در بیان واجبات حج و محرمات و مکروهات و مستحبات آن که از ریاض المسائل طباطبائی انتخاب کرده است؛ عقدالّالی البهیّة فی الرد علی الطائفة الغبیة (ابوعلی، ۳۴۸).
