تاریخ الفقه الاسلامی و أدواره (کتاب)
کتابی است در تاریخ فقه و تحولات آن، تالیف شیخ جعفر سبحانی.
معرفی اجمالی کتاب
کتاب حاضر تحولات علم «فقه شیعه» در دوره های مختلف را دنبال کرده که به روش توصیفی و با بهره گیری از منابع تاریخی، حدیثی، فقهی، رجالی و ملل و نحل شیعی و سنی نوشته شده است. در این اثر بررسی تطبیقی بین ادوار فقه شیعه و سنی نیز مغفول نمانده است.
نویسنده پیش از ورود به بحث، به تفاوت «تاریخ تشریع» که به نظام رسالت مربوط می شود با «تاریخ فقه» که اجتهادات شخصی فقها و علما برعهده دارد، اشاره کرده؛ آنگاه به طور خلاصه به معرفی ادوار فقه سنی که عبارت از عصر صحابه و تابعین، عصر ظهور مذاهب فقهی، عصر رکود حرکت اجتهادی، عصر انحطاط فقهی و عصر اعاده نشاط فقهی است، می پردازد.
و در ادامه به تفصیل ادوار فقه شیعه را مورد بررسی قرار می دهد. این عصرها از دیدگاه نویسنده عبارت اند از: عصر نشاط حدیثی و اجتهادی، عصر رونق حدیث و اجتهاد، عصر رکود، عصر تجدید حیات فقهی، عصر ظهور اخباری ها، عصر شکوفایی فقهی و عصر ابداع فقهی.
بخش های کتاب
كتاب، از يك مقدمه مفيد تشكيل شده كه ابتدا ادوار فقه اسلامى را برشمرده، سپس طرق بيان تاريخ فقه را با اشاره به دو مكتب قابل توجه بيان نموده، بعد راجع به فقه امامى و فقه زيدى مطالبى بازگو كرده، بعد اجمالاً تاريخ تشريع را بررسى نموده كه تحت عنوان «كلمة أخيرة» مى‌باشد.
بعد از مقدمه مذكور ادوار فقه سنى را اجمالاً و ادوار فقه شيعى را تفصيلاً مورد بحث قرار داده است. مؤلف، ابتدا راجع به تاريخ هر علم توضيح مى‌دهد و مى‌گويد: چنان‌كه هر علمى تعريف، موضوع، مسائل و غايت دارد، تاريخى را نيز به خود اختصاص داده كه امروز، اهميت خاصى در جوامع علمى براى تاريخ علوم قائل مى‌شوند.
در مورد تاريخ فقه هم آنچه قابل توجه است و نبايد از آن غفلت شود كه متأسفانه در خيلى موارد نيز برعكس عمل مى‌شود، تفاوت قائل شدن بين تاريخ تشريع و تاريخ فقه است، چه اين كه تاريخ تشريع عبارت از زمان حضور پيامبر صلى الله عليه و آله مى‌باشد كه باب وحى مفتوح بود و پيامبر صلى الله عليه و آله از اين طريق احكام شريعت را تبيين مى‌نمودند، اما تاريخ فقه دقيقاً بعد از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله و مسدود شدن باب وحى آغاز شده است.
در مورد هر يك از مذاهب شافعى، حنبلى، مالكى، حنفى و امامى تراجمى تأليف شده كه مؤلف با اشاره به مهم‌ترين آنها، زمينه بيان تاريخ فقه را معرفى كرده است. ايشان در ادامه سه فايده مهم براى دانستن تاريخ فقه بيان نموده، بعد منهج حجوى ثعالبى در كتاب «الفكر السامي» و منهج شيخ محمد خضرى در كتاب «تاريخ التشريع الإسلامي» را دو منهج مهم در بيان تاريخ فقه مى‌داند كه اولى فقه را به چهار دوره و دومى طبق وقايع و اسباب تقسيم كرده است.
ايشان، بعد از اشاره به نام چند كتاب در بيان تاريخ فقه و فقها، براى جداسازى تاريخ تشريع از تاريخ فقه به تقسيم‌بندى ادوار فقه اهل سنت اشاره كرده كه عبارتند از: عصر تشريع كه زمان حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و تأسيس فقه با ارتباط حضرت با وحى مى‌باشد.
دوره اول بعد از اين عصر، دوره صحابه و تابعين است كه بعد از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله آغاز شده است. دوره بعدى عصر ظهور مذاهب فقهى اهل سنت است كه از اوايل قرن دوم تا اوايل قرن چهارم هجرى را شامل مى‌گردد. دوره سوم، عصر توقف حركت اجتهادى است كه از اوايل قرن چهارم تا اواسط قرن هفتم را دربرمى‌گيرد. دوره چهارم، عصر انحطاط فقهى است كه از اواسط قرن هفتم تا اواخر قرن سيزدهم را شامل مى‌گردد. دوره پنجم، از اواخر قرن سيزدهم تا زمان حاضر را دربرگرفته است. اما فقه شيعى داراى هفت دوره است كه بعد از نگاهى اجمالى به تاريخ فقه اهل سنت بدان پرداخته خواهد شد.
ادوار فقه سنى
پنج دوره مذكور براى فقه اهل سنت در اين‌جا به طور تفصيل مورد بررسى قرار گرفته‌اند. مؤلف در مورد عصر صحابه و تابعين مى‌فرمايد: صحابه كسانى بودند كه پيامبر صلى الله عليه و آله را ملاقات كرده و از ايشان حديث نقل كرده بودند؛ اينها كسانى هستند كه به عنوان مرجعى براى مسلمين بعد از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله جهت دريافت احكام شرعى قرار گرفتند، لكن خود اين ها نيز به چند دسته تقسيم مى‌شوند:
- اول مكثرون
- دوم متوسطين
چند نفر ديگر نيز در رديف ايشان به حساب آمده كه در كتاب، نامشان ذكر شده است. به گونه‌هاى ديگرى نيز از صحابه نام برده شده كه مورد اشاره مؤلف واقع گرديده‌اند. تابعين، كسانى هستند كه در رديف بعد از صحابه قرار گرفته اند. گروه‌هاى مختلف فقها نيز با توجه به شهرهاى محل اقامتشان در چند گروه مورد بررسى قرار گرفته‌اند.
اهل حديث و اهل رأى هم دو طايفه‌اى هستند كه در همين دوره قابل بررسى مى‌باشند؛ مؤلف، اهل رأى را نيز به دو دسته تقسيم كرده و نظر بعضى از معاصرين را درباره آنان ذكر نموده است. دوره دوم، دوره ظهور مذاهب فقهيه است كه در تحت دو عنوان مذاهب بائده و مذاهب سائده مورد بررسى قرار گرفته است. دوره بعدى دوره‌اى است كه اجتهاد تقريباً به حالت نيمه تعطيل درآمد و عوامل آن نيز به قول استاد احمد مصطفى الزرقاء، عبارت بودند از: تعصب مذهبى، ولايت قضاء و تدوين مذاهب.
دوره انحطاط فقهى كه نامى است مناسب دوره چهارم فقه اهل سنت، از نوع حكومت و برخوردهايى كه حاكمان دول اسلامى اعمال مى‌كردند ناشى مى‌گردد. دوره پنجم، دوره‌اى است كه اين فقه دوباره نشاط و شادابى خود را با ظهور دولت عثمانى در اواخر قرن سيزدهم بازيافت.
ادوار فقه شيعى
مبحث بعدى كتاب، در مورد ادوار فقه شيعه است كه در هفت دوره گوناگون مورد بررسى قرار گرفته است: دوره اول عصر نشاط حديثى و اجتهادى است كه ابتدا با ارتباط پيامبر صلى الله عليه و آله با وحى، اين حالت داراى رونق ويژه‌اى بوده و مردم احكام مورد نياز خود را مستقيماً از شارع مقدس دريافت مى‌كردند.
مرحله بعدى، اطاعت از اولى الامر است كه آيه 59 سوره نساء به وضوح بر اين امر تأكيد كرده است و اطاعت از اولى الامر را نيز مانند اطاعت از خدا و رسولش واجب نموده است.
مؤلف، به كسانى كه راوى حديث از ائمه عليهم السلام هستند نيز اشاره نموده است. ايشان در قسمت بعدى به اصول جامعى كه از اهل بيت عليهم السلام رسيده و به بيان خطوط كلى فقه پرداخته، اشاره كرده و در نهايت تدوين سنت را توسط گروه‌هاى مختلف تشيع متذكر مى‌گردد.
دوره دوم، دوره حديث و اجتهاد است؛ در اين مكتب دو نوع نظريه در مقابل هم نيز وجود داشت كه يكى قائل به لزوم نقل حديث از هر راوى حديث بوده و ديگرى نقل حديث را فقط از ثقه جايز مى‌دانسته است. در مقابل اين مدرسه، مدرسه اهل اجتهاد قرار دارد كه مؤلف با ذكر نام شانزده نفر از بزرگان اين طايفه به ارائه توضيحاتى درباره‌شان پرداخته است.
دوره سوم، عصر ركود فقه مى‌باشد كه از سال 460 ق تا سال 600 ق را شامل مى‌گردد. اين دوره حاصل عظمت شيخ الطائفه و خدماتى است كه وى با تأليف كتب مهمى چون تهذيب و استبصار به فقه شيعه كرده و به نوعى عظمت وى مانع از نقص و ابرام نظرياتش شده و همه به نوعى به تقليد از وى پرداختند تا زمان ابن ادريس حلى كه با شكوفايى علمى وى در سال‌هاى آخر قرن ششم هجرى، دوره چهارم فقه شيعه شكل گرفت.
ابن ادريس، با تأليف كتاب سرائر به نقد نظريات شيخ طوسى پرداخته و باعث شكست ركود مذكور گرديد. دوره پنجم فقه شيعه از سال 1030 ق تا سال 1180 ق را دربرگرفته كه ظهور حركت اخبارى بوده و با اظهارنظرهاى محمدامين استرآبادى مكتب اخبارى‌گرى سايه خود را بر روى فقه تشيع گسترانيد.
اين دوره با ظهور وحيد بهبهانى در سال‌هاى 1180 ق به پايان رسيد و دوره ششم آغاز گرديد. مؤلف، نام اين دوره را تصعيد اجتهاد و نشاط فقهى گذارده است. و آخرين و هفتمين دوره را عصر ابداع و تطور فقهى ناميده كه بزرگترين عامل آن مرحوم شيخ انصارى بوده است.
وضعیت نشر
کتاب حاضر توسط موسسه الامام الصادق علیه السلام در سال 1387 منتشر شده است.
منابع
- سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (23 خرداد 1391).
- تاریخ فقه اسلامی و ادواره (عربی)، پژوهه، خرداد و تیر 1383، شماره 6، (23 خرداد 1391).
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "تاریخ فقه اسلامی".
