عجله

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

شتابزدگى در منابع اخلاق اسلامی با عناوینی چون عجله و تسرّع (که به معنى درنگ نداشتن و عدم طمأنينه در کارها است.) مطرح شده است.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه هر یک از عقل و جهل را داراي هفتاد و پنج سرباز هستند. كه در آن روايت، شتابزدگى و بى‌ثباتى و بى‌قرارى را از سربازان جهل معرفي مي‌كند و ضد آن كه تأنّى و تثبّت باشد را از صفات عقل مي‌داند.

شتابزدگی، روحیه‌ای است ثابت و دائمى در دل كه باعث مى‌شود انسان به هر كارى كه به خاطرش خطور كند بى‌درنگ اقدام كند و اين نيز از نتايج ضعف نفس است و ضدّش درنگ، تأنّى (آهستگى)، توقف و وقار است.

شتابزدگی در قرآن و روایات

خدای متعال در قرآن می­فرماید: انسان از عجله آفريده شده است. و انسان‌ها در بدست آوردن «خوبى»­ها عجله دارند. و بلکه می­فرماید: انسان (بر اثر شتابزدگى)، بدي­ها را طلب مى‌كند آن گونه كه نيكي­ها را مى‌طلبد و انسان، هميشه عجول بوده است!

زیرا بشر به خاطر همين عجله‌اش ميان خير و شر فرق نمى‌گذارد بلكه هر چه برايش پيش بيايد همان را مى‌خواهد و در طلبش برمى‌خيزد، بدون اين كه خير و شر را از هم جدا نموده و حق را از باطل تشخيص دهد. در نتيجه با همان علاقه‌ شديدي كه عاشق خير است شر را نيز به همان شکل طلب مى‌كند.

پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: شتاب در كارها از جانب شيطان است و تأنّى در كارها از جانب خداوند است. و فرمود: تنها عامل (اساسی) نابودی مردم، عجله است و اگر عجله نمی­کردند هیچ­کس نابود نمی­شد.

از روایات چنین استفاده می­شود که در اکثر قریب به اتفاق موارد، عجله انسان را به بی­راهه می­برد و درنگ و تانّی به راه درست رهنمون می­گردد. روايت است كه چون حضرت عيسى علیه السلام متولد شد شياطين از پرستش بت­ها (در بین مسیحیت) ناامید شدند و ابلیس به آنان گفت از این پس راه فرزندان آدم را به شتابكارى و سبُك­سَرى بزنيد.

«وقار و تأنّى» ضد شتابزدگی

ضدّ عجله «توقف، وقار و تأنّى» است؛ تأمل نمودن پيش از شروع را «توقف» گويند و تأمل بعد از آن را «تأنّى» و «انائت» نامند. پس وقار، شامل اين هر دو است و معنی مشترک این صفات اين است كه انسان در گفتار، كردار، حركات و سكنات، داراي اطمينان نفس و آرامش باشد؛ هم پيش از آن كه شروع در گفتار يا حركت يا سكوني كند و هم بعد از شروع آن‌ها تا هر جزئى از آن كار را به موافق فكر و تدبير به جای آورد.

شتابزده نبودن، نتيجه قوت نفس بوده و از صفات ارزشمند است و به اين جهت انبياء، اصفيا و برگزيدگان خدا را به اين صفت مدح مى‌كنند و در ستایش سرور پيغمبران صلی الله علیه و آله مى‌گويند: صاحب الوقار و صاحب السكينه.

همچنین شتابزده نبودن از صفات الهي است چنان‌چه در دعا وارد است که خداوند در انتقام خود عجله نمی‌کند. و به پیامبرش که بر خُلق عظیم الهی است نیز توصیه می­فرماید: پس صبر كن آن گونه كه پيامبران «اولوالعزم» صبر كردند و براى (عذاب) آنان شتاب مكن. و می‌دانیم که غايت و هدف نهايي اخلاق نيز تخلّق به اخلاق الهي است. پس برای رسیدن به قرب او باید رذایل از جمله عجله و شتابزدگی را از خود دور نمود.

ريشه‌ی شتابزدگی

همانطور که گذشت خدای متعال در قرآن کریم، نوعی ریشه‌ی سرشتی برای عجله در انسان قائل است. علاوه بر ریشه­ی سرشتی مذکور، عللی دیگر برای این صفت وجود دارد که برخی خود ریشه برای دیگری هستند:

1. کوچکی نفس و حقارت روحی.
2. ترس از فروماندن از لذات: بدون شك تمام عجله‌ها و شتابزدگي­ها و بى‌ثباتي‌ها و بى‌قراري‌ها، از ترس نداشتن يا دست نيافتن به خواسته‌هاي نفساني و لذات و شهوات حيوانيّه در آينده است. حتی عموم مردم چون اسير مقاصد نفسانيّه هستند، در دعا نيز شتابزده هستند كه مبادا مقاصد دنياوى يا حيوانى از دست آنها برود.
3. حب دنیا: که ریشه­ی عجله (و بلکه هر رذیله­ای) است و خداوند در قرآن كريم، آن ­را «عاجله» ناميده است. و معناي اين تعبير اين است كه نعمت­هاى دنيا زودگذر است.
4. تهی بودن دل از تعلّقات الهی: دلى كه از معرفت به این­که مجارى امور به قدرت خدای متعال است، تهی باشد و تنها خود و جدّيت و حركت و سكون خود و موجودات را ببیند. در حجاب­هاى خودبينى و شهوات و لذّات حيوانى است، از واماندن از لذّات حيوانى هراسان است. چنين شخصى طمأنينه قلب را از دست داده و در كارها با عجله و شتابزدگى اقدام مى‌كند.

آثار منفي شتابزدگی

سرّ اين­كه اين صفت تا اين اندازه سرزنش شده اين است كه كارها بايد از روى بصيرت و معرفت باشد و اين‌ها به تأمّل و تأنّی بستگى دارند و شتابكارى مانع تأمّل است و كسى كه در كارى عجله مى‌كند شيطان مكر و شرّ خود را - به طورى كه آدم شتابزده نفهمد - بر او مى‌افكند و تجربه گواه است كه هر كارى كه بى‌تأمّل و با شتابزدگى از آدمى سرزده، موجب پشيمانى، زيان و خسران شده و هر چه از روى تأمّل و تأنّى و درنگ انجام گرفته پشيمانى به دنبال نياورده بلكه همواره مورد رضايت واقع شده است.

در نكوهش اين صفت همين بس است كه هر عجول سبكى در چشم مردمان خوار و در دل‌ها بى­ارزش است و كسى كه در كارها تأمّل مى‌كند، مى‌داند كه سبب بزرگ در فروختن آخرت و حيات جاويد به مزخرفات پست دنيا شتابكارى است. زیرا بیچاره فرزند آدم، چون عجول و شتابكار خلق شده است شيطان لعين از اين راه برآمده و به عجله - كه مقتضاى طبع انسان است - متوسل شده و خوشی­های حاضر را در نظر او زينت داده و آخرت را با اميدوارى فریب­­آلود که انشاءالله درست می‌شود از او گرفته است. به همین جهت است که علمای اخلاق گفته‌اند شتابزدگی از درهاى مهم ورود شيطان است. و منشأ خسران در دنيا و آخرت است.

شتابزدگی مذموم

گرچه منابع اخلاقی به طور عموم از هر نوع شتاب‌زدگی (جز مواردی که ذکر خواهند شد) منع کرده‌اند، اما مواردی خاص وجود دارد که عجله در آن‌ها به طور ویژه مورد نهی قرار گرفته است: عجله قبل از فراهم شدن فرصت مناسب هر کار: که سبب غصه می­شود.

عجله در بدست آوردن مال و روزي: روايت است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجة الوداع فرمود: خداوند روزى را به طور حلال، بين مردم تقسيم كرده نه به طور حرام. بنابراين هر كس از خداى عزوجل بترسد و صبر كند، خداوند از راه حلال روزى او را مى‌دهد و هر كس پرده حرمت را بدرد، عجله كند و از راه حرام روزى بدست آورد، خداوند از روزى حلال وى به همان اندازه بكاهد و در روز قيامت از او حساب كشيده شود.

عجله در غذاخوردن؛ مثلاً هنوز لقمه را قورت نداده‌ دست به لقمه‌ی دیگر بردن، شتاب در غذا خوردن است.

عجله در راه رفتن: که البته نباید به حدی آهسته و یا خرامان را رفت که ناشی از تنبلی یا تکبر باشد.

عجله در کیفردهی: امام علی علیه السلام فرمود: از کمال بردباری، پس انداختن کیفر است.

عجله در امر به معروف و نهى از منكر؛ كه مخالف وظيفه هاديان إلى اللّه است.

عجله در خواندن اذكار: زیرا از ذكر بى آرامش دل و با عجله و اضطراب اثرى در قلب حاصل نمی‌شود.

عجله كردن در طلب برآورده شدن حاجت در دعا.

عجله كردن در قرائت دعاهاي رسيده از معصومين؛ كه در همين باره علماي اخلاق توصيه نموده‌اند كه: «لازم نيست يك دعاى طولانى را يك دفعه با عجله و شتاب بخوانى و تفكر در معانيش نكنى، بنده و شما حال سيد سجّاد علیه السلام را نداريم كه آن دعاى مفصل را با حال بخوانيم، شبى يك ربع آن را يك ثلث آن را با حال بخوان و تفكر كن در فقراتش شايد صاحب حال شوى».‌

شتاب در قرائت قرآن؛ زيرا خواندن آيات به آرامى، تأمّل و تدبّر در آنها را بيشتر ممكن مى‌سازد.

شتابزدگی در ترقیات معنوی: زیرا سرعت در این امور پسندیده نیست و درنگ، باعث پختگی می­گردد.

حافظ می­گوید:

طریق عشق پرآشوب و فتنه است ای دل بیفتد آن­ که در این راه با شتاب رود

شتابزدگی ستوده

همان طور که گفته شد، عجله در همه چیز بد است جز در مواردی خاص: غذادادن به مهمان، خاکسپاری مرده، شوهردادن دختر، بازپرداخت بدهی، توبه از گناه؛ که عجله در این پنج مورد از سنن نبوی صلی الله علیه و آله است.

نماز اول وقت.

انفاق: چنان­که امام صادق علیه السلام مى‌فرمايد: انفاق جز با سه خصلت صلاحيت قبول پيدا نمى‌كند و يكي از آن سه را عجله كردن در انجام آن مي‌دانند.

هر جا كه رفق و مدارا باعث زحمت شود، بايد آن را كنار گذاشت و عجله كرد.

به­ طور کلی در هر کار خیر؛ زیرا خدای متعال تعجیل در خیرات را دوست دارد. خصوصاً در فرصت هاى خوب؛ زيرا خداوند، مومنان اهل كتاب را به پيشى گرفتن در انجام كارهاى نيك مي‌ستايد. و بر اساس روایات، عجله و شتاب در اين صورت پسنديده‌تر است.

همان طور كه اميرالمؤمنين علیه السلام مى‌فرمايد: درنگ نمودن از عجله بهتر است مگر در فرصت‌هاي نيكي كردن؛ كه درنگ باعث از دست رفتن آن فرصت‌ها مي‌شود و بر همين اساس است كه حضرت موسى علیه السلام با عجله به سوي كوه طور براي مناجات با خداي متعال رفت و عرضه داشت: «و من به سوى تو شتاب كردم، تا از من خشنود شوى!» و به همین علت است مربیان اخلاق و سلوک، نهمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، مسارعت می­دانند؛ يعنى در آنچه از وظایف را که (البته پس از بررسی دقیق و بدون عجله در تشخیص) برای خود تکلیف یافت و بر آن عزم نمود، در انجام دادن آن بشتابد قبل از آن كه شيطان مجال وسوسه يابد.

درمان شتابزدگی

معالجه­ی این صفت و دست­یابی به تانّی و وقار و روحیّه­ی درنگ، دارای روش­هایی است که برخی از دیگری کارسازتر است تا حدی که ریشه­ی این رذیله را برمی­کند. این مراتب به این شرح است: فكر كردن در سوء عاقبت شتابزدگی: انسانِ اخلاق‌خواه بايد با توجه به آثار زشتي كه براي اين صفت نكوهيده وجود دارد و برخي از آن‌ها پيشتر ذكر شد، سبكى و خوارى و پشیمانی و خسران اين صفت را در ذهن خود مجسم نموده و ضد آن را را كه خوى پيامبران و نيكان است به خاطر آورد. پس با خود تعهد كند كه كارى را جز با تأمّل و حوصله انجام ندهد و آرامش و سكون درونى و بيرونى را در همه احوال و حركات و سكنات از دست ندهد و چون مدتى به اين شيوه عمل كرد - گرچه با زحمت باشد - اين حالت براي او عادت خواهد شد و صفت عجله از او زايل خواهد گشت و وقار و آرامش پديد خواهد آمد.

تلاش برای ایجاد آرامش در ظاهر جهت سرايت اين آرامش به قلب: درنگ و تأنّى از صفات نفسانيّه است كه آثار آن در ظاهر نيز طمأنينه و سنگینی در حركت است. اگر وقار در قلب حاصل شد، متانت در افکار و عقايد نيز حاصل می­شود و از آن وقار در كردار و گفتار نيز حاصل آيد، چنانچه شتابزدگى و تسرّع نيز از قلب سرايت به ظاهر كند.

زیرا اخلاق نفسانيّه، ظهور حقايق و سراير باطنيّه روحيّه است، چنانچه اعمال ظاهريّه، ظهور ملكات و اخلاق نفسانيّه است و از شدّت اتصال و وحدت مقامات نفسانيّه، تمام احكام باطن به ظاهر و ظاهر به باطن سرايت می­كند. از اين جهت در شريعت مطهره به حفظ ظاهر و صورت، خيلى اهميت داده شده است حتى در كيفيت نشستن و برخاستن و راه رفتن و گفتگو كردن دستوراتى داده شده است؛ زيرا از تمام اعمال ظاهريه در نفس و روح وديعه‌هائى گذاشته مى‌شود كه روح به واسطه آنها تغييرات كلى حاصل مى‌كند.

بنابراین، اگر انسان در راه رفتن شتابزدگى كند در روح او نيز توليد شتابزدگى شود، چنان­چه روح شتابزده نيز ظاهر را شتابزده كند و همين طور انسان اگر در اعمال ظاهريّه وقار و سكينه و طمأنينه را اعمال كند - گرچه با تكلف - كم كم در باطن روح، ملكه شريفه طمأنينه و حاصل می­شود و اين ملكه شريفه، مبدأ بسيارى از خيرات و كمالات است.

گسسته نمودن قلب از تعلقات دنيوي و رسيدن به نور توحيد: قلبى كه در آن نور توحيد و معرفت كمال مطلق تابيده شده باشد، داراى طمأنينه و ثبات و تأنى و قرار است. دلى كه نورانى به معرفت حق جلّ­ و علا شده باشد، مجارى امور را به قدرت او مى‌داند و خود و جدّيت و حركت و سكون خود و همه موجودات را از او مى‌داند و زمام امر موجودات را بدست خود آنها نمى‌داند. چنين قلبى اضطراب و شتابزدگى و بى‌قرارى ندارد.

منابع

مصطفی همدانی، شتابزدگی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 14 بهمن 1391.