المنتخب من تفسیر القرآن (کتاب)
نام كامل كتاب« المنتخب من تفسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان» از آن به عنوان« مختصر التبيان» يا« منتخب التبيان» ياد مى‌شود. بعضى برآنند كه ابن ادريس دو اثر قرآنى داشته است. 1- مختصر التبيان( تفسير مورد بحث) 2- تعليقيه و حواشى بر تفسير تبيان، كه اكنون در دست نمى‌باشد. عظمت فكرى و شخصيت ممتاز علمى و نبوغ اجتماعى شيخ طوسى آنچنان گسترده و متقن بوده كه تا مدتها فقهاى زمان خوشه‌چين خرمن فضل و فقه او، و دنباله‌رو روش خاص او بوده‌اند، در زمينه تفسير و علوم قرآنى نيز چنين گسترش و نفوذ عميق و اعتبار بالا را داشته است، به حدّى كه متأخرين از او، دست نوشت او را سرمايه تلاش فكرى خود قرار داده‌اند و از اعتبار علمى و وجاهت مقبول و منطقى او بهره‌ها برده‌اند.
چند اثر تفسیری پیرامون این کتاب
چندين اثر تفسيرى پيرامون تفسير التبيان بوجود آمده است كه تلخيص يا تعليق بر تبيان بوده‌اند، از اين آثار مختصر التبيان ابن ادريس حلّى است.
مختصر التبيان در دو جلد به زبان عربى است و همه آيات قرآنى را نمى‌پوشاند، به عنوان مثال نخستين آيه مورد بحث در آن آيه 136 سوره بقره مى‌باشد. ابن ادريس توجه ويژه‌اى به تفسير تبيان داشته، و نگارش اين گزيده( كه به نوعى مى‌توان آن را تجليل از شيخ طوسى و پايگاه تفسيرى وى به شمار آورد) از اين جهت كه ابن ادريس نخستين منتقد آراء فقهى و اصولى شيخ بوده، توجه برخى محققان از جمله مرحوم شيخ آقا بزرگ طهرانى را برانگيخته است.
مختصر التبيان گزيده‌اى از هر سوره مى‌باشد كه ابن ادريس در سال 582 ق از آن فارغ شده است. جلد اول آن تا بخشى از سوره هود بوده و جلد دوم از بقيّه سوره هود تا آخر سوره زلزال مى‌باشد. روش ايشان به اين صورت است كه با عنوان« فصل» آيه را مطرح كرده، معناى لغات مشكل را با استفاده از نظرات لغويينى مانند زجاج، ابن دريد و استشهاد به شعر عرب، بيان مى‌دارد، معمولا پس از نقل اقوال نظر خود را نيز با تعبير« و الذى يقتضيه مذهبنا» عنوان مى‌كند.
بطور كلى معناى لغوى، در اين تفسير جلوه خاصى دارد و در همه جا خودنمايى مى‌كند. ابن ادريس به تبعيت از شيوه استدلال فقهى و مطرح كردن نظرات پيشينيان و تجزيه و تحليل آنها، اينجا نيز تفسير آيه را با نقل اقوال صحابه و تابعين( از قبيل، ابن عباس، ابن زيد، حسن بصرى، قتاده، جبائى، ربيع بن انس، ابراهيم و...) و تجزيه و تحليل و نقد آنها و بيان نظر خود، دنبال مى‌كند. مفسر در بحثهاى اصولى به مقدار مناسب آيه وارد مى‌شود و با همان سبك نتيجه‌گيرى مى‌كند. براى نمونه ذيل آيه 143 بقره راجع به حجيت اجماع، نظر بلخى را مطرح و نقد مى‌نمايد. و آيه 159 بقره ج 1 ص 34 درباره عمل به خبر واحد، كه بطور مفصل ديدگاه خود را بازگو كرده است.
مفسر بحثهاى فقهى را ذيل آيات احكام به اختصار مطرح مى‌كند و از تفصيل دورى مى‌جويد. از موارد ديگرى كه در مختصر يافت مى‌شود، بحثهاى كلامى است كه ذيل آيات مناسب به آنها مى‌پردازد، مانند كيفيت حيات شهدا ذيل آيه 154 سوره بقره. در اين بين بندرت نيز به وجه تسميه سوره‌ها اشاره دارد، مانند سوره ممتحنه ج 2 ص 319 در مجموع مى‌توان اين مختصر را، تعليقيه‌اى بر تفسير تبيان، محسوب كرد.
تحقيق كتاب
تحقيق اين اثر توسط فاضل محترم سيد مهدى رجائى با اشراف آقاى سيد محمود مرعشى مسئول كتابخانه آيت اللّه نجفى مرعشى، انجام يافته و در 15 محرم 1409 ق به پايان رسيده است. محور تحقيق سه نسخه ذيل بوده است: 1- نسخه ناقص از اول تا آخر كتب، نوشته شده به سال 640 ق، موجود در خزانه كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 8586 به رمز« ق»
2- نسخه كامل موجود در كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى به رمز« م» و شماره 4584.
3- نسخه كامل موجود در كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى به شماره 5016 و رمز« ن» نوشته شده توسط كرم الله بن عطاء الله موسوى جزايرى.
محقق محترم اين اثر را با تفسير تبيان تطبيق داده و تصحيح نموده است. پاورقى مختصرى شامل آدرس آيات و اختلاف عبارات با تفسير تبيان نيز از تلاش محقق حاصل شده است. مقدمه‌اى در باب حيات مؤلف ديدگاهها، آثار، اساتيد و شاگردان وى در ابتداى تحقيق نيز عرضه شده است.
نسخه شناسى
نسخه حاضر در 2 جلد به زبان عربى با قطع وزيرى با تحقيق سيد مهدى رجائى در قم از طرف انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى به تاريخ 1409 قمرى، و بعنوان چاپ اول به بازار نشر عرضه شده است. تصويرى از صفحات اول هر نسخه در ابتداى جلد اول آمده است. فهرستى به ترتيب آيات تفسير شده و بيان موضوعات آنها در انتهاى هر جلد، راهنماى محققين در يافتن آيات و مطالب مى‌باشد.
منابع مقاله
1- تفسير« منتخب التبيان» 2 جلد و مقدمه تحقيق آن.
2- دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج 2 ص 718 زير نظر كاظم موسوى بجنوردى تهران 1368
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 764
4- طبقات مفسران شيعه عقيقى بخشايش ج 2 ص 18
منبع
نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی
