شایعه

«شایعه عبارت است از یک گزاره (موضوع) خاص و گمانی که ملاکهای اطمینان بخش رسیدگی وجود نداشته باشد؛ که معمولاً به صورت شفاهی از فردی به فرد دیگر انتقال می‌یابد».

تعریف شایعه در علم ارتباطات

در علم ارتباطات، شایعه را گفتمان‌های غیررسمی و نامعتبر و در نتیجه نهایی اطلاعات وارسی نشده می‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده است و از آنجایی که اطلاعات در هر مرحله دست به دست شده است، اغلب تحریفاتی در آنها صورت می‌گیرد.

ممکن است بعد از چندین بار تحریف، محصول نهایی به کلی با آنچه در ابتدای کار منتقل شده، متفاوت باشد. «هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی بدست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند. اگر پیش داوری های افراد (در تأیید یا نفرت)، چنین شایعه‌هایی را توجیه کنند، احتمال گسترش بیشتری دارند».

«به نظر می‌رسد که دو شرط "اهمیت" و "ابهام" در انتقال شایعه، قانون اصلی شایعه را توضیح دهد. بدین معنا که فرمول حدت و شدت شایعه را می‌توان به این صورت تعریف کرد: میزان رواج شایعه تقریباً برابر است با حاصلضرب اهمیت در ابهام موضوع مطروحه در آن شایعه».

به بیان واضح‌تر، میزان رواج شایعه برابر اهمیت موضوع برای فرد و میزان ابهامی که در آن موضوع برای مخاطب وجود دارد؛ برای مثال در اغراض احساسی، عواطف توسط شایعه توجیه و معقول جلوه داده می‌شود. شایعات اغلب در یک وضعیت بحرانی (عاطفی، سیاسی و...) برای کاهش فشارها و اغتشاشات ذهنی است. شایعات اشکال مختلفی دارند برخی کوتاه و برخی دیگر بسیار معضل‌ترند.

بعضی شایعات در گروه کوچکی از افراد و برخی در سطح جامعه مطرح هستند. زمانی که هیجانات، شدت بیشتری به خود می‌گیرند، تعداد افرادی که به زنجیره شایعه می‌پیوندند افزایش می‌یابد. از آنجایی که مردم معمولاً به هنگام مواجه با شایعه آن را به عنوان «یک شایعه» تشخیص نمی‌دهند، به ندرت از باورکردن آن روبرو می‌تابند.

انگیزه های شایعه پراکنی

شایعه پراکنی همانند همه کنش های اجتماعی، نیازمند به وجود انگیزه هایی است که شخص را به انجام دادن آن سوق می دهند. این که افراد به چه انگیزه ای شایعه را می سازند و یا آن را می پراکنند، از جمله بحث هایی است که روانشناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند. اصولاً شایعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار می یابد: ترس، امید و تنفّر. انسانها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند.

افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجانهای گوینده شایعه تقویت می شود.

زمانی که افراد زیادی از اقشار جامعه در زندگی فردی و یا حیات جمعی خود، به هر دلیلی از جمله فشارهای روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... همواره به طور جدّی، نگران و مضطرب باشند. انگیزه ساخت و شیوع شایعه بیشتر می شود. در حقیقت، شایعه به گونه ای با ناامنی و اضطراب همراه است که هر قدر عدم امنیّت روانی و اضطراب در میان افراد فزونی یابد، به همان میزان شایعات هم بیشتر می شوند.

بدین ترتیب، می توان نتیجه گرفت که: بین «شایعه» به عنوان پدیده اجتماعی و «اضطراب» به عنوان پدیده ای روانی، تعاملی دو سویه وجود دارد؛ بدین معنا که از یک سو، اضطراب از انگیزه های ساخت و رواج شایعه است و از سوی دیگر شایعه نیز در پیدایی اضطراب مؤثّر است.

مخاطبان شایعه

اندیشمندان ارتباطات، مخاطبان شایعه را چند دسته عنوان می‌کنند: دسته اول به جای آنکه پیام را به وقت پردازش کنند یا در مورد صحت و ستم آن جستجو کنند، عین آنچه را که شنیده‌اند به سایرین منتقل می‌کنند و طبیعی است که به علت دقت ناکافی، فراموشی، هیجان و... تا حدی در آن دخل و تصرف نیز صورت می‌گیرد.

دسته دوم صلاحیت لازم برای درک موضوع مطرح شده به صورت شایعه را ندارند، اما متکی بر آراء صاحبنظران هستند و سعی در آگاهی از حقیقت موضوع دارند.

دسته سوم افرادی هستند که از شایعات به شدت استقبال می‌کنند و خود را همرنگ افرادی که شایعه‌ پراکن هستند، جلوه می‌دهند و خود نیز از شایعه‌سازی دریغ نمی‌ورزند.

دسته چهارم انسانهای آگاهی هستند که نه تنها به سادگی هر مطلبی را نمی‌پذیرند؛ بلکه تلاش در مبارزه با شایعه‌ پراکنی و پیشگیری از آن دارند.

انواع شایعه

• 1. شایعات - ترس:

بخشى از شایعات به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانى در جامعه تولید و پخش مى‌شوند. مثلاً در سال 1370 هـ.ش شایعه‌اى در شهرها و روستاهاى دورافتاده هند رواج یافت که: «باندهاى خاصى براى ربودن بچه‌ها از خیابانها به وجود آمده است‌».

ضمناً شایع شد که منظور از این اقدام، فروش بچه‌ها به بانکهاى خون یا فروش اعضاى بدن آنها و یا بکارگیرى آنها در باندهاى دزدى یا گدایى است.

در پى رواج این شایعه در دل پدران و مادران ترس عجیبى مستولى شد تا آنجا که علیرغم انکار رسمى موضوع از سوى مسئولان امر ولى آنها از اعزام فرزندان خود به مدارس اجتناب ورزیدند. ضمنا افراد زیادى به تهمت ‌بچه‌دزدى و بدون هیچ محاکمه و تحقیقى توسط مردم اعدام شدند.

• 2. شایعه - بدبینى:

منظور از این شایعه ترویج‌بدبینى و آزار و اذیت نسبت ‌به اشخاص یا گروههاى محبوب یا مقتدر در جامعه است. مثلا: شایعاتى که علیه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در صدر اسلام منتشر مى‌شد و نسبت ‌شاعر بودن به آن حضرت مى‌دادند.(سوره یس: آیه 69)

همچنین شایعه جنگ قدرت در ایران که بارها از سوى دشمنان انقلاب مطرح شده است. مثلاً در سال 1372 شایعاتى مبنى بر حمله به منزل حضرت امام و کشته شدن 20 نفر در بیت ایشان در غرب انتشار یافت که علت آن را نزاع بر سر کسب قدرت بین رهبران کشور ذکر کردند!

البته روزنامه واشنگتن تایمز در 19/3/93 منبع این خبر را دفتر ابوالحسن بنى‌صدر در پاریس اعلام کرد و با استناد به پخش سخنرانى حضرت امام از تلویزیون به تکذیب آن پرداخت.

• 3- شایعه تفرقه‌ افکن:

این شایعه بر مبناى اصل «تفرقه بیانداز و حکومت کن‌» یا «فرق تسد» استوار است و با هدف ایجاد اختلاف در بین فرمانده و سربازان و یا بین دو همسر یا دو طایفه و گروه و امثال آن تولید و پخش مى‌شود.

مثلا: پس از اشغال منطقه غزه توسط صهیونیست‌ها در سال 1346 شایع شد که مسیحیان از حاکمان اشغالگر خواسته‌اند که مسجد جامع بزرگ غزه به کلیسا تبدیل شود. هدف از این شایعه ایجاد شکاف در وحدت ملى فلسطینیان از طریق تحریک احساسات دینى بود.

• 4- شایعه فریب:

این شایعه همچون پرده‌اى از دود است که براى پنهان سازى اهداف واقعى دشمن استفاده مى‌شود. مثلاً در تاریخ 8/6/1941 وزیر تبلیغات آلمان دکتر گوبلز ضمن چاپ مقاله‌اى در خصوص جزیره کریت ‌به ‌طور ضمنى اشاره کرد که ارتش آلمان در ابتدا قصد حمله به انگلستان را دارد و سپس روسیه. در حالى که نقشه اصلى بر مبناى هجوم به مسکو بود!

• 5- شایعه اقتصادى:

هدف از این شایعه ایجاد حالتى از نگرانى و ترس در بازار مالى یا اوضاع اقتصادى کشور به ویژه در زمان بحرانها و جنگهاست. مثلا: در آمریکا شایعاتى پیرامون تولیدات رستورانهاى مک دولاندر ظاهر شد که مى‌گفت: این رستورانها به محتواى ساندویچهاى خود کرمهایى اضافه مى‌کند تا پروتئین آنها افزایش یابد. در پى این شایعه تعداد زیادى از مردم به علت ‌حفظ سلامتى خود از خرید این تولیدات خوددارى کردند و مدیریت این رستورانها را مجبور به صرف هزاران دلار نمود تا بر این شایعه ویرانگر سیطره یابد.

• 6- شایعه ناموسى:

این شایعه در پى جدایى بین زن و شوهر و هتک حرمت افراد از طریق بدنام کردن یکى از همسران است که به آن قذف گفته مى‌شود. مثلا حادثه افک که در آیات 20-10 سوره نور نقل شده است در خصوص یکى از این شایعات است. در شان نزول این آیات مفسران گفته‌اند که یکى از همسران پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مورد تهمت ناموسى قرار مى‌گیرد (در برخى کتابها نام این زن را ماریه قبطیه و در کتب اهل سنت عایشه ذکر کرده‌اند). مسلمانان از این مساله سخت ناراحت مى‌شوند تا آن که این آیات نازل مى‌شود.

در این آیات مؤمنانى که فریب این تهمت را خورده و تحت تاثیر قرار گرفتند، مورد سرزنش واقع مى‌شوند و خداوند متعال مى‌فرماید: چرا هنگامى که این (تهمت) را شنیدند، مردان و زنان باایمان نسبت‌ به خود (و کسى که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند؟ چرا نگفتید که این دروغى بزرگ و آشکار است؟ چرا چهار شاهد براى آن نیاوردند؟ اکنون که چنین گواهانى نیاوردند، آنان در پیشگاه خدا دروغگو هستند.

راه حل مقابله با شایعه

راه‌حلهایی که برای مقابله با شایعه از جانب اندیشمندان ارتباطات پیشنهاد شده عبارتند از:

• 1- در سطح ملی، آگاه نگاه داشتن مردم نسبت به رویدادهای اجتماعی، اطلا‌ع‌رسانی سریع و صحیح که این امر زمینه اعتماد متقابل بین دولت و ملت را فراهم ساخته و منبع موثق اخبار اجتماعی از سوی دولت زمینه‌ بسیاری از سوء تفاهمات و اخبار نادرست را از بین می‌برد.

• 2- سفارش در زدودن نگرانی‌های اضطراب‌های عمومی، گام مؤثری در پیشگیری از شایعات است، گفته می‌شود که شایعات هنگام بهبود نسبی اوضاع، کمتر زمینه بروز و ظهور پیدا می‌کند.

• 3- تعمیق بینش مردم و افزایش بصیرت افراد با اجرای برنامه‌سازی و آموزش همگانی راهبردی برای شناسایی ماهیت شایعه و تقویت توانایی افراد در سنجش صحت و سقم قیام‌ها می‌باشد. پرورش تفکر منطقی در آحاد جامعه و تعالی اخلاق دینی، راهکاری مناسب برای پیشگیری از شایعه سازی است.

برخی دیگر معتقدند شایعه تنها یک امر مذموم نیست بلکه در برخی مواقع کارکرد دارد و از واقعیاتی دم می‌زند که صراحتاً گفته نمی‌شود. رسانه‌های گروهی در بسیاری مواقع به دلیل مصلحت نسبی از بیان برخی واقعیات خودداری می‌کنند که در این مواقع شایعه کارکرد پیدا می‌کند. اما در این مواقع نیز جستجو برای دریافت منبع و فرستنده پیام ضروری به نظر می‌رسد.

• 4- نادیده انگاشتن شایعات ضعیف و پاسخ غیرمستقیم به آن. مثلاً نشان دادن تصویر زنده فردى که شایعه قتل وى منتشر شده است.

• 5- پاسخ شایعه با شایعه (که در جنگ‌هاى روانى علیه دشمن بکار بسته مى‌شود).

منابع

• ماهنامه مکتب اسلام، 1378، شماره3، حمید مکارم، شایعه ‌سازی و راه مقابله با آن، در دسترس در پژوهشگاه علوم انسانی و اجتماعی، بازیابی: 24 دی ماه 1392.
• سمانه خالدی، شايعه، دانشنامه پژوهه، بازیابی: 24 دی ماه 1392.
• مجله حدیث زندگی، مرداد و شهریور 1383، شماره 18،اسماعیل چراغی، شایعه و اضطراب

در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه.