المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء (کتاب)
| این مقاله حاصل همکاری و مشارکت جمعی از اعضای دانشنامه اسلامی در نسخه پیشین دانشنامه است. به هنگامی که اطلاعات دانشنامه از نرم افزار پیشین به نرم افزارکنونی منتقل شد آخرین ویرایش آنجا به عنوان اولین نسخه در نرم افزار جدید ثبت شد.
چنانچه علاقه مندید نام کاربری که تدوین کننده این مقاله در نسخه پیشین بوده یا بیشترین مشارکت را در تهیه آن داشته است را بدانید به صفحه مشارکت کنندگان در نسخه پیشین مراجعه کنید |
المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء
از مهمترین آثار ملامحسن و اثرگذارترین آن است ولی متاسفانه هنوز در بین شیعیان جایگاه خود را نیافته است. کتابی هشت جلدی که در چهار مجلد به چاپ رسیده است با موضوع اخلاق اسلامی، تصحیح شده و تکمیل شده کتاب ارزشمند دانشمند جهان اسلام و مخصوصاً اهل تسنن (ابی‌حامد غزالی).
شخصیتی بانفوذ در بین مسلمانان به صورتی که آثار و تفکرات او هنوز که هنوز است باقی و در جریان است. (احیاء العلوم) غزالی در نیل مردم به اخلاق و معنویات بسیار موثر بود تا جایی که شخصیتی مثل فیض کاشانی شیعی مذهب به فکر استفاده از این کتاب در بین جامعه‌ی شیعی می‌افتد. بعد از تصحیح و تکمیل کتاب غزالی توسط فیض کاشانی با نام (المحجه البیضاء) یا همان (راه روشن) شاید بتوان گفت (المحجة) تنها موسوعه‌ی اخلاقی شیعه می‌باشد یعنی تقریباً، جامع مباحث اخلاق اسلامی.
کتابی که دربردارنده‌ی مباحث اخلاقی و سرشار از آیات قرآن و احادیث و توضیحات مولفین آن‌هاست. برای آشنایی با این کتاب ارزشمند بهترین راه مراجعه به مقدمه‌ی کتاب است که فیض کاشانی به قلم خود نگاشته و به طور کافی مقصد و منظور و روش خود را توضیح داده است.
وی در مقدمه کتاب می‌گوید: من کتاب احیاء علوم‌الدین که از تصانیف ابی‌حامد محمد غزالی طوسی است را ملاحظه کردم دیدم که در جهان اسلام دارای نفوذ و شناخته شده است و این کتاب دارای مطالب مهم و سودمند است برای کسی که بخواهد به درجات بالای معنوی و دینی برسد و بیان شیخ هم زیبا و تقریر و نوشتار کتاب هم قابل ستایش است ولی چون غزالی هنگام تالیف کتاب، عامی المذهب بوده است (یعنی اهل تسنن) مطالبی را ذکر کرده است که برای ما شیعیان قابل قبول نیست و جزو عقاید فاسده‌ی اهل سنت و تعدادی هم جزء بدعت‌های صوفیه است و از احادیث والای اهل البیت و امامان شیعه استفاده نکرده است.
مقداری هم از افرادی نقل حدیث کرده که مشهور به دروغگویی و افتراء به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله بوده‌اند و در بین مطالب خود حکایات عجیب و قصه‌هایی را از صوفیه نقل می‌کند که با عقل اصلا سازگار نیست! غزالی، سخنان اهل عصمت و اهل بیت وحی علیهم‌السلام را که قرآن و خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ما را به آن‌ها دعوت می‌کنند را رها کرده است و از آن استفاده‌ای نکرده است.
فیض در ادامه می‌گوید: ولی عمده‌ی کتاب و مطالب آن مفید و دور بودن عالم شیعه و شیعیان از آن سزاوار نیست. مخصوصاً در این دوره‌ی زمانه که جهالت و گمراهی بیشتر مردم را فراگرفته، وجود چنین کتابی و استفاده ی مردم از آن لازم است.
در ادامه ملامحسن کار خود را بیان می‌کند این که: من سعی کردم مواردی که با عقاید شیعه نمی‌خواند را حذف کنم مثل (باب سماع) و در هر بابی لازم بود از عقاید شیعه و احادیث اهل بیت استفاده کردم و جایی که احساس کردم مطالبی اضافی است برای رغبت بیشتر خوانندگان به مطالعه‌ی کتاب آن‌ها را حذف کردم و البته سعی کردم دسته‌بندی و اسلوب کتاب را تغییر ندهم و تا جایی که می‌شد حتی الفاظ آن را هم تغییر ندادم چون خود کتاب دارای بیان و نوشتار زیبا و کاملی است.
تهذیب کتاب احیاءالعلوم غزالی و عبارت زیبای خود ملامحسن (و احیاء احیائه احیاء لعلوم‌الدین بحیاة اخری) یعنی با این کارم کتاب احیاء را دوباره احیاء کردم و اثر خود را به این نام گذاشتم (المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء) یا خواستید بگویید (المحجة البیضاء فی احیاء الاحیاء).
تا به وسیله آن به خداوند متعال تقرب پیدا کرده و ذخیره‌ای برای آخرتم باشد و برای سالکان بسوی خدا سودمند افتد و خداوند توفیق عمل به آن را به من بدهد و مرا در ثواب عاملین به این کتاب شریک قرار بدهد. این بود خلاصه‌ای از مقدمه مولف که دلیل خویش را برای تالیف این کتاب بیان کرده بود.
ساختار کتاب
کتاب شامل چهار بخش است که آن را به (ربع) معرفی می‌کند: (اربعه ارباع)؛ ربع العبادات، ربع العادات، ربع المهلکات و ربع المنجیات.
کتاب المحجة البیضاء، روی هم رفته دارای چهل کتاب می‌باشد در چهار بخش یعنی هر ربع دارای ده کتاب. هر کتابی هم با توجه به حجم مطالب و موضوع آن به باب‌های مختلفی تقسیم شده. مثلاً در ربع عبادات کتاب آداب تلاوة القرآن به چهار باب تقسیم شده:
- باب الاول: فضل القرآن و اهله؛
- باب الثانی: فی آداب ظاهر التلاوة؛
- باب الثالث: فی اعمال الباطن فی التلاوة؛
- باب الرابع: فی فهم القرآن و تفسیره بالرای.
روال عادی مباحث هم این گونه است که در شروع هر کتاب در صورت مربوط بودن، ابتدا آیات قرآن بیان می‌شود. بعد احادیث رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل البیت علیهم‌السلام.
توضیح چهار بخش کتاب:
اول: ربع العبادات که خود شامل ده کتاب است یعنی ده بخش و مطلب:
- 1- کتاب العلم؛
- 2- کتاب قواعد العقائد؛
- 3- کتاب اسرار الطهاره؛
- 4- کتاب اسرار الصلاه؛
- 5- کتاب اسرار الزکاه؛
- 6- کتاب اسرار الصیام؛
- 7- کتاب اسرار الحج؛
- 8- کتاب آداب تلاوه القرآن؛
- 9- کتاب الاذکار والدعوات؛
- 10- کتاب ترتیب الاوراد فی الاوقات.
که از اسامی آن‌ها مشخص است که درباره قسم عبادات هستند.
غزالی دلیل این که اولین کتاب ربع العبادات را اختصاص به (کتاب العلم) داده این گونه بیان می‌کند:
- 1- اهمیت آن؛
- 2- این که خداوند با علم است که عبادت می‌شود.
- 3- سخنان مهم رسول الله صلی الله علیه و آله در باب اهمیت علم و کسب آن؛
- 4- تشویق مردم به کسب علم؛
- 5- البته معرفی و تفکیک علوم و نشان دادن علم نافع از مضر و گمراه‌کننده.
بعد از مقدم بودن کتاب العلم باید باب و بحثی حول اعتقادات مطرح شود. چون اصول دین همین اعتقادات می‌باشد و عبادات جزو فروع دین می‌باشد مثلاً طهارت، نماز و زکات و...
(کتاب العلم) با دارابودن بیشترین مباحث و از نظر کمیت، بزرگترین باب ربع العبادات است. البته اگر فقط مباحث عبادی لحاظ شود غیر از کتاب العلم و کتاب قواعدالعقاید، کتاب (اسرار الصلاه) بیشترین حجم را به خود اختصاص داده است و (کتاب اسرار الصیام) کم حجمترین آن است.
دوم: ربع العادات که خود مشتمل بر ده کتاب است:
- 1- کتاب آداب الاکل؛
- 2- کتاب آداب النکاح؛
- 3- کتاب آداب الکسب والمعاش؛
- 4- کتاب الحلال والحرام؛
- 5- کتاب آداب الصحبة والمعاشرة مع اصناف الخلق؛
- 6- کتاب العزلة؛
- 7- کتاب آداب السفر؛
- 8- کتاب آداب السماع والوجد؛
- 9- کتاب الامر بالمعروف والنهی عن المنکر؛
- 10- کتاب اخلاق النبوة و آداب المعیشة.
عادات به معنای (رفتارها) می‌باشد. به نظر می‌رسد آنچه به شخص در ارتباط با دیگران یعنی زندگی اجتماعی او مربوط است در این قسمت بیان شده است والا مثلاً کتاب الامر بالمعروف جزء عبادات محسوب می‌شد! در این قسمت فیض کاشانی (کتاب آداب السماع والوجد) را به دلیل مغایرت با عقاید شیعه، حذف نموده و به جای آن بعد از (کتاب اخلاق النبوة و آداب المعیشة)، (کتاب اخلاق الائمة و آداب الشیعة) را اضافه نموده است.
(کتاب اخلاق الائمة و آداب الشیعة) بیشترین حجم را به خود اختصاص می‌دهد و بعد از آن (کتاب آداب الصحبة والمعاشرة مع اصناف الخلق) بیشترین حجم را دارد و کمترین حجم اختصاص دارد به (کتاب الامر بالمعروف والنهی عن المنکر).
سوم: ربع المهلکات که شامل ده کتاب است:
- 1- کتاب شرح عجائب القلب؛
- 2- کتاب ریاضة النفس؛
- 3- کتاب کسرالشهوتین: شهوة البطن و شهوة الفرج؛
- 4- کتاب آفات اللسان؛
- 5- کتاب ذم‌الغضب والحقد والحسد؛
- 6- کتاب ذم‌الدنیا؛
- 7- کتاب ذم‌المال والبخل؛
- 8- کتاب ذم‌الجاه والریاء؛
- 9- کتاب ذم‌الکبر والعجب؛
- 10- کتاب ذم‌الغرور.
(کتاب شرح عجائب القلب) و (کتاب ریاضة النفس) را می‌توان به عنوان مقدمه‌ای برای این باب حساب نمود چون (ربع المهلکات) یعنی آنچه باعث هلاکت و نابودی انسان می‌شود. و این شامل مباحث بعدی این دو کتاب است. (کتاب ذم الجاه والریاء) بیشترین حجم را دارد و (کتاب کسر الشهوتین: شهوة البطن و شهوة الفرج) کمترین حجم را به خود اختصاص داده است.
چهارم: ربع المنجیات که شامل ده کتاب است:
- 1- کتاب التوبة؛
- 2- کتاب الصبر والشکر؛
- 3- کتاب الخوف والرجاء؛
- 4- کتاب الفقر والزهد؛
- 5- کتاب التوحید والتوکل؛
- 6- کتاب المحبة والانس والشوق والرضا؛
- 7- کتاب النیة والصدق والاخلاص؛
- 8- کتاب المراقبة والمحاسبة؛
- 9- کتاب التفکر؛
- 10- کتاب ذکرالموت و ما بعده.
منجیات یعنی آنچه باعث نجات از مهلکات می‌شود که همان دوا و درمان و یا حتی پیشگیری از مهلکات می‌شود. (کتاب ذکرالموت و ما بعده) بیشترین حجم را دارد و (کتاب المراقبة والمحاسبة) کمترین حجم داراست.
شناسنامه کتاب:
آقای علیاکبر غفاری مصحح و معلق کتاب (المحجه البیضاء) در مقدمه‌ی خود که در جلد اول این کتاب نوشته‌اند، سه نسخه‌ی خطی برای المحجة معرفی می‌کنند:
- 1- نسخه سید شریف روضاتی با (رقم 1)؛
- 2- نسخه کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی با (رقم 2)؛
- 3- نسخه کتابخانه استاد مرتضی مدرسی چهاردهی با (رقم 3).
این کتاب 8 جلد می‌باشد که در چهار مجلد، توسط (موسسه نشر اسلامی) وابسته به جامعه مدرسین حوزه‌ی علمیه قم به چاپ رسیده است که چاپ اول آن به سال 1428 هـ.ق است. انتشارات (حسنین) و (محبین) هم این کتاب را به چاپ رسانده‌اند.
(بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی مشهد) این کتاب را با نام (راه روشن) با همکاری (آقایان عبدالعلی صاحبی)، (سید محمدصادق عارف)، (محمدرضا عطایی) و (محمدحسین عطایی) ترجمه و به چاپ رسانده است و همین انتشاراتی با همکاری (آقای محمدعلی علی‌دوست) ترجمه‌ی این کتاب را خلاصه کرده‌اند و در چهار جلد به چاپ رسانده‌اند که چاپ اول آن در سال 1389 است. جای بسی خورسندی و سپاس را دارد و برای عموم علاقمندان به معارف دین بسیار ساده و کم‌حجم و قابل دسترسی است. جلد اول بحث عبادات را خلاصه نموده است و جلد دوم بحث عادات، جلد سوم بحث مهلکات و جلد چهارم بحث منجیات.
منابع:
(1). المحجة البیضاء، مقدمه ملامحسن فیض کاشانی و مقدمه‌ی استاد علیاکبر غفاری.
(2). راه روشن، ترجمه المحجة البیضاء توسط جمعی از نویسندگان، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی مشهد.
(3). گزیده راه روشن، تلخیص: محمدعلی علی‌دوست، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی مشهد.
