الاعلام (کتاب)

اين كتاب كه نام كامل آن قاموس تراجم لاشهرالرّجال و النِساء من‌العَرَب و المُستعرِبينَ و المُسِتشرقينْ است،به زبان عربي و نوشته خيرالدين الزركلي (1310-1396 ق./ 1893-1976 م.)، روزنامه‌نگار و نويسنده‌اي اهل بيروت و از پدر و مادري دمشقي است كه چندين روزنامه، مجله و چاپخانه در دمشق و قاهره تأسيس كرد. هنگام تسلط فرانسويان بر ريه، محكوم به اعدام شد، و به حجاز گريخت و تابعيت آنجا را پذيرفت، در دستگاه آل سعود برآمد و به مناصب عمده رسيد (3: ج 10، ص 257-259؛ ج 1، ص 1172).

الاعلام معروف‌ترين اثر زِرِكلي است كه در مقدمه متذكر شده چون گنجينه كتابخانه‌هاي عربي فاقد كتابي مشتمل بر شرح احوال مشاهير مردان وزنان عرب، مستعرب، و مستشرق بود، سعي در خلق اثري جامع داشت تا به ضبط نام اين دسته از افراد، كه سخني از آنان در تاريخ از قديم تا زمان تأليف آمده، مبادرت كند. مؤلف سعي در تلخيص ارائه مطالب داشته، و به جهت اجتناب از تحولات حوادث جاري به معاصرين زنده نپرداخته است. متن از گونه فرهنگ زندگينامه‌ها در مراجع تلقي شده و چارچوب گزينش صاحب ترجمه در اثر مشتمل است بر افرادي كه داراي منصب خلافت، امارت، وزارت، و قضاوت بوده كه اثري درخور داشته‌اند، يا صاحب رياست مذهبي، فن و حرفه‌اي بوده، يا در شعر جايگاهي احراز كرده و اسمي از وي در كتب نقل است، يا روايت بسيار از او نقل شده، و داراي اصل و نسب بوده يا ضرب‌المثل به او منتسب كنند. به‌طور كلي، آن چنان كه در مقدمه اثر آورده ضابطه كلي گزينش صاحب ترجمه آن است كه نام او بر زبان‌ها بوده و از وي سراغ بسيار گيرند (1: ج 1، ص 195؛ 3: ج 1، ص 12-13).

تدوين متن بر اساس نام كوچك و سپس اسم پدر ملاك بوده، در موارد مشابه كه نام و نام پدر يكسان باشد، تاريخ وفات منباي اولويت قرار گرفته است. مهم‌ترين ويژگي اثر عبارت است از ارجاع شهرت يا لقب صاحب ترجمه به اسم كوچك او كه شرح حال در ذيل آن ذكر شده است. براين قرار، در اين اثر به رفع اين نقيصه، كه اعلام نه برحسب شهرت و كنيه بلكه برحسب نام كوچك مرتب شده، پرداخته و ابداع نويني را در سرگذشتنامه‌هاي عربي در اوايل قرن بيستم ظاهر مي‌سازد. ويژگي ديگر اثر اينكه گاه اسم اشهر اشخاص بدون رعايت نظم الفبايي در بالاي نام كوچك آنها و با حروف درشت‌تر از متن آمده است (2: 78؛ 7: 100). همچنين در تنظيم عناوين، كلمات "اب"، "ام"، "ابن"، "بنت"، و از اين قبيل را در مداخل حذف كرده و مستقيمآ به اسامي خاص افراد ارجاع مي‌دهد. در ذيل هر مدخل، تاريخ تولد و وفات به هجري و ميلادي، شهرت، نسبت، كنيه، لقب، شرح كوتاهي از صاحب عنوان و مجموعه آثار وي ارائه مي‌شود. در نهايت مآخذ مورد استفاده براي هر مدخل ذكر شده است (3: ج 1، ص 14-15).

نخستين چاپ كتاب در سه جلد (1927 م./ 1347 ق.) در مصر انتشار يافت. چاپ دوم همراه با اضافات و اصلاحات چندي از جانب مؤلف در ده جلد (1377-1378 ق./ 1954-1959 م.) به انضمام يك مقدمه جديد در مصر انتشار يافت. جلد دهم كه مستدرك نه جلدي پيشين است در صفحه 257 تا 260 شرح احوال گردآورنده به قلم مؤلف را دربر دارد. از صفحه 261 تا 360 به معرفي مصادر و مراجع كتاب تخصيص يافته است. چاپ سوم در بيروت به سال (1389 ق./ 1969 م.) منتشر شد، اين چاپ ضمن اصلاحاتي چند، برخوردار از دو جلد تكميلي مشتمل بر تداوم استدراك جلد دهم چاپ قبلي اثر، شامل تصاوير و خطوط صاحبان تراجم است كه اضافه بر متن الاعلام تلقي مي‌شود (1: ج 1، ص 195؛ 3: ج 1، مقدمه؛ 6: 349). چاپ چهارم بعد از درگذشت مؤلف به سرپرستي زهير فتح‌الله در سال (1399 ق./ 1979 م.) با مقدمه، اصلاحات، و حواشي چندي نسبت به چاپ قبلي، با يادداشت خيرالدين زركلي، در هشت جلد توسط دارالعلم للملايين در بيروت به‌صورت مكرر انتشار يافته است (4: ج 1، مقدمه).

براي الاعلام ذيل و تكمله‌هاي چندي به رشته تحرير در آمده كه از آن جمله است: 1) تتمه الاعلام، بآخره مستدرك يحتوي علي تراجم و اضافات و توثيقات جديده (بيروت: دارابن حزم، الطبعه الاولي، 1418 ق./ 1998 م.) از محمد خير رمضان يوسف در 2 جلد؛ 2) ذيل الاعلام، قاموس تراجم لاشهر... (جده: دارالمناره، الطبعه الاولي، 1418 ق./ 1998 م.) از احمد العلاونه در يك جلد؛ 3) اتمام الاعلام، ذيل‌لكتاب الاعلام لخيرالدين الزركلي (بيروت: دارصادر، الطبعه الاولي، 1999م.) از محمدرياض المالح در يك جلد.