کتابخانه شیعه کلن

پرفسور عبدالجواد فلاطوری در جوار انستیتوی شرقشناسی دانشگاه کلن یک کتابخانه‌ی شیعه را راه‌اندازی کرد. در آنجا نسخه‌های خطی بسیاری جمع‌اند. مسئولیت فهرست‌نویسی این کتابخانه بر عهده‌ی دکتر کامران ارجمند بود که خود دانش‌ آموخته‌ی رشته‌ی فلسفه و اسلام‌شناسی از دانشگاه کلن است.

شروع کار تاسیس کتابخانه

فلاطوری در سفر تحقیقاتی به ایران به تقریب 4000 جلد کتاب از شهرهای مشهد، اصفهان و تهران گرد آورد و به سمینار شرق شناسی دانشگاه کلن منتقل کرد و بدین سان کتابخانه معارف شیعی در دانشگاه کلن بنیانگذاری شد.

گزارشی از کتابخانه شیعه کلن

اهمیت و جایگاه کتابخانه شيعه کُلن

يکى از اقدام‌هاى تاريخى در کشور آلمان، تأسيس کتابخانه تخصصى شيعه در 1965 بود. اين کتابخانه، نتيجه همدلى مؤسسه شرق‌شناسى دانشگاه کلن با پروفسور عبدالجواد فلاطورى بود. اين اقدام مهم هم در کارنامه علمى و فرهنگى فلاطورى درخششى ويژه دارد و هم از افتخارات بخش شرق‌شناسى دانشگاه کلن به حساب مي‌آيد. کسانى که از نزديک اين کتابخانه و تأثيرات و خدمات مستقيم و غيرمستقيم آن را نديده يا گزارش‌هاى آن را مطالعه نکرده باشد، سخن مزبور را اغراق‌آميز مي‌دانند؛ امّا هنگامى که به سخنان کسانى چون اولريش ماتس (Ulrich matz) رييس دانشگاه کلن که با اين پديده به خوبى آشنايى دارد، گوش فرامي‌دهد به اهميت اين مرکز پى مي‌برد.

او مي‌گويد: «فلاطورى سهم بزرگى در علاقه‌مندى و پژوهش اسلام‌شناسان به مذهب تشيع داشته است. سنگ اول اين تلاش جدى، افتتاح کتابخانه شيعه در سمينار شرق‌شناسى دانشگاه کلن بود که در نوع خود، يکى از مهم‌ترين کتابخانه‌هاى شيعى خارج از ايران محسوب مي‌شود!».

با درگذشت نابه‌هنگام فلاطورى، فعاليت‌هاى اين کتابخانه کم رونق شده است. ضرورى است اين کتابخانه تکميل و پررونق گردد تا بلکه خدمات‌رسانى علمى و فرهنگى آن به علاقه‌مندان و پژوهش‌گران سراسر جهان، بيش از پيش گردد.

آقاى محقق درباره اين کتابخانه مي‌نويسد: در سال 1356 براى کنگره تاريخ علوم و فلسفه در قرون وسطا يا به شهر بُن آلمان رفته بودم که به دعوت مرحوم فلاطورى، به شهر کلن رفتم. او کوشش‌هاى خود در نشر اسلام و معرفى شيعه را براى من شرح داد و مرا به مرکز تحقيقات شيعه، که خود آن را پايه‌گذارى کرده و امهات منابع فقهى، اصولى، فلسفى و کلامى شيعه را در آن‌جا گرد آورده بود، به من نشان داد که اگر همت و کوشش او نبود، امکان بردن اين منابع به آسانى به آن ديار بدست نمي‌داد.

ضرورت تأسيس اين کتابخانه در گذشته

ضرورت‌ها و زمينه‌هايى را که منجر به تأسيس کتابخانه تخصصى شيعه در آلمان شد، مي‌توان در چند محور زير تحليل کرد: وجود کتابخانه‌هاى عمومى و تخصصى فراوان در آلمان که گاه گزارش آن‌ها به هفت ميليون مي‌رسد. تاريخ تأسيس کتابخانه ملى آلمان به 1848 مي‌رسد؛ از اين‌رو داراى قدمت زيادى است. کتابخانه ملى برلين داراى حجم قابل توجهى از آثار به ويژه آثار شرقى است.

کتابخانه ملى آلمان غربى، در 1990 در فرانکفورت با کتابخانه آلمان شرقى در لايپزيک ادغام گرديد و کتابخانه بزرگى را تشکيل داد که ميليون‌ها عنوان کتاب، مجله و پايان‌نامه را در خود جاى داده است. اما جاى کتابخانه تخصصى شيعه در ميان ده‌ها کتابخانه اين کشور خالى بود.

آلمان يکى از کانون‌ها و قطب‌هاى بزرگ فرهنگى جهان است. شاخص‌هاى فرهنگى اين کشور در سطح بالايى قرار دارد؛ مثلاً هر سال بزرگ‌ترين نمايشگاه کتاب در جهان، در فرانکفورت آلمان برگزار مي‌گردد. در بخش پررونق آموزش و پژوهش مربوط به اديان و مذاهب، وجود مرکزى براى اطّلاع‌رسانى و خدمات‌رسانى فرهنگى، ضرورى بود و اين با تأسيس کتابخانه تخصصى شيعه مرتفع مي‌گشت.

رويه علم‌گرايى در شرق‌شناسى آلمان، بيش‌تر از کشورهاى غربى است. اين کشور به دليل عدم رويکردش به استعمار در بخش فرهنگ، شرق‌شناسى را در خدمت سياست‌هاى سلطه‌جويانه قرار نداد؛ بلکه فرهنگ دوستى و علم‌گرايى آن چشم‌گير بوده است.

خاورشناسان آلمانى به طور عمده از سَر علم دوستى به مطالعه درباره اسلام و شيعه پرداخته‌اند. اين انگيزه همراه با وجدان کارى آن‌ها، آنان را به سوى پژوهش بيش‌تر وامي‌داشت. کتابخانه تخصصى شيعه مي‌توانست پژوهش‌هاى آن‌ها را پشتيبانى کند.

حضور چند ميليون مسلمان سنى مذهب در آلمان، زمينه‌اى فراهم آورده بود که خاورشناسان آلمانى به راحتى به منابع سنى دسترسى داشته باشند؛ امّا علي‌رغم اهميت شيعه به عنوان يکى از شعبه‌هاى مهم اسلام و حضور دويست هزار نفرى آن‌ها، منابع علمى تشيع در آلمان کم‌تر يافت مي‌شد؛ اين موجب کم اطّلاعى يا عدم آگاهى دانشمندان اين کشور از تشيع شده بود. اين نکته را از تأليفات آن‌ها مي‌توان به راحتى بدست آورد.

عدم اطّلاع از تشيع براى آلمان، صرفاً يک نقص فرهنگى نبود، بلکه به دليل سيطره مذهب تشيع بر بخشى از جهان اسلام به ويژه کشورهاى مهم خاورميانه و شمال افريقا، تأثيرگذار در استراتژى و تعاملات سياسى نيز بود. گفتنى است که اولريش ماتس، رييس دانشگاه کلن و همکار فلاطورى نيز به اين نکته توجه داده است: «تلاش علمى فلاطورى بيش‌تر پيرامون مذهب شيعه بود؛ جهتى که تاکنون کم‌تر به آن توجه شده است».

بخش مهمى از فرهنگ اسلامى و تاريخ مسلمانان، مربوط به شيعه است. هم‌اکنون شيعه در بسيارى از کشورهاى اسلامى، جمعيت‌هاى قابل توجهى را تشکيل مي‌دهد و شيعيان در تمامى نقاط جهان حتى در تانزانيا، اوگاندا و کنيا پراکنده‌اند.

شيعه حداقل مشتمل بر سه شاخه مهم امّاميه، زيديه و اسماعيليه است. زير شاخه امّاميه اباضيه، خوجه، اثنا عشريه، نصيريه و علويه و زير شاخه اسماعيليه، فرقه‌هايى همچون درزويه‌اند. نيز دولت‌هاى فراوانى در طول تاريخ اسلام توسط شيعيان شکل گرفته است؛ مانند صفويه در ايران، فاطميان در مصر، ادارسه در مغرب و آل اباض در عمان؛ از اين‌رو بر خاورشناسان ضرورت دارد که به ابعاد مختلف تشيع و شيعيان بپردازند.

پيشينه مطالعات اسلامى در آلمان با ياکوب کريستمان (درگذشت 1613م) آغاز شد؛ امّا شرق‌شناسى در مفهوم علمى آن، از سده نوزدهم با ويل (درگذشت 1889م) استاد تاريخ دانشگاه هايدلبرگ شکل گرفت. با تأسيس مدرسه زبان‌هاى شرقى توسط زاخاو در 1887 در برلين و گشايش مدرسه تاريخ و فرهنگ شرق در 1908 در هامبورگ، اين روند توسعه يافت. البته مطابق گزارش نجيب عقيقى، گروه‌هاى زبان‌هاى شرقى در ورزبورگ (Wurzburg) از 1582 و در لايپزيک (Leipzig) از 1409 و در توبينگن (Tubingen) از 1477 و در هاله (Houle) از 1477 تأسيس شده بود.

جمعيت خاورشناسى آلمان، از 1845 توسط فلايشر در هاله تأسيس شد و از آن تاريخ تاکنون گسترش فراوان يافته است. اين مطالب نشان‌دهنده اهتمام فرهيختگان آلمان به مشرق و اسلام است و کارنامه خاورشناسى آلمان درخشندگى ويژه‌اى دارد.

اين سابقه فرهنگى، زمينه توافق بر سر تأسيس کتابخانه تخصصى شيعه شد. از سوى ديگر، دانش دوستى مسئولان مؤسسه شرق‌شناسى دانشگاه کلن و همت بلند فلاطورى در هم آميخت و اين ثمره گران‌قدر ساخته شد.

خدمات اين کتابخانه

اين کتابخانه همانند ديگر کتابخانه‌هاى تخصصى که خدمات‌رسانى سريع و خوبى براى پژوهش‌گران دارند، توانست کمک شايانى به پيشرفت پژوهش‌هاى علمى داشته باشد. صدها تحقيق، پايان‌نامه، مقاله و کتاب در اين کتابخانه به سامان رسيد و موضوعات بسيارى بر اساس منابع موجود در اين کتابخانه کار شد. خدمات رسانى اين کتابخانه به اندازه‌اى گسترده بود که پروفسور ورنر ديم (Werner Diem) رييس گروه شرق‌شناسى دانشگاه کلن در اين باره گفت: «اين کتابخانه تخصصى در نوع خود در دنياى غرب بزرگ‌ترين است و حقيقتاً به رحله الطالبين، يعنى قبله‌گاه دانش‌پژوهان مبدل گشت».

همچنين سخن آقاى اولريش ماتس (Ulrich matz) رييس دانشگاه کلن را يادآور مي‌شويم که گفت: «کتابخانه شيعه در نوع خود يکى از مهم‌ترين کتابخانه‌هاى شيعى خارج از ايران محسوب مي‌شود».

اين محل صرفاً کتابخانه نبود؛ بلکه به عنوان مرکز تحقيقات علوم و عقايد شيعى نيز فعاليت داشت. به عبارت ديگر در زمينه پژوهشى، پر رونق بود و جذابيت‌هاى زيادى داشت.

علاوه بر سرويس دادن به پژوهش‌گران از طريق کتابدارى، فلاطورى طرح تهيه کاتولوگ کتاب‌هاى شيعه را آماده کرد. اين پروژه که در نوع خود بسيار بزرگ و جهانى بود، در صدد معرفى منابع علمى و پژوهشى شيعه از ابتدا تاکنون بود. اين فهرست به گونه‌اى برنامه‌ريزى شده بود که محققان مي‌توانستند هر گونه اطّلاعاتى را با مراجعه به آن به سرعت بيابند. با زحمات فراوان اين پروژه اجرا شد و در شش جلد به چاپ رسيد. پروفسور ديم آن را به عنوان يادگارى جاودانه ستوده است.

يکى از آثار اين کتابخانه، جلب توجه پژوهش‌گران به موضوعات مربوط به تشيع و شيعيان بود. نقل گفته آقاى ماتس در اين‌جا مناسب است: «شيعه دومين مذهب بزرگ در کنار اهل تسنن است و به جرئت مي‌توان گفت که کوشش‌هاى نستوه فلاطورى، سهم بزرگى را در علاقه‌مندى و پژوهش اسلام‌شناسان به مذهب تشيع داشته است. سنگ اول اين تلاش جدى، افتتاح کتابخانه شيعه در سمينار شرق‌شناسى دانشگاه کلن بود».

بايد توجه نماييم که اين کتابخانه با اعانات مردمى يا کمک‌هاى غيررسمى دولتى، يعنى از بودجه‌هاى فرهنگى دولت‌ها به انجام رسيد؛ به عبارت ديگر اين کتابخانه، دولتى نبوده است. اين نوع سياست براى خدمات فرهنگى يا بهترين تدبير است؛ چرا که دولت‌ها مشکلات و محدوديت‌هاى ويژه‌اى دارند که معمولاً با اين نوع فعاليت‌ها سازگار نيست. البته جذب اين نوع کمک‌ها براى فلاطورى بسيار مشکل و پردردسر بود؛ ولى به قول پروفسور ديم، او با استقامت و پايدارى مختص به خويش، امکاناتى از دانشگاه، ايالت، نهادهاى فرهنگى ايران و مصر و جمعيت‌هاى ايرانى امريکا و اروپا جذب کرد.

مهم آن است که پروژه تأسيس کتابخانه شيعه در نظر او، شيعه‌پژوهى و شيعه‌شناسى صرف بود؛ نه آن‌که بخواهد به اختلافات تشيع و تسنن دامن بزند و بر تفرقه‌‌اى بيفزايد. ترووروشکا (Tworuschka) همکار و دوست صميمى او همين تلقى را دارد: «فلاطورى به عنوان دانشمند برجسته علوم شيعى و منابع آن، پايه‌گذار کتابخانه شيعه کلن بود. پژوهش او پيرامون شيعه در جهت وحدت اسلامى بود. او در ساليان متمادى به تدريج به چهره‌اى ممتاز براى اتحاد ميان مذاهب اسلامى مبدل شد. دانشگاه سنى مذهب الازهر در قاهره، او را که عالمى شيعى بود، به عنوان عضويت در شوراى خود برگزيد».

حوزه فعاليت اين کتابخانه منحصر به شهر کلن يا کشور آلمان نبوده، بلکه شهرت جهانى دارد و پژوهش‌گرانى از تمام نقاط جهان از آن بهره مي‌گيرند و از ابتداى پايه‌ريزى اين کتابخانه، حوزه‌اى جهانى براى آن پيش‌بينى کرده‌اند.

به هر حال، اهميت اين کتابخانه و تأثيرگذارى آن به اندازه‌اى است که مسير بسيارى از پژوهش‌گران آلمان و حتى کشورهاى غربى در اين حوزه را تغيير داد و سرنوشت بسيارى از تحقيقات دين‌شناسان را رقم زد؛ چرا که به قول پروفسور ديم، تبديل به بزرگ‌ترين کتابخانه تخصصى يک مذهب در دنياى غرب شد.

وضعيت کنونى

کتابخانه شيعه کلن که در سمينار شرق‌شناسى اين دانشگاه قرار دارد، علي‌رغم گسترده نبودن آن (اتاقى در حدود 5/5*6 مترمربع) مجموعه‌اى بيش از ده‌هزار کتاب در زمينه‌هاى مختلف تفکر شيعى به خصوص شيعه اثنا‌عشرى، در خود جاى داده است: تفاسير قرآن، فقه، فلسفه و کلام، عرفان، اخلاق عملى و به خصوص علم اصول و مجموعه فتاوا، شامل مجموعه‌هاى چاپى قرن 19 و 20 که در نوع خود بي‌نظير است. همچنين بخش ديگرى از کتابخانه به تحولات فرهنگى و سياسى سال‌هاى اخير ايران پس از انقلاب، اختصاص يافته است.

اولين کتاب‌ها در سال 1949 تحت سرپرستى پروفسور گِرَف (Graf) خريدارى شده، اما هنوز جهت‌دهى خاصى در آن زمان مدّنظر نبوده است.

بخش اعظم خريد کتاب‌ها در سال‌هاى ميان 75-1965 تحت سرپرستى پروفسور فلاطورى با خريد از کتابخانه‌هاى شخصى در ايران که شامل نسخ خطى نيز مي‌بوده، خريدارى و به کلن آورده شده است. بيش‌ترين توسعه کتابخانه در سال‌هاى 75-66 بوده است.

ارتقاى کتابخانه

افزايش پژوهش مربوط به مسائل کلامى، اجتماعى، جغرافيايى و حقوقى شيعه در غرب، ضرورت ارتقاى اين کتابخانه را افزون‌تر از پيش نموده است. اين کتابخانه با وضعيت کنونى آن نمي‌تواند خدمات‌رسانى مناسب و تمام عيارى داشته باشد؛ بلکه بايد به تعداد عناوين کتاب‌هاى آن افزود. آرشيو نشريات و آرشيو نرم‌افزار و سمعى و بصرى به‌روز و کارآمد تأسيس نموده و در شبکه جهانى براى آن پايگاه فعالى ايجاد کرد.

اميد است متصديان فرهنگى آلمان به ويژه مسئولان دانشگاه کلن و بخش شرق‌شناسى آن همچنين دوستداران فرهنگ شيعى، تدبيرى براى ارتقاى اين کتابخانه بينديشند.