شیخ صدوق
محمد بن علی بن بابویه قمی معروف ملقب به رئیس المحدثین، سرآمد حدیث شناسان شیعه است و از این رو که در نقل روایات، جز به راستی سخن نمی گفت، به «صدوق» شهرت یافت. [۱] او که نزدیک به عصر معصومان می زیست، با جمع آوری روایات اهل بیت، و تالیف آنها در کتابهای ارزنده بسیار خدمات کم نظیری به اسلام وتشیع نمود. مشهورترین کتاب بر جامانده از او کتاب "من لایحضره الفقیه" است که یکی از کتابهای چهارگانه حدیث شیعه است.
محتویات
ولادت
محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، مشهور به«شيخ صدوق»، در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهرقم ديده به جهان گشود.(سالهاى 306 و 307 نيز براى ولادت شيخ ذكر شده است)ولادت صدوق از زبان شيخ طوسى: شيخ طوسى جريان ولادت وى را چنين نقل نموده: على بن بابويه با دختر عموى خود ازدواج كرده بود؛ ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه‌اى از حضور شيخ ابو القاسم، حسين بن روح تقاضا كرد تا از محضر حضرت‌بقية الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و فقيه به او عطا نمايد.
پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اين گونه جواب رسيد:« تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو مى‌شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.» شيخ صدوق نيز، جريان ولادت خود را كه با تقاضاى كتبى پدرش از محضرامام زمان عجل الله تعالى فرجه و دعاى آن حضرت بوده، در كتاب‌كمال الدين به صورت حديث آورده و مى‌افزايد:
هرگاه ابو جعفر محمد بن على الاسود مرا مى‌ديد كه براى فرا گرفتن علم و دانش به محضر استاد مى‌روم به من مى‌فرمود:« اين ميل و اشتياق به علم و دانش كه در تو وجود دارد مايه شگفتى نيست؛ زيرا تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف متولد شده‌اى.
پدر شیخ صدوق یعنی على بن حسين بن بابويه قمى، از برجسته ترين علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار، با آنكه عالمان و محدثان بسيارى در قم مى‌زيستند، پرچم هدايت و مرجعيت فتوا بر دوش اين عالم عابد و محدث زاهد و صاحب كراماتبود. او دكه اى كوچك در بازار قم داشت كه از راه كسب و تجارت و در نهايت زهد و عفاف، امرار معاش مى‌كرد و ساعاتى از روز را نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ احكام و نقل روايات مى‌پرداخت.
استادان شیخ صدوق
شخصیت های نامداری که شیخ صدوق از محضرشان بهره علمی می برده، در منطقه جغرافیایی خاصی به سر نمی برده اند. آنها بنا به اقتضای شرایط سیاسی یا فرهنگی، هرکدام در یکی از نقاط جهان اسلام اقامت داشتند[۲] و گوشه ای از جغرافیای پهناور عالم اسلام را به نور افکار و آرای فقهی خود روشنی می بخشیدند. از این رو به درستی، استادان او را نمی توان شمارش کرد، ولی بعضی از علما گفته اند: تعداد استادان شیخ صدوق، 252 تن بوده است.[۳] افزون بر آنان، شیخ از هفتاد عالم دیگر نیز حدیث نقل کرده است.[۴]
از اساتید بزرگ او می توان این افراد را نام برد:
1- پدر بزرگوارش على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى 2- محمد بن حسن بن احمد بن وليد 3- حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن‌على عليه السلام 4- ابو الحسن، محمد بن قاسم 5- ابو محمد، قاسم بن محمد استرآبادى 6- ابو محمد، عبدوس بن على بن عباس گرگانى 7- محمد بن على استرآبادى
مسافرت های شیخ صدوق
شیخ صدوق بخش عمده ای از عمر بابرکت خود را برای نیرومند ساختن مذهب شیعه در مسافرت گذرانید، به طوری که بعضی از بزرگان، او را به عنوان جهانگردی پوینده برای دانش آموزی ستوده اند. وی در هر گوشه ای از جهان اسلام، آوازه کتاب یا محدثی را می شنید، به سوی او می شتافت. سفرهای پرمشقت این خدمتگذار مکتب اهل بیت:، به نفع مذهب تشیع و از روی اهداف خاصی صورت می گرفت. از جمله این اهداف، می توان به دست یابی به احادیث، آشنایی با دانشوران، شنیدن احادیث بدون واسطه از راویان و تبلیغ مکتب تشیع اشاره کرد.[۵]
مرجعیت فتوایی
شیخ صدوق با نبوغی ممتاز، همتی بلند و استعدادی کم نظیر، به سرعت مدارج علمی را پیمود و در جهان اسلام چنان جلوه چشم گیری پیدا کرد که ارباب فضل و دانش، همگی شیفته کمالات علمی اش گردیدند. او به زودی پشتیبان محکمی برای دانش دوستان و پناهگاه استواری برای دانشمندان شد. چون آوازه فضل شیخ صدوق در علوم فقه و حدیث در همه جا پیچیده بود، به هر شهری قدم می گذاشت، تمام فضلا، از شیعه و سنی به محضرش می آمدند و به فضلش اعتراف می کردند، چنان که خطیب بغدادی می گوید: «محمدبن علی بن حسین بن بابویه، به بغداد آمد و در آنجا از پدرش حدیث روایت می کرد. وی از شیوخ شناخته شده شیعه بود».[۶] کسانی که از نزدیک نمی توانستند مشکلات علمی خود را از او بپرسند، به وسیله نامه از وی استفاده می کردند. او به حق، مرجع علمی و فرهنگی جویندگان حقیقت بود.
شیخ صدوق و نشر معارف اهل بیت
شیخ صدوق، اسلام شناسی واقع بین بود که بدون پیروی از مکتب های انحرافی رایج زمان، با الگوگیری از شیوه های معمول در محافل علمی آن دوران، کار دیگر بزرگانی مانند استادانش ابن ولید، شیخ کلینی و دیگران را پی گرفت و به ثبت و ضبط احادیث رسیده از معصومان، اهتمام ورزید. وی با این کار، احکام، آداب و معارف اصیل شیعی را برای همیشه ماندگار ساخت. شیخ با تحمل سفرهای دور و دراز، خود را به هر شهر و دیاری که به صورت کانون تبلیغات مخالفان اهل بیت درآمده بود، می رسانید و در برابر قدرت های شیطانی حاکم بر توده مردم، یک تنه به پا می خاست. او با تشکیل دادن جلسات بحث و گفت و گو با متعصبان باطل گرا، به اثبات حقانیت امامان معصوم: و نشان دادن صراط مستقیم می پرداخت.[۷]
سخن بزرگان درباره او
شيخ طوسى در معرفى شيخ صدوق مى‌گويد:« او دانشمندى جليل القدر و حافظ احاديث بود. از احوال رجال، كاملا آگاه و در سلسله احاديث، نقادى عالى مقام به شمار مى‌آمد. بين بزرگان قم، از نظر حفظ احاديث و كثرت معلومات مانند نداشت و در حدود سيصد اثر تاليفى از خود به يادگار گذاشته است.»
رجالى كبير، نجاشى، چنين مى‌نويسد:« ابو جعفر( شيخ صدوق) ساكن رى، فقيه و چهره برجسته شيعه در خراسان است، او به بغداد نيز وارد شد و با اين كه در سن جوانى بود همه بزرگان شيعه از او استماع حديث مى‌كردند.»
علامه بحرانى مى‌گويد:« جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در« مختلف»، شهيد در« شرح ارشاد» و سيد محقق داماد، روايات مرسله صدوق را صحيح مى‌دانند و به آنها عمل مى كنند؛ زيرا همان گونه كه روايات مرسله ابن ابى عمير پذيرفته شده، روايات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»
شاگردان
1- برادرش حسين بن على بن موسى بن بابويه قمى 2- شيخ مفيد 3- شيخ ثقة الدين حسن بن حسين بن على بن موسى بن بابويه، برادرزاده صدوق 4- على بن احمد بن عباس، پدر شيخ نجاشى 5- ابو القاسم، على بن محمد بن على خزاز 6- ابن غضائرى، ابو عبدالله، حسين بن عبيد الله بن ابراهيم 7- شيخ جليل، ابو الحسن، جعفر بن حسين حسكه قمى، استاد شيخ طوسى 8- شيخ ابو جعفر، محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستى، معاصر شيخ طوسى 9- ابو زكريا، محمد بن سليمان حمرانى 10- شيخ ابو البركات، على بن حسن خوزى
تاليفات
تاليفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر كدام گوهرى تابناك و گنجينه‌اى پايان ناپذير است كه هم اكنون نيز با گذشت بيش از يك هزار سال از تاريخ تاليف آنها، به جاى فرسودگى و بى‌رونقى، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهى بس رفيع و والا يافته‌اند و در صدر قفسه كتابخانه‌ها و در سينه فقها و دانشمندان جاى دارند.
از جمله تأليفات ايشان است:
1-من لا يحضره الفقيه 2-مدينة العلم 3-كمال الدين و تمام النعمة 4-التوحيد 5-الخصال 6-معاني الأخبار 7-عيون أخبار الرضا عليه السلام 8-الأمالي 9-المقنع في الفقه 10-الهداية بالخير
من لایحضره الفقیه
شناخته شده ترین و بزرگ ترین کتاب شیخ صدوق که در دسترس است و بارها چاپ شده و ده ها تن از فقهای بزرگ به شرح، ترجمه و حاشیه بر آن همت گماشته اند، کتاب گران قدر من لایحضره الفقیه است. وی این کتاب را در سال 372ه.ق در روستای «ایلاق» از توابع بلخ نوشت. این کتاب، یکی از اصول چهارگانه فقه شیعه و مأخذ علمی معتبری در احکام شرعی است.[۸]
وفات
اين عالم بزرگ و آخرين بازمانده خاندان صدوق، پس از عمرى طولانى و پر بركت در سال 381 ه.ق در شهر ری از دار فانی را وداع گفت.[۹] ایشان را نزدیک قبر حضرت عبدالعظیم حسنی؛ به خاک سپردند[۱۰] و امروزه مزار پاکش، زیارتگاه مسلمانان است.
روز بزرگداشت شیخ صدوق
روز پانزدهم اردیبهشت ماه، از طرف مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای به عنوان روز بزرگداشت شیخ صدوق نامگذاری شده است.[۱۱]
پانویس
- ↑ سیدحسن موسوی خراسانی، فقیه ری (زندگی نامه و آثار شیخ صدوق)، ص 25.
- ↑ عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 71.
- ↑ ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق؛، ص 44.
- ↑ عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 71.
- ↑ عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، همان، صص 57 ـ 60.
- ↑ تاریخ بغداد، ج3، ص 89.
- ↑ عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 4.
- ↑ ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، اردیبهشت ماه 1380، ص 91.
- ↑ نجاشی، رجال، ص 392.
- ↑ شیخ عباس قمی، فوائد الرضویه، ج2، ص 563.
- ↑ ستاد بزرگداشت شیخ صدوق(ره)، ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق(ره)، پانزدهم اردیبهشت ماه 1380، شهرستان ری.
منابع
"فقیه ری: بزرگداشت شیخ صدوق رحمه الله"، مرتضی یعقوبی، گلبرگ، اردیبهشت 1385، شماره 74 در دسترس در سایت حوزه، بازیابی: 24 بهمن 1391
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث 3.5 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی
