نکت الاعتقادیه (کتاب)
کتابی است با موضوع کلام و عقاید شیعه که تالیف آن توسط شیخ مفید محل تردید است و این احتمال قوی تر است که توسط فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی تالیف شده باشد.
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
یکی از آثار بسیار ارزشمند شیخ فاخر جهان اسلام، ابن معلم، شیخ مفید کتاب النکت الاعتقادیه می باشد که به زبان عربی تالیف یافته است.
در معرفت خداوند و اصول دین، نمی توان به صرف تقلید اکتفا کرد چرا که این باعث می شود همیشه اوقات مردم در تشکیک باشند و ایمان کاملی که سبب پیشرفت اسلام و پایبند شدن به قوانین و احکام او باشد، نداشته باشند.
از این جهت علمای اعلام کتاب های بسیاری مفصلا و مختصرا در این باب تالیف نموده اند که از آن جمله کتاب "نکت الاعتقادیه" شیخ مفید است که حاوی اصول اسلامیه و فنون کلامیه در معرفت خداوند و اصول دین می باشد که در آن شیخ با دلایل عقلی و براهین قطعی به طرح مباحث می پردازد.
این کتاب شامل رسائل شیخ مفید با عناوین "النکت فی مقدمات الاصول"، "الحکایات"، "مسأله فی‌الاراده"، "عدم سهو‌النبی صلی الله علیه و آله"، "ایمان‌ابی‌طالب"، "رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء" می‌باشد که هر کدام محقق خاص خود را داراست.
مرحوم شیخ در این كتاب به بررسی مباحث اعتقادی مانند: توحید، نبوت ، معاد، عدل و امامت پرداخته است.
سبك كتاب به صورت پرسش و پاسخ و مبتنی بر استدلال های عقلی است. مؤلف با دید باز و روشن با مسائل برخورد كرده و اجازه طرح هر نوع سؤالی را داده و با استدلال و برهان محكم، استوار و منظم به پاسخ گویی پرداخته است.
بخش های کتاب
كتاب النكت در پنج فصل تنظیم شده كه هر فصل در یكی از اصول دین بحث كرده و هر فصل به چند باب تقسیم شده است.
- فصل اول: در شناسایی پروردگار و صفات ثبوتیه و سلبیه
- فصل دوم: در عدل
- فصل سوم: در نبوت
- فصل چهارم: در امامت
- فصل پنجم: معاد
ارزش کتاب
این كتاب مانند سایر كتاب های شیخ مفید از ارزش و اعتبار بالایی، برخوردار است و جایگاه ارزشمند و والایی را در میان تألیفات شیعه به خود اختصاص داده است.
یكی از ویژگی های منحصر به فرد كتاب به خدمت گرفتن عقل، استدلال و فلسفه در جواب ها می باشد، چرا كه در این دوره دشمنان دین و اسلام، فلسفه و استدلال های عقلی را وسیله ای برای تهاجم به اسلام قرار داده بودند و شیخ با اصول و مبانی خود آنها بر علیه آنها استفاده كرده است. شیخ مفید در هر باب بعد از استدلال های عقلی و فلسفی، در هر مناسبت و موضوعی، آیات و روایات مربوط به آن موضوع را آورده است. این كتاب برای آشنایی با عقاید اسلامی، كتاب معتبر و مفیدی می باشد.
یادداشت
النکت الاعتقادیه عنوانِ جعلی رساله کلامی مختصری است در بیان اصول دین شامل پنج فصل، به صورت سؤال و جواب با عناوین (فإن قیل – فالجواب).
فصول پنج گانه رساله:
- الفصل الأول: فی معرفة الله تعالی و صفاته الثبوتیة والسلبیة
- الفصل الثانی: فی العدل
- الفصل الثالث: فی النبوه
- الفصل الرابع: فی الإمامة
- الفصل الخامس: فی المعاد.
- آغاز رساله: بسمله. حمدله. والصلاة والسلام علی أشرف الانبیاء و سید المرسلین... أما بعد فهذه عقیدتی قادنی الدلیل الیها وقوی اعتمادی علیها و جعلتها بعد التوضیح والتبیین تحفة لاخوانی المؤمنین.
- انجام رساله: الدلیل علی ذلک انّه معصوم وکلّما أخبر به المعصوم فهو حقّ وإلا لم یکن المعصوم معصوماً. فکلّ ما أخبر به النبی صلی الله علیه و آله فهو حقّ.
و اینک چند نکته:
یکم: در منابع کهن رساله ای موسوم به «النکت الاعتقادیه» به شیخ مفید نسبت نداده اند بلکه رساله کلامی شیخ مفید به نام «النکت فی مقدمات الأصول» در فهرست نجاشی آمده و نسخه هایی از آن موجود است - از جمله نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 2/ 12348 و عکسی مرعشی شماره 1104 در مجموعه ابن العودی.
این رساله با آنچه به عنوان «النکت الاعتقادیه» مشهور شده، به کلی متفاوت است و در ضمن منشورات کنگره شیخ مفید با تصحیح استاد سید محمدرضا حسینی جلالی به چاپ رسیده است.
آغاز رساله «النکت فی مقدمات الأصول»: بسمله... أما بعد فان أکثر الموحدین افتتحوا کلامهم فی ارشاد المبتدیین بالقول فی اول فرایض الله تعالی علی عباده المکلفین.
انجام رساله: ولیس فی القطع فی الجملة علی عفو عن مبهم لایعرف عینا قطعا علی ما کان الوقف فیه من الأعیان. این رساله قطعاً از آثار شیخ مفید است، اما النکت الاعتقادیه ی مذکور شباهتی با دیگر آثار شیخ مفید ندارد.
دوم: سیاق عبارات و اصطلاحات مندرج در النکت الاعتقادیه نشان می دهد که این رساله دیر زمانی پس از عصر شیخ مفید تألیف شده است. سیاق عبارات این رساله و ساختار علمی آن با عصر خواجه نصیر طوسی و بعد از آن هماهنگی دارد. مثلاً در خطبه رساله آمده: «هذه عقیدتی قادنی الدلیل الیها وقوی اعتمادی علیها» که مشابه این عبارت در خطبه تجریدالاعتقاد خواجه نصیر طوسی چنین آمده است: «...و نکت مسائل الاجتهاد، مما قادنی الدلیل الیه وقوی اعتمادی علیه».
سوم: تمام نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه مربوط به پس از سده هشتم هجری است و نسخه ای پیش از این تاریخ از آن سراغ نداریم.
چهارم: نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه معمولا همراه با آثار دیگری از علامه حلی و فخرالمحققین است و نه آثار شیخ مفید.
پنجم: این رساله در برخی از نسخه های موجود از آن، از جمله در نسخه شماره 206 آستان قدس رضوی با عنوان «عقائد فخرالدین» به فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی (771ق) منسوب شده است.
ششم: با توجه به قرائن پیش گفته و دقت در متن رساله، سبک نگارش و پرسش و پاسخ ها و فصل بندی و مسائل مطرح شده در آن و مقایسه آن با دیگر آثار و اندیشه های کلامی فخرالمحققین و دیگر متکلمان هم عصر وی، احتمال انتساب رساله به فخرالمحققین تقویت می شود.
هفتم: این رساله با نام جعلی دیگر «الفخریة فی العقائد» با انتساب به فخرالمحققین با تصحیح شیخ محمدرضا انصاری قمی در دفتر چهارم میراث اسلامی ایران به چاپ رسیده و در مقدمه محقق آمده که نام رساله و انتساب آن به فخرالمحققین در یکی از نسخه های مورد مراجعه وی تصریح شده است. گرچه در هیچ منبع دیگری همچون فهرست ها و منابع کتابشناسی و تراجم به چنین رساله ای از فخرالمحققین اشاره نشده است.
هشتم: بنابراین، نام دقیق رساله مشخص نیست، تنها می توان گفت: «العقائد» یا «رسالة فی العقائد» و نامهای «النکت الاعتقادیه» یا «الفخریة فی العقائد» نام دقیق و قطعی رساله نمی تواند باشد. اما عدم انتساب آن به شیخ مفید قطعی و انتساب آن به فخرالمحققین محتمل است.
نهم: پیش از این چند تن از کتابشناسان و محققان به این موضوع پرداخته اند و حق مطلب را ادا کرده اند. از جمله مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبائی و استاد سید محمدرضا حسینی جلالی و استاد رضا مختاری و استاد سید محمد اصفیائی و... اما متأسفانه هنوز در برخی فهرست های جدید مخطوطات این رساله را با عنوان «النکت الاعتقادیه» از شیخ مفید معرفی می کنند.
عناوین دیگر
- النکت فی مقدمات الاصول.
- الحکایات.
- مسأله فی‌الاراده.
- عدم سهو‌النبی صلی الله علیه و آله.
- ایمان ابی طالب.
- رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء
ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب
آیت الله سید هبة الدین شهرستانی از جمله کسانی است که بر این کتاب حاشیه ای زده و به شرح و بسط مطالب کتاب پرداخته اند.
وضعیت نشر
كتاب النكت الاعتقادیه در یك جلد به زبان عربی، توسط دارالمفید بیروت در سال 1413 هـ.ق، به چاپ رسیده است. این رساله با عنوان مذکور و با انتساب به شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (413ق) نخستین بار در بغداد به وسیله مرحوم سید هبة الدین شهرستانی در 1343ق به چاپ رسیده و پس از آن در چاپ های بعدی و در فهارس مخطوطات و منابع کتابشناختی با عنوان جعلی مذکور به شیخ مفید منسوب شده است.
منابع
- دایرة المعارف طهور. ذیل مدخل "نکت الاعتقادیه"، (24 اردیبهشت 1391).
- حافظیان، ابوالفضل. "النکت الاعتقادیهی شیخ مفید یا «فخریة فی الاعتقاد» فخرالمحققین؟"، پایگاه کتابشناسی شیعه، (12 مرداد 1389)، (24 اردیبهشت 1391).
