ریا

"ریا" از مادّۀ "رأی" به معنی این است که شخص کاری را به انگیزۀ جلب توجه مردم انجام دهد. و نیز به معنای تظاهر و نشان دادن به غیر است. و در اصطلاح به معنی این است که انسان کار خوبی انجام دهد و قصدش تظاهر و نشان دادن به مردم باشد نه برای خدا، خواه این کار عبادی باشد مانند نماز و خواه غیر عبادی باشد مانند انفاق.

ریا در قرآن

واژۀ "ریا" در قرآن پنج مرتبه تکرار شده است که سه مرتبه بصورت مصدر و دو بار بصورت فعلی و معنای آن به همان معنای اصطلاحی می‌باشد.

1. ریا در انفاق: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ »(بقره/264) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند و به خدا و روز رستاخیز ایمان نمی‌آورد.»

2. ریا در رفتن به جنگ با دشمنان: «وَ لاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَ رِئَاء النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ »(انفال/47) «و مانند کسانی نباشید که از روی هوی پرستی و غرور و خود نمایی در برابر مردم، از سرزمین خود را به سوی میدان بدر بیرون آمدند و (مردم را) از راه خدا باز می‌داشتند.» خداوند در این آیه، غرور و ریا را از آفات قدرت در جبهه‌های جنگ به شمار می‌آورد.

3. ریا بطور مطلق: «الذینَ هُم یَرَاءُون »(مائون/6) «همان کسانی که ریا می‌کنند.»

ریا کاران چه کسانی هستند

1. کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند:

«يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ والاذی كَالَّذی يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ و َلايُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ...»؛ ای مؤمنان صدقات و كمك های خود را با منّت و آزار باطل مسازيد مانند كسی كه مالش را برای خود نمايی انفاق می كند و در دل به خدا و روز رستاخيز ايمان ندارد... (سوره بقره، 264)

با توجه به تفسیری که در مورد این آیه آمده است افرادی را که صدقه می‌دهند و به دنبالش منّت می‌گذارند و اذیّت می‌کنند تشبیه به افراد ریاکار بی‌ایمان کرده که صدقاتشان باطل و بی‌اجر است. یعنی عمل شخص ریاکار از ابتدای عملش باطل است چون چنین شخصی اصلاً ایمان به خدا و روز جزا ندارد که از او کاری پذیرفته شود.

2. منافقان: «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ... یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَ لاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً » (نساء/142) «منافقان... هنگامی که به نماز بر می‌خیزند با کسالت برمی‌خیزند و در برابر مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌نمایند.»

3. تکذیب کنندگان روز جزا: «أرَأیتَ الَذی یُکَذِّبُ بِالدِین... الَذینَ هُم یُراؤُون»(ماعون/1و6) «آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می‌کند دیدی؟!... همان کسانی که ریا می‌کنند.» هم‌نشینان شیطان: « وَ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَ مَن یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِینًا فَسَاء قِرِینًا »(نساء/38) «و آنها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند و ایمان به خدا و روز بازپسین ندارند (چرا که شیطان رفیق و هم نشین آنهاست) و کسی که شیطان قرین او باشد بد همنشین و قرینی است.» مَثل اعمال ریا کارانه در قرآن: «... فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ »(بقره/264) «(کار ریا کار یا منت گذار ) همچون قطعه سنگ صافی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد (و همه خاکها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند، آنها از کاری که انجام داده‌اند، چیزی به دست نمی‌آورند و خداوند جمعیّت کافران را هدایت نمی‌کند.» این آیه وجه شباهت ریا کار را به سنگی که قشر نازکی از خاک روی آن را پوشانده بیان می‌کند و آن، بی‌اثر و سست بودن عمل است.هم چنان که خاکی که روی سنگِ صاف قرار دارد با بارانی از بین رفته و نمی‌تواند اثر داشته باشد، ریا کاران نیز از اعمالشان هیچ گونه بهره‌ای نمی‌برند.

ریا در عبادت

از پیامبر اسلام (ص) روایت شده: «هر کس نماز بخواند و ریا کند شرک ورزیده و هر که روزه بگیرد و ریا کند شرک ورزیده و هر که صدقه دهد و ریا کند شرک ورزیده »

آنگاه این آیه را خواند: «فَمَنْ کانَ یَرجُو لِقاءَ رَبِه فَلْیَعْمَل عَمَلاً صَالِحاً و لا یُشْرِک بِعبادَةِ رَبِه أحَداً » (کهف 110) «پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.»

ریا در نماز

«إنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ اذا قامُوا الَی الصَّلوةِ قامُوا كُسالی يُراؤُنَ النّاسَ و َلا يَذْكُرُونَ اللّهَ الا قَليلا؛» منافقان در مقابل خدا با خدعه و نيرنگ رفتار می كنند در حالی كه خداوند نقشه های آنان را نقش بر آب می سازد. آن ها هنگامی كه به نماز بر می خيزند از روی كسالت و بی حالی به عبادت می ايستند، در برابر مردم تظاهر و خود نمايی می كنند ولی در باطن كمتر به ياد خدا هستند. (سوره نساء، 142)

ریا کاری در نماز از ویژگیهای منافقان و نشانه‌های نفاق به شمار رفته است: «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خَادِعُهُمْ وَ إِذَا قَامُواْ إِلَی الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَی یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَ لاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً » (نساء/142) «منافقان می‌خواهند خدا را فریب دهند و هنگامی که به نماز بر‌می‌خیزند، با کسالت بر می‌خیزند، و در برابر مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌نمایند.»

از پیامبر اسلام (ص) پرسیدند:چگونه انسان با خداوند خدعه می‌کند فرمود:«به امر خداوند عمل می‌کند و از این عمل، غیر خدا را قصد می‌کند بنابراین از ریا و تظاهر بپرهیزید که ریا، شرک است.»

در درّالمنثور از علی بن ابیطالب(ع) روایت شده که در تفسیر الَّذينَ هُمْ يُراؤُنَ در آیه «فَوَيْلٌ للْمُصَلّينَ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُونَ الَّذينَ هُمْ يُراؤُنَ وَيَمْنَعُونَ الْماعُونَ»؛ وای بر نماز گزارانی كه از ياد خدا غافل اند، آنان كه در عبادت جز ريا و خودنمايی انگيزه ای ندارند. (سوره ماعون، 4 ـ 7)

فرمود:«یعنی با نماز خود ریا می‌کنند.»

در این آیه ریا کارانِ در نماز، به عذاب تهدید شده‌اند زیرا "ویل"در اصل به معنای عذاب و هلاکت است و کلمه‌ای است که برای تهدید به عذاب به کار می‌رود.

پیامدهای ریا کاری

1.بطلان عمل: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ... » (بقره/264) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید بخششهای خود را با منّت و آزار باطل نسازید! همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کند...»

مام صادق عليه السلام فرمود: ...كُلُّ الْبِرِّ مَقْبُولٌ إِلَّا مَا كَانَ رِئَاء...؛ تمام كارهای نيك مورد قبول خدا است جز عملی كه از روی ريا باشد. (بحارالانوار، ج75، ص281)

در روايت ديگری از آن بزرگوار نقل شده است كه فرمود: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَی عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام يَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ مَنْ أَشْرَكَ مَعِي غَيْرِي فِي عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ إِلَّا مَا كَانَ لِي خَالِصا؛ خدای عزّوجلّ می فرمايد: من بهترين شريكم. پس ـ ای بنده من ـ ديگری را در عبادت من شريك مساز زيرا هر كس در عملی كه انجام می دهد ديگری را شريك سازد تمام اعمال او را نمی پذيرم جز عملی كه خالص برای من باشد. (كافی، ج2، ص295)

و نيز فرمود: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ عَنْ يَزِيدَ بْنِ خَلِيفَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ عليه السلام كُلُّ رِيَاءٍ شِرْكٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ؛ هر گونه ريايی شرك است، هر كس برای مردم كار كند پاداشش به عهده مردم است و هر كس برای خدا كار كند ثوابش بر خدا است. (كافی، ج2، ص293)

محمد بن عرفه می گويد: امام رضا عليه السلام به من فرمود: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَی بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ قَالَ لِيَ الرِّضَا عليه السلام وَ يْحَكَ يَا ابْنَ عَرَفَةَ اعْمَلُوا لِغَيْرِ رِيَاءٍ و َلَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِ اللَّهِ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَی مَا عَمِل...؛ وای بر تو ای پسر عرفه كار كنيد نه به منظور ريا و كسب شهرت، زيرا هر كس كه برای غير خدا كار كند خدا او را به كاری كه انجام داده وامی گذارد... (كافی، ج2، ص293)

در حديثی از پيامبر اكرم صلّی اللّه عليه و آله و سلم می خوانيم: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله إِنَّ الْمَلَكَ لَيَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اجْعَلُوهَا فِي سِجِّينٍ إِنَّهُ لَيْسَ إِيَّايَ أَرَادَ بِهَا...؛ فرشته عمل بنده ای را بالا می برد و از آن خوشحال و مسرور است، ولی چون آن عمل را كه به صورت كارهای نيك است بالا می برد خدای عزّوجلّ می فرمايد: آن اعمال را در سجّين: ديوان اعمال گنهكاران بگذاريد زيرا اين اعمال را به خاطر من انجام نداده بلكه برای ريا و خود نمايی بوده است. (كافی، ج2، ص294)

2.محرومیّت از محبّت خدا: «...إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا...و َالَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ... » (نساء/36-38) «خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است دوست نمی‌دارد...و آنها کسانی هستند که احوال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند...»

3.ریا، موجب همدمی با شیطان: «وَ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَ مَن یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِینًا فَسَاء قِرِینًا » (نساء/38) «و آنها کسانی هستند که احوال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند و ایمان به خدا و روز باز پسین ندارند (چرا که شیطان، رفیق و همنشین آنهاست) و کسی که شیطان قرین او باشد، بد همنشین و قرینی است.»

4.شرک خفی: از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده: «کُلُّ رئاءٍ شِرْکٌ إنَّه مَنْ عَمِلَ لِلنّاسِ کان ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ و من عَمِلَ للهِ کان ثوابُهُ عَلَی اللهِ» «هرگونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهدۀ مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خداست.» منظور از شرک، شرک خفی است که با ایمان منافات ندارد بلکه با کمالِ ایمان منافی است.

علامت های ریاکار

پيامبر اكرم صلّی اللّه عليه و آله و سلم فرمود: ... وَ أَمَّا عَلَامَةُ الْمُرَائِي فَأَرْبَعَةٌ يَحْرِصُ فِي الْعَمَلِ لِلَّهِ إِذَا كَانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ و َيَحْرِصُ فِي كُلِّ أَمْرِهِ عَلَی الْمَحْمَدَةِ وَ يُحْسِنُ سَمْتَهُ بِجُهْدِه؛ در تنهايی كِسل و بی حال است، و در انظار مردم با نشاط و فعال، و در همه كارهايش به مدح و ثنای ديگران حساس و آزمند است و تمام كوشش او بر اين است كه ميان مردم وجهه ای زيبا و نيكو داشته باشد.

اميرمؤمنان عليه السلام می فرمايد: بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِي يَنْشَطُ إِذَا رَأَی النَّاسَ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ و َيُحِبُّ أَنْ يُحْمَدَ فِي جَمِيعِ أُمُورِه؛ رياكار سه نشانه دارد: در انظار مردم با حال و با نشاط می نمايد و در تنهايی كسل و بی حال، و دوست می دارد كه مردم تمام كارهای او را بستايند.

منابع

• کاظم احمدزاده، ریا، پایگاه پژوهشکده باقر العلوم، بازیابی: 18 دیماه 1391.

• جمعی از پژوهشگران، سایت downloadbook، بازیابی:18 دیماه 1391