دیک الجن
«عبدالسلام بن رغبان حُمصی» ملقب به «دیک الجن» (۲۳۵-۱۶۱ ق)، از شعرای نامدار شیعه در عصر عباسی است. دیک الجن، دلباخته اهل بیت (علیهم‌السلام) بوده و اشعار نیکویی در مدح و مرثیه آنان سروده است.
زندگی‌نامه
«ابومحمد عبدالسلام بن رغبان بن تمیم کلبی حمصی» در سال ۱۶۱ قمری در شهر حُمص دیده به جهان گشود و در آنجا زندگی کرد و تا پایان عمر از شام خارج نشد. تمیم، جد اعلای او اولین کسی است که از این خاندان اسلام آورده است.
در خصوص ملقب شدن او به «دیک الجن» روایات متعددی نقل شده است، از جمله:
- او دیک الجن لقب گرفته چون به طور مستمر به باغستانها می رفت و از این جهت شبیه به جانور کوچکی بود بنام «دیک الجن».
- خیرالدین زرکلی گفته است به جهت سبز بودن چشمانش به دیک الجن ملقب گردید.
- شیخ محمد سماوی در وجه تسمیه او به دیک الجن می گوید: عمیر بن جعفر خروسی را ذبح کرد و از گوشت آن مهمانی بپا کرد و در این مهمانی دوستان خود را از جمله عبدالسلام بن رغبان را دعوت کرد و عبدالسلام در این میهمانی در رثای خروس قصیده ای سرود و از همین جا به دیک الجن ملقب گردید.
دیک الجن دارای مناعت طبع و روحیه ستم ناپذیر بود، و با این که او یکی از بزرگترین شاعران عصر عباسی به شمار می آید و در عصر بسیاری از خلفای عباسی همچون هارون، امین، مأمون، معتصم، واثق و متوکل زندگی کرده است، اما یکبار هم به بغداد سفر نکرد و به هیچ کدام از آنها نزدیک نشد و یک بیت شعر هم در مدح آنها نگفت. او حاضر نشد با مدح حاکمان ستمگر، ستم آنان را بپذیرد و مرگ را بر زندگی همراه با ذلت ترجیح می داد.
دیک الجن سرانجام در دوران حکومت متوکل عباسی در سال ۲۳۵ قمری در ۷۴ سالگى در شام درگذشت.
شعر دیک‌الجن
دیک الجن با آنکه از شعرای طراز اول این عصر و استاد و الهام بخش شاعران بزرگی همچون ابوتمّام بود و در زمان حیات خود در میان ادباء و شعرا شهرت والایی داشت، ولی بعد از مرگ آنچنان که شایسته اوست در طول تاریخ معرفی نگردیده است. زیرا او شاعر دربار نبود. او شاعری را دستاویز رفت و آمد نزد حاکمان و برخورداریهای زودگذر نکرد و این امر او را از شهرت شاعران درباری محروم ساخت.
دیک‌الجن شاعری خوش قریحه و خوش صدا بود. شیوه شاعران شامی در اشعار او هویداست. دیک‌الجن از برترین شاعران این شیوه است. بسیاری از متقدمان، حتی ابوتمّام شعرش را ستوده‌اند. او در دیداری با ابوتمّام بسیاری از اشعار خود را به وی داد. او نزد شاعران بزرگی چون ابونواس و دِعبل خُزاعی نیز جایگاه والایی داشت.
قوّال وی را از بزرگترین شعرای خمریه در ادبیات عرب دانسته است. مدح و هجا نیز از دیگر فنون شعری دیک‌الجن است. نوآوریهایی چون اشاره به مباحث تاریخی برای اعلان تشیع خود و رثای حیوان در اشعارش وجود دارد.
دیک‌الجن در اشعارش بر حقوق عرب مُستَعربه (که اصالت عربی نداشتند) تأکید کرده، البته مظهر حجّی اشعار او را در این زمینه صرفا تمرد بر عربهای حاکم دانسته‌است. اشعار دیک‌الجن از مهم‌ترین اشعاری بود که ابوالطیب متنبّی متهم به سرقت از آن شده‌است.
بیشتر اشعار دیک‌الجن مرثیه است و ابن‌رشیق وی را در این زمینه مشهورتر از ابوتمام دانسته است. بیشتر مرثیه‌های دیک‌الجن درباره اهل بیت علیهم‌السلام به ویژه امام حسین علیه‌السلام است.
بسیاری از اشعار دیک الجن در مدح اهل بیت از بین رفته، ولی بخش بسیاری از آن هم اکنون به چاپ رسیده است که تقریباً یک چهارم دیوان وی را تشکیل می دهد. وی ابتدا به وقایع دلخراش واقعه عاشورا اشاره می کند و آنگاه در بخش دوم به فضائل علوی اشاره می کند و با بیانهای گوناگونی که همه برگرفته از حدیث و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است حقانیت جانشینی بلافصل علی بن ابیطالب علیه‌السلام را اثبات می کند و با این ترتیب می خواهد اثبات کند که سر منشأ حادثه کربلا انحرافی است که پس از رحلت پیامبر در مسأله خلافت اسلامی پدید آمده است.
منابع
- حسن عبداللهی، "دیک الجن شاعر مظلوم اهل بیت"، مجله زبان و ادبیات عربی، شماره ۱، ۱۳۸۸.
- "دیک الجن"، دانشنامه جهان اسلام.
