بِرّ و نیکی
«بِرّ»، واژه‌ای قرآنی و دارای معانی مختلفی از جمله نیکی به دیگران است و یکى از شاخه‌هاى مهم اخلاق اجتماعى انسان به شمار مى‌رود. روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام در فضیلت «برّ و نیکی» و توصیه به آن وارد شده است.
معنای برّ
«بِرّ» اسم مصدر از ریشه‌ی «ب-ر-ر» است. واژه «بر» در اصل به معنى وسعت است، ولذا صحراهاى وسیع را بَرّ (بفتح ب) مى گویند و به همین جهت به کارهاى نیک که نتیجه آن گسترده است و به ـ دیگران مى رسد، بِرّ (بکسر ب) گفته مى شود. و هر گونه اقدامى که به گونه اى در راستاى خدمت مردم و جامعه قرار بگیرد و جامعه و مردم را به سوى خیر و نیکى فراخواند، از مصادیق بر است.
برّ به معانیِ مختلف از جمله کار خیر و صلاح، احسان و نیکی، صدق، پیوند، صله رحم، طاعت، عبادت، حجّ، تقرّب، تقوا، لطف، ترحّم آمده و متضمن مفهوم گستردگی است. «کار خیر و صلاح»، «احسان و نیکی» و «صدق» از معانی اساسی و مهم این واژه هستند؛ ابن فارس بر اصلی بودن معنای اخیر اصرار دارد که معانی دیگر را به آنها بر گردانده‌اند.
از نظر علمای لغت تعریف و تفسیر برّ به «خیر» جامع‌ترین تفسیر است، امّا بِرّ دقیقاً مترادف خیر نیست؛ زیرا بِرّ آن خیری است که با قصد و اختیار انسان به دیگری برسد، ولی در «خیر» به هر نوع نیکى که به دیگرى بشود اگر چه بدون توجه باشد، اطلاق مى گردد و وجود قصد برای خَیِّر شرط نیست.
برّ در قرآن
واژه «بِرّ» با مشتقّاتش در مجموع، بیست بار در قرآن کریم به کار رفته است. مفهوم قرآنی بِرّ و به تعبیر دقیق‌تر اَبرار در آیه ۱۷۷ سوره بقره بتفصیل بیان شده است: «لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰکنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکةِ وَالْکتَابِ وَالنَّبِیینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَىٰ وَالْیتَامَىٰ وَالْمَسَاکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّائِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّکاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ أُولَٰئِک الَّذِینَ صَدَقُواوَأُولَٰئِک هُمُ الْمُتَّقُونَ»؛ «نیکى (تنها) این نیست (که به هنگام نماز) صورت خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى (و نیکوکار) کسانى هستند که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آورده اند و مال (خود) را با علاقه اى که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق مى کنند، نماز را برپا مى دارند و زکات را مى پردازند و به عهد خود ـ به هنگامى که عهد بستند ـ وفا مى کنند، در برابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ استقامت به خرج مى دهند، این ها کسانى هستند که راست مى گویند و این ها هستند پرهیزگاران».
به گفته‌ی علامه طباطبایی اوصاف ابرار در این آیه در بر دارنده‌ی تمامی مراتب سه گانه‌ی اعتقاد، عمل و اخلاق است. همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در پاسخ به سؤالی درباره‌ی مفهوم این واژه، آیه‌ی ۱۷۷ بقره را تلاوت فرمودند. مفسّران در بیشتر آیات راجع به بِرّ، آن را «توسّع در کار خیر» معنی کرده‌اند.
برای بِرّ معانیِ قرآنیِ دیگری نیز بیان شده است، از جمله: طاعت، صدق و ثواب. راغب اصفهانی ـ که معنای اصلیِ برّ را توسّع در کار خیر می‌داند ـ هر گاه بِرّ به خداوند منسوب شود، آن را به معنای «ثواب» و هر گاه به بنده نسبت داده شود، به معنای «طاعت» شمرده که بنا به آیه‌ی ۱۷۷ بقره شامل اعتقاد و اعمال فریضه و نافله است. از جمله معانیِ اصلیِ بِرّ در قرآن «توسّع در احسان و نیکی» نسبت به پدر و مادر، خویشاوندان نزدیک و تمامی مردم است که در لغت، ضِدّ «عُقُوق» (بدرفتاری و تباه ساختن حق) است. مفسران این معنی را در بعضی موارد، از جمله آیات ۸ سوره ممتحنه و ۴۴ سوره بقره ذکر کرده‌اند.
برّ در احادیث
به گفته‌ی علامه مجلسی برّ در احادیث بیشتر به معنای احسان به والدین، نزدیکان و برادران ایمانی به کار می‌رود (از جمله: «وَ مِنْ صالِحِ الاَْعْمالِ البِّرُ بِالاِخْوان») نیز به روایتی، پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم بِرّ را به «حُسن خلق» معنا کرده‌اند. بِرّ در احادیث از ویژگی‌ها و اخلاق انبیا، از گنج‌های بهشت، موجب افزایش طول عمر و ازدیاد روزی و از پایه‌های ایمان دانسته شده است؛ بویژه بر برِّ و نیکی به پدر و مادر، فرزندان و مؤمنان تأکید شده است.
در احادیث، گاه برِّ به معنایی وسیع‌تر از احسان یعنی «مطلق نیکوکاری و کار نیک» به کار رفته به گونه‌ای که به تصریح احادیث ـ علاوه بر برِّ به والدین و مؤمنان ـ شامل صفات پسندیده‌ی دیگری مانند سخاوت، صبر بر آزار، نیکو سخن گفتن و جز اینها می‌شود. در احادیث برّ به معانی دیگر از جمله طاعت و عبادت و صدق نیز آمده است.
روایات متعددی در فضیلت برّ از اهل بیت علیهم السلام وارد شده است، از جمله:
- عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام، قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَضَعَ الْإِیمَانَ عَلَى سَبْعَةِ أَسْهُمٍ عَلَى الْبِرِّ وَالصِّدْقِ وَالْیقِینِ وَالرِّضَا وَالْوَفَاءِ وَالْعِلْمِ وَالْحِلْمِ؛ امام صادق علیه السلام: خداوند قرار داده ایمان را بر هفت سهم: نیکى، صداقت و راستى، یقین راضى بودن به رضاى الهى، وفاى به عهد، علم و آگاهى، حلم و بردبارى.[۱]
- وَ قَالَ علیه السلام یدْخُلُ عَلَى الْمَیتِ فِی قَبْرِهِ الصَّلَاةُ وَالصَّوْمُ وَالْحَجُّ وَالصَّدَقَةُ وَالْبِرُّ وَالدُّعَاءُ وَ یکتَبُ أَجْرُهُ لِلَّذِی یفْعَلُهُ وَ لِلْمَیتِ؛ امام صادق علیه السلام: وارد مى شود بر میت در قبرش نماز و روزه و حج و صدقه و نیکى و دعاء و نوشته مى شود اجر و ثواب براى کسى که این کارها را براى میت انجام داده و براى میت.[۲]
- قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام خِیارُکمْ سُمَحَاؤُکمْ وَ شِرَارُکمْ بُخَلَاؤُکمْ وَ مِنْ خَالِصِ الْإِیمَانِ الْبِرُّ بِالْإِخْوَانِ وَ السَّعْی فِی حَوَائِجِهِمْ وَ إِنَّ الْبَارَّ بِالْإِخْوَانِ لَیحِبُّهُ الرَّحْمَنُ وَ فِی ذَلِک مَرْغَمَةُ الشَّیطَانِ وَ تَزَحْزُحٌ عَنِ النِّیرَانِ وَ دُخُولُ الْجِنَانِ ثُمَّ قَالَ لِجَمِیلٍ یا جَمِیلُ أَخْبِرْ بِهَذَا غُرَرَ أَصْحَابِک قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک مَنْ غُرَرُ أَصْحَابِی قَالَ هُمُ الْبَارُّونَ بِالْإِخْوَانِ فِی الْعُسْرِ وَالْیسْر؛ امام صادق علیه السلام: بهترین شما سخاوتمندان شمایند و بدترین شما بخیلانند و از نشانه هاى ایمان خالص نیکى به برادران و سعى دربرآوردن حوائج آنان است و همانا نیکوکار خداوند رحمن او را دوست مى دارد و نیکوکارى سبب دورى شیطان و جهنم و دخول در بهشت مى شود. سپس حضرت به جمیل فرمودند یا جمیل برسان این را به بزرگان اصحابت. جمیل عرض کرد بزرگان کیانند؟ حضرت فرمودند: آنان نیکوکاران به برادرانند در سختى و در راحتى.[۳]
- وَ قَالَ أَبُوجَعفَرٍ علیه السلام الْبِرُّ وَالصَّدَقَةُ ینْفِیانِ الْفَقْرَ وَ یزِیدَانِ فِی الْعُمُرِ وَ یدْفَعَانِ عَنْ صَاحِبِهِمَا سَبْعِینَ مِیتَةَ سَوْءٍ؛ امام باقر علیه السلام: نیکى و صدقه فقر را نابود مى کنند و عمر را زیاد می کنند و از صاحبش هفتاد مرگ بد را دور مى کنند.[۴]
- أَسْرَعُ الْخَیرِ ثَوَاباً الْبِرُّ؛ رسول خدا صلى الله علیه و آله: ثواب نیکى زودتر از کارهاى خیر دیگر مى رسد.[۵]
- قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام فَتَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِالْبِرِّ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ؛ امام صادق علیه السلام: تقرب بجوئید به خداوند عزوجل با کار نیک و صله رحم.[۶]
پانویس
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله "بِرّ"، ص۸۳۸.
- "خدمتگزارى"، نشریه حوزه، شماره ۴۱، آذر ۱۳۶۹.
