زیارتنامه
متنى كه هنگام زيارت مرقد پاك امام حسين علیه السلام و هر يك از امامان معصوم و ذريه پاك پيامبر و شهداى اهل بيت خوانده مى‌شود، دعايى كه به عنوان تشرف باطنى براى ائمه و امامزادگان مى‌خوانند و حاوى سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.
از آنجا كه «زائر» را ادب و معرفت شرط است، پس سخنى كه هنگام زيارت بر زبان مى‌آورد، بايد والا و عارفانه و مؤدبانه باشد. هر زائر مى‌تواند از پيش خود و به زبان خود، جملاتى و نيايش و دعايى را به عنوان زيارتنامه بخواند ولى در منابع ما متونى به نام «زيارتنامه» نقل شده كه سند آنها به ائمه مى‌رسد و به عنوان «زيارت هاى ماثوره» شناخته مى‌شود.
علماى دين، كتب متعددى به صورت مجموعه‌هاى زيارات، تدوين كرده‌اند كه آميخته‌اى است از زيارت هاى مستند و منقول از معصومين و زياراتى كه انشاى علماى بزرگ است. در اين ميان، آنچه از ائمه نقل شده بسيار است همچون زيارت هاى: امين الله، جامعه كبيره، وارث، عاشورا و زيارت اربعين. كتاب هاى دعا و زيارات نيز بسيار است همچون: مصباح المتهجد، مفاتيح الجنان، مزار، بحارالانوار (جلد زيارات).
دقت در مضامين و محتواهاى زيارتنامه‌ها بسيار مفيد است. مفاهيم كلى كه در زيارات ديده مى‌شود، بسيار است. از جمله: محبت، مودت، موالات، اطاعت، صلوات، سلام، عهد، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، نصرت، تسليم، تصديق، صبر، تولى و تبرى، مواسات، نماز، زكات، زيارت، تبليغ، وراثت، مساعدت، معاونت، سعادت، رضا، خونخواهى، جنگ و صلح، امر به معروف و نهى از منكر، تقرب به خدا، برائت از دشمنان، ولايت، فوز، نصيحت، جهاد، فدا شدن و... ده ها عناوين و مفاهيم كلى كه از مطالعه فقرات زيارتنامه‌ها برمى‌آيد.
اوصافى كه در زيارتنامه‌ها آمده، برخى كلى و قابل انطباق بر همه ائمه و معصومين است و برخى هم به تناسب وضعيت زندگى و شهادت امام خاص يا امامزاده‌و شهيد بخصوصى بكار رفته است. محورهاى كلى مفاهيمى كه در زيارتنامه‌ها آمده است، مى‌تواند اين گونه فهرست شود:
- مسائل اعتقادى، توحيد، نبوت، صفات خدا...
- شناخت ائمه، اوصاف، فضايل و مقاماتشان.
- تاريخ زندگى و عملكرد اولياء دين و مظلوميت هايشان.
- پيوندهاى «ولايى» بين زائر و پيشوا و همسويى در فكر و موضع و عمل و اقدام.
- افشاگرى بر ضد ستمگران حاكم و جنايت هايشان نسبت به طرفداران «حق» و طالبان «عدل».
- تولى و تبرى، شفاعت، توسل، دعا و... معارفى از اين قبيل.
- طرح آرمان هاى والا و خواسته‌هاى متعالى و نيازهاى برتر.
- و برخى موضوعات ديگر.
در واقع، يك سرى معارف دينى و ارزش هاى مكتبى و فضايل رفتارى در قالب فقرات زيارتنامه، از طريق ائمه به شيعيان و زائران آموخته شده است. زيارتنامه‌ها، نوعى اعلام مواضع اعتقادى،اخلاقى و سياسى است كه توسط زائر، در مقدسترين مكان ها با زبانى رسا ابراز مى‌شود.
«سلام»ها و «لعن»ها، محور عمده ديگرى در زيارتنامه‌هاست، بخصوص آنچه به شهداى عاشورا مربوط مى‌شود. سلام به امام و پيامبر و شهيد مورد زيارت و لعنت به دشمنان، ظالمان، غاصبان، شريكان جور، همدستان ظالم، راضيان به ستم، زمينه سازان ظلم.
«حب و بغض»، جلوه ديگرى از اصل مهم «تولى» و «تبرى» است كه با عبارات مختلف در زيارتنامه‌ها آمده است، از ساده‌ترين شكل آن كه حالت قلبى است، تا شديدترين صورت برونى آن كه با عنوان «حرب» و «سلم» مطرح شده است.
«بيعت»، عنصر ديگرى در زيارتنامه‌هاست. پيمان و ميثاق زائر با امام و شهدا. «جهاد»، محتواى زنده ديگرى در راستاى عملكرد اولياء خدا. مثلا در مورد پيامبر خدا، اميرالمؤمنين، حمزه سيدالشهدا، امام حسن، امام حسين، شهداى احد، شهداى كربلا و... تعبير «جهاد» به كار رفته است، با خطاب هايى چون: «جاهدت فى سبيل الله، جاهدت فى الله حق جهاده، جاهدت‌الملحدين...» و «شهادت»، از جلوه‌هاى بسيار روشن فرهنگ عاشوراست كه در زيارتنامه‌ها ديده مى‌شود.
فرهنگ شهادت و نيز شهادت طلبى، در جا به جاى زيارت هاى ماثوره ديده مى‌شود. كشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دين حق و سعادتمند شدن در سايه شهادت و طرح جدى اين مسائل، معارضه با تبليغات دشمنانى است كه شهداى كربلا و سيدالشهدا را ياغى بر خليفه و خارجى معرفى مى‌كردند.
در زيارتى كه امام هادى علیه السلام آموزش داده است، مى‌خوانيم: «اشهد انك و من قتل معك شهداء احياء». در زيارتنامه‌هاى متعدد و نيز ادعيه گوناگون، از خواسته‌هاى زائر توفيق قيام و خونخواهى در ركاب «قائم» عليه السلام است. اين القاء فرهنگ شهادت طلبى در جان و انديشه شيعه است: «و ان يرزقنى طلب ثاركم مع امام هدى ظاهر...» (زيارت عاشورا) و در زيارت جامعه، اعلام حمايت و نصرت نسبت به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است: «نصرتى معدة لكم و مودتى خالصة لكم».
در زيارت شهداى كربلا، تعبيراتى از اين قبيل ديده مى‌شود: اصفياء، اولياء، اوداء، انصار و نشان دهنده ارزشگذارى به صفاتى چون برگزيدگى، ولايت، مودت و نصرت در قاموس كربلاست. همچنين، تقرب به خدا و رسول و ائمه با برائت از دشمنان خدا حاصل مى‌شود. اين نيز جهت گيرى خاص اجتماعى - مكتبى زائر را مى‌رساند.[۱]
زيارت وارث
يكى از زيارت هاى سیدالشهدا علیه السلام كه آن حضرت را به عنوان وارث حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهيم، حضرت موسى، حضرت عيسى، حضرت محمد، امام على، حضرت فاطمه زهرا، حضرت خديجه كبرى خطاب مى‌كند. زيارت وارث از امام صادق علیه السلام روايت شده است.[۲] و همراه آداب خاصى است و فضيلت بسيار دارد.
«زيارت وارث به زائر مى‌آموزد كه اسلام امامت، رسالت تاريخى اديان توحيدى را بر دوش دارد و به همين دليل، خاتم الاديان و پيامبرش خاتم الانبياء است و در اينجاست كه معناى امامت را مى‌يابد. زائر در اين زيارت، رسالت همه پيامبران بزرگ تاريخ را بر دوش امام حسين علیه السلام مى‌يابد و چنين مى‌فهمد كه گويى عاشورا نقطه اوج نبرد همه توحيد تاريخى با همه شرك تاريخى است».[۳]
پانویس
- ↑ براى مطالعه در تحليل محتوايى زيارتنامه‌ها، ر.ك: مقالات زيارت در مجله «پيام انقلاب». سال 1365. از شماره 172 تا 181 به قلم نگارنده.
- ↑ مفاتيح الجنان، ص 427 به نقل از مصباح المتهجد، شيخ طوسى.
- ↑ چشمه خورشيد (مجموعه مقالات كنگره امام خمينى و فرهنگ عاشورا)، ج 1، ص 97، مقاله «ادبيات عاشورا».
منابع
جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.
