ابن فارس
نحوی، لغوی، ادیب، شاعر
خاندان
پدر ایشان زكريا بن فارس فقيهى شافعى مذهب و دانشمندی اهل لغت و ادب بود.
تحصیلات
وي در قزوين نزد پدرش زكريا بن فارس، دانش آموخت. به دلیل علاقه زیاد ایشان به آموختن آوازة هر استادي را در هرجا كه می شنيد، به سوي وي می شتافت؛ در قزوين، همدان، زنجان، ميانه، اصفهان و بغداد به تحصيل پرداخت و استادان بسيار ديد، به گونه‌اي كه اكنون نام بيش از 30 تن از استادان او در دست است كه معروف‌ترين آنها اينانند: ابوالفضل محمد بن عميد، على بن ابراهيم بن سلمة قطان، ابوالقاسم سليمان ابن احمد بن ايوب طبرانى ، ابوسعيد سيرافى. همچنین چند تن از چهره‌هاي بزرگ ادبى و سياسى در سدة 4ق از شاگردان او بوده‌اند. نخستين آنها بديع‌الزمان همدانى پايه‌گذار فن مقامه‌نويسى است كه گفته‌اند، اين فن را از وي آموخت. صاحب بن عباد وزير دانشمند و ادب دوست ديلميان از ديگر شاگردان او بود كه ظاهراً به اين شاگردي بسيار افتخار مى‌كرده است . ابوالفتح ابن عميد، فرزند ابوالفضل ابن عميد كه جانشين پدر در مقام وزارت شد و نيز ابوطالب مجدالدوله واپسين فرمانرواي آل بويه، از ديگر شاگردان او بوده‌اند.
فعالیت علمی و اجتماعی
تالیف کتب
تالیفات
آثار(الف - چاپى)1. ابيات الاستشهاد، مجموعه‌ای است از اشعاری ضرب‌المثل گونه كه مؤلف آنها را از زبان اديبى صاحب ذوق كه هر يك را به مناسبتى به كار برده، نقل كرده است/ 2. الاتباع و المزاوجة، مجموعه‌اي است از واژه‌هاي متشابه كه در زبان عربى، پيوسته دو به دو با هم ذكر مى‌شوند و مؤلف آنها را با شواهد شعري ذكر كرده است. / 3. اوجز السير لخير البشر، رسالة كوچكى است در سيرة پيامبر اكرم(ص) كه نخستين بار در الجزيره و بار ديگر در بمبئى (1311ق) به چاپ رسيده است. / 4. تمام فصيح الكلام، كه مى‌توان آن را ذيلى بر كتاب فصيح ثعلب دانست و مؤلف به گفتة خود آنچه را ثعلب گفته، بسط و گسترش داده است. /5. كتاب ثلاثة. ابن فارس در اين كتاب واژه‌هاي سه حرفى عربى را كه با جابه‌جايى صامتهاي آنها مى‌توان كلمات ديگري به دست آورد، همراه با شواهد شعري گردآورده و توضيح داده است./ 6. الحور العين، در قاهره به كوشش مصطفى كمال چاپ شده است/ 7. الخضارة، كتابى است دربارة شعر و نيز اشتباهات نحوي و لغوي شاعران./ 8. ذم الخطأ فى الشعر، رسالة كوچكى است در 4 صفحه به همراه الكشف عن مساوي شعر المتنبى صاحب بن عباد كه در 1349ق در قاهره منتشر شده است/ 9. الصاحبى فى فقه اللغة و سنن العرب و كلامها. اين كتاب چنانكه از عنوان آن پيداست، اثري است دربارة زبان‌شناسى عربى كه مؤلف آن را به صاحب بن عباد تقديم كرده است و نخستين كتاب در زبان عربى است كه صرف نظر از مباحث نحوي و لغوي مطالب تازه‌اي مطرح كرده است. / 10. كتاب فتيافقيه العرب، مجموعه‌اي است از پرسِشها و معماهاي فقهى كه مؤلف آنها را بر پاية معانى غريب واژه‌هاي عربى بيان كرده و غرض وي از تأليف آن تشويق فقيهان و رجال دين به آموختن درست و كامل زبان عربى بوده است. /11. الفرق بين الانسان و غيره من الحيوان فى اشياء من الخَلق و الخُلق، كه به كوشش رمضان عبدالتواب در 1982م در قاهره و رياض نشر يافته است/ 12. اللامات، رسالة كوچكى است دربارة موارد استعمال «لَ» و «لِ» در زبان عربى كه نخستين بار به كوشش برگشترسر دراسلاميكا1 به چاپ رسيد. اين رساله احتمالاً از مبحث لَ و لِ در الصاحبى استخراج شده و برگشترسر دربارة آن بحث كرده است. / 13. متخيَّر الالفاظ، فرهنگ لغتى است در 114 باب، در هر باب آن دربارة يك مفهوم خاص بحث شده است. /14. المجمل فى اللغة، كه در بارة آن بحث شد، در 1405ق/1985م به كوشش هادي حسن حمودي در كويت و سپس در 1986م به كوشش زهير عبدالمحسن سلطان در بغداد انتشار يافته است/ 15. المذكر و المونث، به كوشش رمضان عبدالتواب در قاهره به چاپ رسيده است/16. مقالة فى اسماء اعضاء الانسان يا خلق‌الانسان. رساله‌اي نيز با عنوان «استعارات اعضاء الانسان» در 1983م به كوشش احمد خان در مجلة المورد (دورة 12، شم 2، ص 81 - 108) چاپ شده است كه احتمالاً همين كتاب است/ 17. مقالة كَلاّ و ماجاء منها فى كتاب‌الله. از نخستين چاپ اين كتاب ضمن كتاب ثلاثة سخن گفتيم. اين اثر بار ديگر در 1387ق در قاهره و سپس در 1982م در دمشق و رياض نشر يافته است/ 18. مقاييس اللغة يا معجم مقاييس اللغة، دربارة اين كتاب كه در شمار 3 اثر بزرگ ابن فارس است، در متن مقاله توضيح داده شده است. اين اثر نخستين بار به كوشش عبدالسلام هارون در 3 جلد در 1366- 1368ق در قاهره و بار ديگر در 6 جلد در 1366-1371ق به همراه مقدمه‌اي عالمانه به كوشش همو به چاپ رسيده است/ 19. النيروز، رسالة كوتاهى است دربارة معرب واژة نوروز، توضيحاتى دربارة جشنهاي ايرانيان و نيز واژه‌هاي عربى كه بر وزن فيعول آمده است(ب - خطى) 1. اخلاق النبى (ص). نسخه‌اي از آن در قازان موجود است / 2. الانواء، كتابى است دربارة تأثير ستارگان، در 10 باب كه نسخه‌هاي متعددي از آن در كتابخانة سپهسالار و دانشگاه آمريكايى بيروت موجود است/ 3. تفسير اسماء النبى(ص). اين كتاب ظاهراً همان است كه حاجى خليفه آن را اسماء النبى (ص) و بغدادي المنبى فى تفسير اسماء النبى (ص) ناميده است./ 4.حلية الفقهاء، كه شرحى است بر مختصر مزنى /5. رسالة فى فرائض العرب، كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة فاتح استانبول موجود است / 6. رسالة فى المعاريض. نسخه‌اي از اين اثر در كتابخانة نجيب پاشا در تركيه مضبوط است / 7. شرح ديوان الحماسة ابوتمام، كه نسخه‌هايى از آن در كتابخانة سپهسالار و لاله‌لى موجود است/ 8. فوائد الفاظ القرآن. نسخة ناقصى از آن در كتابخانة عاشر افندي موجود است. /9. قصص النهار و سمرالليل، كه احتمالاً همان است كه ياقوت و صفدي از آن با عنوان الليل و النهار نام برده‌اند. / 10. اليشكريات. يك نسخه از اين كتاب در ظاهرية دمشق موجود است . (ج - آثار يافت نشده) 1. اشتقاق اسماء البلدان / 2. اصول الفقه /3. الاضداد /4. الافراد، كه همان الوجوه و النظائر است كه رمضان عبدالتواب و هلال ناجى آن را كتابى ديگر پنداشته‌اند ./ 5. الامالى / 6. الامثلة الاسجاع، كه خود وي در پايان كتاب الاتباع و المزاوجة به آن اشاره كرده است ./ 7. الانتصار لثعلب / 8. التاج / 9. الثياب و الحلى و يا الشيات و الحلى/10. جامع التأويل فى تفسير القرآن، كه در 4 جلد بوده است./11. الجوابات / 12. الحبير المُذهَب/ 13. الحَجَر / 14. الحماسة المحدثة / 15. دارات العرب / 16. ذم الغيبة/ 17. دو وذات/ 18. رسالة فى ما و انواعها/ 19. رسالة مختصة بالفرق بين الوعد و الوعيد / 20. شرح رسالة ابوهلال عسكري /21. شرح رسالة الزهري الى عبدالملك بن مروان /22. علل الغريب المصنف/ 23. العم و الخال/24. غريب اعراب القرآن / 25. الفريدة و الخريدة / 26. فضل الصلوة على النبى / 27. كتاب الميرة / 28. كفاية المتعلمين فى اختلاف النحويين، كه به گفتة سزگين تا قرن 7ق در كتابخانه‌اي در حلب موجود بوده است/ 29. ماجاء فى اخلاق المؤمنين / 30. مأخذ العلم /31. المحصل فى النحو/ 32. محنة الاريب / 33. المدخل الى علم النحت/ 34. المسائل الخمس / 35. المعاش و الكسب / 36. مقدمة الفرائض / 37. مقدمة فى النحو / 38. الموازنة /39. نقد الشعر، كه احتمالاً همان خضارة است/ 40. يواقيت الحكم
منابع
