ابراهیم اصفهانی
«میرزا ابراهیم اصفهانی» (م، ۹۸۹ ق)، شاعر، ادیب، خوشنویس و فرهنگ‌نویس دوره صفوی است. «فرهنگ جهانگشای» در لغات فارسی و عربی و ترکی از آثار معروف اوست. ابراهیم اصفهانی مردی وارسته و بلندطبع بوده و به مال و مقام اعتنایی نداشته است. برخی مؤلفان، از احاطه او بر علوم رسمی و فنون ادبی و نیز از خوشنویسی، شعرشناسی و تتبع او در لغات سخن گفته‌اند.
زندگی نامه
میرزا ظهیرالدّین ابراهیم اصفهانی فرزند میرزا شاه حسین (م، ۹۲۹ ق)، وزیر شاه اسماعیل اول صفوی (۸۹۲-۹۳۰ق) بود. وی و برادرش میرزا اسماعیل پس از کشته شدن پدرشان مدتی در اصفهان به سختی روزگار می‌گذرانیدند، چنانکه در زمان شاه طهماسب (حک ۹۳۰-۹۸۴ق)، جز نذورات و استفاده از موقوفات مزار هارون ولایت که از بناهای پدرشان بود، آنان عایدی دیگری نداشتند.
میرزا اسماعیل به همان مختصر قناعت کرد و در آن بقعه ساکن شد، ولی میرزا ابراهیم اصفهان را ترک کرد و رهسپار قزوین شد. رفتن او به قزوین باید در حدود ۹۴۹ق بوده باشد، زیرا تقی‌الدین کاشانی که وفات او را در ۹۸۹ق دانسته، گوید که وی قریب به ۴۰ سال در دارالسلطنه قزوین ساکن بود. ابراهیم در ابتدای ورود به قزوین ظاهراً با پریشانی و تنگدستی روزگار می‌گذراند، اما طبع ظریف، شعر دوستی و شعر شناسی اش سبب شد که در اندک زمانی مورد عنایت و توجه اکابر و امرا قرار گیرد و مجلس او محل آمد و شد فضلا، شعرا و بزرگان شود.
ابراهیم اصفهانی در زمان سلطنت ابوالمؤیّد سلطان محمد خدابنده (حک ۹۸۵-۹۹۶ق) در ۹۸۹ ق. در قزوین درگذشت. ولی اوحدی وفات او را در اصفهان و در عهد سلطنت شاه طهماسب می‌داند.
آثار
ابراهیم اصفهانی مؤلف فرهنگ مشهوری در لغات فارسی و عربی و ترکی است که اکنون به نامهای «فرهنگ میرزا ابراهیم» و «فرهنگ جهانگشای» شناخته می‌شود. این فرهنگ در مدتی کوتاه پس از تألیف در میان اهل ادب معروف شد، چنانکه اوحدی و اسکندر بیک از شهرت آن در عراق، و کاشانی از اعتماد ادیبان به آن و دست به دست گشتنش در مجالس ایشان سخن گفته‌اند.
انجو شیرازی در تألیف فرهنگ جهانگیری و سروری در تألیف مجمع الفرس از این فرهنگ بهره جسته‌اند. اوحدی بر برخی از مطالب این فرهنگ ایراد گرفته و برای رفع خطاها و اشتباهات مؤلف آن، خوانندگان را به فرهنگ سرمه سلیمانی (از تألیفات خود او) رجوع داده است. ابن یوسف شیرازی پس از بررسی و مقابله‌ای که میان دو فرهنگ شرفنامه منیری و فرهنگ میرزا ابراهیم کرده است، با ذکر شواهد ثابت می‌کند که فرهنگ میرزا ابراهیم در واقع رونوشتی است (با تغییراتی) از شرفنامه منیری.
ابراهیم اصفهانی همچنین در خوشنویسی با گرایش به روش میر در نستعلیق، شهرت تمام داشته است. از ابراهیم اصفهانی تاکنون نمونه خط و یا دیوانی بدست نیامده است، اما ابیاتی پراکنده در برخی از تذکره‌ها به نام وی ثبت است و نیز چند نسخه از فرهنگ او در کتابخانه‌های دهخدا، عارف، حکمت، شورای ملی (سابق)، دانشکده ادبیات تهران و سپهسالار (سابق) موجود است.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابراهیم اصفهانی"، ج۲.
