ابوحنیفه دینوری
«احمد بن داود» معروف به «ابوحنیفه دینوری» (۲۲۲-۲۸۲ ق)، ادیب، لغوی، مورخ، منجم، ریاضی‌دان، جغرافیادان و گیاه‌شناس ایرانی مسلمان در قرن سوم قمری است. «الاخبار الطوال» و «کتاب النبات» از مهمترین آثار اوست.
ولادت و وفات
ابوحنیفه احمد بن داود بن وَنند دینوری، در دینور کرمانشاه به تاریخ تقریبی ۲۲۲ قمری در دوران سامانیان به دنیا آمد. نام نیای او، «وَنَند»، نمایندۀ اصالت خاندان ایرانی او ست.
برخی به دلایلی از جمله شیعه بودن استادش، ابن‌سکیّت، دینوری را شیعه دانسته‌اند. ازسوی‌دیگر، ابن قُطلوبُغا وی را فقیهی حنفی، و ذهبی او را از بزرگان حنفیه معرفی کرده‌است.
جایگاه علمی
مسعودی ضمن ستایش مقام علمی ابوحنیفۀ دینوری می‌گوید که ابن‌قتیبۀ دینوری، بسیاری از نظریه‌های ابوحنیفه را از نوشته‌های گوناگون او، چه در نجوم و چه در دیگر دانشها، ربوده و به خود نسبت داده است.
دینوری در کوفه و بصره، ادبیات و صرف و نحو و لغت را از محضر اسحاق بن سکیت و پسرش یعقوب بن سکیت اهوازی آموخت. اعتبار قول ابوحنیفه در لغت چنان بود که بسیاری از دانشمندان پس از او به سخنانش استناد می‌کردند. او در اصفهان و دینور به رصد پرداخته‌است.
در منابع عموما به متفنّن بودن و تسلط وی به علوم گوناگون اشاره شده‌است، اما شهرتش در زمینه‌های ادبیات، تاریخ و گیاه‌شناسی بیشتر است. او در بلاغت بر بسیاری از معاصرانش برتری داشت و دیگران از مجالست با او سود می‌بردند. ابوحیان توحیدی وی را به‌همراه جاحظ و ابوزید احمد بن سهل بلخی، سه شخصیتی دانسته‌است که حق وصف فعالیتهای علمی، اخلاقی و فضائلشان ادا نشده است.
آثار و تألیفات
دینوری دانشمندی پرکار بوده و در بسیاری زمینه‌ها مانند علم لغت، نحو، فلسفه، گیاه‌شناسی، جغرافیا، نجوم، هندسه و تاریخ، آثاری نوشته که از اغلب آنها نسخه‌ای نمانده است.
- کتاب الاخبار الطوال؛ كتابي در تاريخ خلقت، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عصر مؤلف است.
- کتاب الانواء (انواء=جمع نوء و به معنی سقوط ستاره در مغرب است.) کتاب او در علم نجوم، از سوی صاحب‌نظران در این دانش، بهترین و کامل‌ترین اثر شمرده شده است. در این کتاب وقتهای طلوع و غروب ستارگان و بارانهای مربوط به اختران، شناخت وضعیت آسمان و آب‌وهوا، و بادها و مبدأ و محل و مسیر وزیدن آنها معین شده است.
- کتاب النبات (در دو جلد)؛ یکی از آثار معروف او است که به شناخت گیاهان اختصاص داشته و به تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را بر اساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. هدف دینوری از تألیف این کتاب در درجه اول، پرداختن به موضوعات لغوی بوده، اما این اثر به واژه‌نامه‌ای کم‌نظیر در زمینه تاریخ گیاه‌شناسی دوره اسلامی تبدیل شده است.
- کتاب تفسیرالقرآن؛ در 13 جلد
- کتاب اصلاح‌المنطق
- کتاب لحن‌العامه
- کتاب الفصحا
- کتاب حساب‌الدور والوصایا؛ مربوط به حسابهای ارث
- کتاب الزیج
- کتاب الجبر والمقابله
- کتاب جواهرالعلم
- کتاب الرد علی رصدالاصبهانی
- کتاب الشعر والشعراء
- کتاب التاریخ
- کتاب فی حساب الخطائین
- کتاب البلدان
- کتاب القبلة والزوال
- کتاب البحث فی حساب‌الهند
- کتاب الجمع والتفریق
- کتاب نوادرالجبر
- کتاب الاکراد
منابع
- "دینوری، ابوحنیفه"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- "دینوری ابوحنیفه احمدبن داوود"، دانشنامه جهان اسلام.
- "اخبار الطوال دينوري در بوته نقد و بررسي"، قسیم یاسین، فصلنامه مطالعات تقريبي مذاهب اسلامي، شماره 4.
- لوح فشرده لغت نامه دهخدا.
