شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)

نویسنده	ابن ابی الحدید
موضوع	شرح نهج البلاغه
زبان	عربی
تعداد جلد	20
متن شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید

شرح نهج البلاغه از ابن ابی الحدید معتزلی یکی از شروح معروف نهج البلاغه است. برخورداري مؤلف از ذوق ادبي و آگاهي گسترده او از وقايع تاريخي عصر صدور خطبه ها و سخنان امام علی عليه السلام از ويژگيهاي بارز اين شرح است. این شرح در بیست مجلد به چاپ رسیده است.

مؤلف

عزالدين ابوحامد عبدالحميد بن هبه الله بن محمد بن حسين مدائني، مشهور به ابن ابي الحديد دانشمند، شاعر، اديب، فقيه شافعي و اصولي معتزلي در روز اول ذی الحجه سال 586ه‍ در شهر مدائن در خانواده اي اهل علم و دانش ديده به جهان گشود. جوانيش را در زادگاهش با تحصيل علوم سپري نمود و در جواني به بغداد رفت و در‌ آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد كه بيشتر آنها شافعي مذهب بودند، به قرائت كتب و اندوختن دانش پرداخت.

او در اين دوران به آراء معتزله بصره و بغداد گرايش پيدا نمود، تا جايي كه در مذهب معتزله از اهل نظر شد. در ادبيات نيز از محضر اساتيدي چون ابوالبقاء عکبري و ابوالخير مصدق بن شبيب واسطي استفاده كرد. وي به دليل نزديكي عقيدتي با ابن علقمي (656ق/1258م) وزير اديب و دانشمند مستعصم ـ آخرين خليفه عباسي ـ در شمار كاتبان ديوان دارالخلافه درآمد.

او در مدتي كه در دربار عباسي خدمت مي كرد، چند منصب گرفت. تا اين كه به سرپرستي كتابخانه هاي بغداد منصوب شد. ابن ابي الحديد در شعر طبعي رسا داشت و در انواع مضامين شعر مي گفت. ولي مناجات و اشعار عرفاني او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاريخ صدر اسلام نيز گسترده بود. اين ويژگي او از شرح نهج البلاغه اش نيز به خوبي پيداست. وي در اصول معتزلي و در فروع شافعي بود و گفته شده است كه مشربي ميان تسنن و تشيع برگزيده بود. در مباحث عقيدتي خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصريح دارد. (شرح نهج البلاغه: ج1، ص185 و 186) به همين لحاظ او را معتزلي جاحظي نيز دانسته اند. ابن ابي الحديد آثار متعددي دارد كه برخي از آثار وي عبارت است از: شرح نهج البلاغه، الفلك الدائر علي المثل السائر، المستنصريات (اين كتاب مجموعه اي از اشعار است)، العبقري الحسان.

وي سرانجام پس از آن كه به وساطت خواجه نصيرالدين طوسي از اسارت مغولان رهايي يافت بر اساس آنچه ذهبي نقل مي كند در پنجم جمادی الثانی سال 656 ه‍ـ.ق به ديار باقي شتافت.

مذهب ابن ابي الحديد

ابن ابي الحديد، از جمله دانشمنداني است كه هر يك از دو گروه شيعه و سني او را به گروه ديگر منتسب مي كنند و مايلند از زمره انديشمندان گروه مقابل به شمار آيد. به نظر مي رسد نفي و طرد وي از سوي اهل سنت نخست از‌ آن رو باشد كه امام علی عليه السلام را افضل بر ديگر خلفا دانسته و در فضيلت آن حضرت مطالب بسيار دارد و در مهمترين اثرش يعني شرح نهج البلاغه نيز عليرغم وجود شواهد بسيار بر معتزلي بودنش مطالبي را بيان مي كند كه بزرگان اهل سنت آن مطالب را برنمي تابند.

دليل ديگري كه براي طرد او از سوي اهل سنت وجود دارد اين است كه اگر از اهل سنت باشد، شرحش بر نهج البلاغه در واقع مهر تأييدي است از جانب اهل سنت بر كتاب شريف نهج البلاغه و تصديق بر بسياري از دعاوي شيعيان بر عليه خلفاي راشدين. از اين رو ابن كثير او را شيعي غالي دانسته است و درباره او مي گويد: عبدالحميد بن هبه الله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسين ابوحامد بن ابي الحديد عزالدين المدايني، الكاتب الشاعر المطبق الشيعي الغالي، له شرح نهج البلاغه في عشرين مجلد...

اما اين که شيعه او را نفي كرده و اهل سنت مي داند به چند دليل است: نخست آنكه تصريح عقايد او در آثارش به ويژه در شرح نهج البلاغه ترديدي بر معتزلي بودنش باقي نمي گذارد. او در آغاز كتابش اتفاق همه شيوخ معتزلي خود (متقدمان، متاخران، بصريان و بغداديان) را بر صحت شرعي بيعت با ابوبكر نقل مي كند و تصريح مي نمايد كه از رسول خدا نصي بر آن بيعت وارد نشده است. بلكه تنها انتخاب مردم كه هم به اجماع و هم به غير اجماع، راه تعيين پيشوا شمرده شده موجب صحت آن است. اما ابن ابي الحديد به پيروي از مكتب معتزله بغداد، علي عليه السلام را افضل ازخلفاي سه گانه مي داند و تصريح مي كند كه آن حضرت هم در كثرت ثواب و هم در فضيلت و خصال حميده از ديگران افضل است. ليكن به عقيده وي افضليت امام ضروري نيست ولذا در خطبه آغاز كتاب در همين معني گفته است: سپاس خداوندي را كه مفضول را بر افضل مقدم داشت.

او همچنين درباره شهادت حضرت زهرا سلام الله عليها دعاوي شيعيان را بدون توجه مدارك آن در كتب اهل سنت به شدت انكار كرده و آن را از ساخته هاي شيعيان مي داند. و نيز در خصوص ايمان ابوطالب ضمن بيان اين كه هر دو قول مبني بر ايمان و كفر ابوطالب مستند بوده و براي آن مداركي وجود دارد، قايل به توقف شده و هيچيك از دو نظر را انتخاب نمي كند.

دليل ديگر طرد او از سوي شيعه، آن است كه به همان دليل كه اهل سنت دانستن ابن ابي الحديد براي آن فرقه مشكل آفرين است براي شيعه سودمند است؛ زيرا اگر ابن ابي الحديد سني مذهب باشد كه البته هست شرحش منحصر به فرد شده و از اهميت بالايي برخوردار مي شود، چرا كه در آن صورت تأييد نهج البلاغه بدست مخالفان صورت گرفته و دليل محكمي بر اعتبار آن به شمار خواهد رفت.

نگارش شرح نهج البلاغه

ابن علقمي يكي از اديبان روزگار ابن ابي الحديد بود. او وزير دانشمند و شيعه اي امامي آخرين خليفه دستگاه عباسيان ـ «مستعصم» عباسي ـ بود. از آنجا كه ابن ابي الحديد بيش از همه به ادبيات علاقه مند بود ابن علقمي نيز به او علاقه زيادي داشت و به او توجه زيادي مي كرد. از اين رو او را به نوشتن شرحي بر نهج البلاغه تشويق كرد. ابن ابي الحديد هم اين كتاب را به همراه مجموعه اي از اشعارش به نام سبع العلويات كه موضوع آن فتح خيبر و مدح پيامبر و علي بود به همراه مرثيهايي بر امام حسين عليه السلام به ابن علقمي تقديم نمود و از او صله زيادي دريافت كرد. مرتبه والاي نهج البلاغه از نظر ادبي باعث شده كه ابن ابي الحديد پس از آشنايي با نهج البلاغه شيفته آن شود و در نتيجه نسبت به اميرمومنان ارادت خاصي پيدا كند.

اين علاقه و ارادت او را بر آن داشت تا با وجود اين كه سني مذهب بود نسبت به شرح نهج البلاغه اهتمام ورزد و نتيجه اهتمام و تلاشش كتابي است كه به شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد مشهور شده است. كتابي كه در اين نوشتار سعي خواهيم كرد تا مهمترين ويژگيهاي آن را به بحث و بررسي بگذاريم.

ابن ابي الحديد اثر جاودانه خود را در 20 جزء به نام ابن علقمي وزير تأليف كرد. شهرت و معروفيت ابن ابي الحديد به سبب تأليف اين كتاب است. كتابي كه مشتمل بر مجموعه عظيمي از ادب، تاريخ و كلام و فرهنگ اسلامي است بر اساس گفته خودش اين شرح را در اول رجب 644 ق آغاز كرد و در آخر صفر 649 ق پايان رسانيد. از نکات تعجب برانگيز تدوين اين اثر چنانكه خود او در‌ آخر كتابش مي نويسد. تدوين آن در 4 سال و 8 ماه است. اين مدت با مدت خلافت امام علی عليه السلام مطابقت دارد. يكي ديگر از نكاتي كه درباره شرح او قابل توجه است اين است كه او شرح خود را در زماني شروع كرد كه قريب به پنجاه و هشت سال داشت. يعني در زماني كه از كمال عقل و دانش و تجربه برخوردار شده و سرد و گرم روزگار را كشيده بود. بنابراين شرح او نيز به عنوان يكي از كاملترين آثار او به شمار خواهد رفت و از‌ آنجا كه او تعصب زيادي را در شرح خود بر نهج البلاغه و استفاده از منابع بكار نبرده است، مي توان اثر او را از اهميت بالايي برخوردار دانست. اگر چه همين امر باعث شده است، انديشمندان متعصب اهل سنت كار او را بي ارزش قلمداد كرده و سعي در به فراموشي سپردن آن داشته باشند.

ويژگي هاي بارز شرح ابن ابی الحدید

• 1.استفاده از منابع فراوان، مهم و در برخي موارد متروك؛ احمد ربيعي در كتاب خود العذيق النضيد به مصادر ابن ابي الحديد مصادر شرح ابن ابي الحديد را 222 كتاب دانسته است.

• 2. استفاده از منابع گروه هاي مختلف شيعي و سني؛ از ديگر ويژگي هاي اين كتاب استفاده مؤلف از منابع تاريخي و كلامي گروه هاي مختلف شيعي و سني است براي مثال او، هم از كتاب قاضي عبدالجبار معتزلي بهره ها برده، هم از كتاب الشافي سيد مرتضي علم الهدی. او همچنين از ذكر آراء شافعي، ابوحنفيه، شيخ مفيد و شيخ طوسی نيز فروگذار نكرده.

• 3. چند بعدي بودن؛ اين شرح را مي توان دائره المعارفي از علوم ادبي، كلام، فقه، اخلاق، تاريخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانست؛ زيرا او در هر فصلي كارها و وقايع تاريخي مربوط به آن را شرح داده و اشاره هايي نيز در علم توحيد و عدل آورده است و در جايي كه نياز بوده از مثلها و نكات استفاده كرده است. همچنين مسائل فقهي نهج البلاغه را توضيح داده و بالاخره اشاره ها و رموزي كه امام علی عليه السلام بيان فرموده است را نيز توضيحاتي داده است، اگر چه كتاب وي را از جنبه ادبي، تاريخي، اجتماعي و كلامي نسبت به ديگر موضوعات برتري دارد.

• 4. تعصب نداشتن؛ يكي از ويژگي هاي ابن ابي الحديد متعصب نبودن وي است. ابن ابي الحديد عليرغم اعتقاد به خلافت خلفاي راشدين، در مورد علي عليه السلام تا اندازه بسياري انصاف را رعايت كرده و حق را به جانب آن حضرت دانسته است. همين امر باعث شده است تا اهل سنت به راحتي او را از خود طرد كنند و وي را منتسب به شيعه بدانند. ابن ابي الحديد در شرح خود از هر گونه تعصب بي جا دوري گزيده و سعي كرده است تا آراء گوناگون را عرضه كند. به همين سبب از اين نظر در بين ديگر شروح نهج البلاغه از برجستگي ويژه اي برخوردار است.

• 5. ذكر حوادث معاصر مؤلف؛ يكي ديگر از برجستگي هاي شرح ابن ابي الحديد وجود گزارش هاي تاريخي مبسوط از ابتداي خروج مغولان و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و ديگر نواحي و هجوم آنان به بغداد در آن است بنابراين كتاب او را مي توان به عنوان يكي از منابع مهم تاريخ در اين موضوع به شمار آورد.

• 6. ذكر وقايع صدر اسلام متناسب با كلام امام علی عليه السلام؛ ابن ابی الحدید سعي كرده است تا با بيان وقايع اتفاق افتاده معنا و مفهوم سخن امام را بهتر براي خواننده روشن سازد. به تحقيق، يكي از علل طولاني شدن شرح نهج البلاغه پرداختن به وقايع تاريخي مرتبط با خطبه هاي امام بوده است و شايد بتوان كتاب او را در زمره منابع تاريخ عصر علي بن ابي طالب قلمداد كرد.

• 7. توجه ويژه به فصاحت و بلاغت سخنان امام عليه السلام؛ با توجه به علاقه ابن ابي الحديد به ادبيات عرب از مهمترين ويژگي هاي شرح نهج البلاغه وي توجه به جنبه هاي ادبي نهج البلاغه است. شرح او از نظر ادبي شرحي بسيار منحصر به فرد است. ابن ابي الحديد شيفتگي اش را به فصاحت و بلاغت بيانات و نگاشته هاي علي عليه السلام در جاي جاي شرحش ابراز مي كند. يكي از معروفترين اعترافهاي او وقتي است كه نامه امام به عبدالله بن عباس را شرح مي كند؛ نامه اي كه امام پس از تصرف مصر بدست سپاهيان معاويه به ابن عباس نوشته است.

او در آنجا مي نويسد: انظر! الي الفصاحه كيف تعطي هذا الرجل قيادها وتملكه زمامها...

فصاحت را ببين كه چگونه افسار خود را بدست اين مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجيب الفاظ را تماشا كن. يكي پس از ديگري مي آيند و در اختيار او قرار مي گيرند. مانند چشمه اي كه خود به خود و بدون زحمت از زمين مي جوشد. سبحان الله! جواني از عرب در شهري مانند مكه بزرگ مي شود، با هيچ حكيمي برخورد نكرده است. اما سخنانش در حكمت نظري بالا دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. در ميان شجاعان و دلاوران تربيت نشده است؛ زيرا مردم مكه تاجر پيشه بودند و اهل جنگ نبودند.

اما شجاعترين بشري از كار درآمد كه روي زمين راه رفته است. از خليل بن احمد پرسيدند: علي عليه السلام شجاعتر است يا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر بايد مقايسه كرد؛ علي مافوق افراد بشر است. اين مرد فصيح تر از سحبان بن وائل و قيس بن ساعده از كار درآمد و حال آن كه قريش كه قبيله او بودند، افصح عرب نبودند. افصح عرب (جرهم) است هر چند زيركي زيادي ندارند.

• 8. برخورداری از شواهد شعری فراوان؛ مؤلف در شرح خود حدود هشت هزار بيت شعر در موضوعات مختلف صرفي و نحوي و لغوي و تاريخي و بيان عقايد و رسوم عامه اخلاق عرب مورد استفاده قرار داده و به آن استشهاد كرده است.

• 9. ترجمه لغات مشكل؛ روش ابن ابي الحديد در شرح عبارات نهج البلاغه اين است كه در صورت وجود كلمات دشوار در خطبه يا سخن و نامه امام ابتدا معنا و مفهوم آن واژه ها را توضيح مي دهد و سپس به شرح مي پردازد.

کمیت شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید

شرح ابن ابى الحديد بر نهج البلاغه كه از لحاظ كيفيت، دائرة المعارفى از علوم - ادب، كلام، فقه، اخلاق، تاريخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب است، از لحاظ كميت هم از كتاب‌هاى بسيار بزرگ است. چاپ جديد اين كتاب كه به اهتمام استاد محمد ابوالفضل ابراهيم بر طبق تقسيم بندى خود ابن ابى الحديد در بيست جلد، چاپ شده است شش هزار و چهارصد و شصت صفحه است.

منابع

• محمدتقي سبحاني نيا، شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، دوفصلنامه حديث انديشه، شماره 6 در دسترس در راسخون، بازیابی: 5 دی 1392.
• جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه، محمود مهدوي دامغاني، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، مقدمه مترجم.