الأمالى سید مرتضى (کتاب)

{منبع اين نوشتار يک سايت است. آن را با نوشته خودتان جايگزين کنيد.}

سيد مرتضى علم الهدى در ماه رجب سال 355 ق, در شهر بغداد ديده به جهان گشود. پدر مرتضى از علما و خوش نامان نزد آل بويه بود تا جايى كه بهاءالدوله ابونصر بن بويه او را به «طاهر يگانه» ملقب ساخت. مرتضى برادر كوچكترى داشت كه در سال 359 ق, به دنيا آمد و به سيد رضى ملقب گرديد. وى جامع نهج البلاغه است و در سال 406 ق, وفات يافت.

تحصيلات

سيد مرتضى, علم آموزى را از بغداد آغاز كرد و اولين استادش شيخ مفيد بود. مادرش, وى را همراه برادرش رضى, نزد شيخ مفيد برد و قبل از اين كه بزرگسال شوند, تعليمات او را آموختند و از خدمتش مرخص شدند.

پس از مفيد, مهمترين اساتيد مرتضى, سهل بن احمد ديباجى, ابوعبيدالله مرزبان , ابوحسن جندى و احمد بن محمد بن عمران كاتب بودند.

جايگاه علمى سيدمرتضى چنان بود كه تمامى تراجم نويسان بدان اشاره داشته اند . ذكر عبارات آنان از حوصله اين مختصرْ خارج است. سيد مرتضى شاگردان فراوانى داشت كه از ميان آنان مى توان به ابوجعفر طوسى (شيخ الطائفه), قاضى عبدالعزيز براج, محمد بن على كراجكى و… اشاره كرد. نويسنده مقدمه بحارالأنوار, 26 تن از ايشان را نام برده است و صاحب روضات الجنات نيز مقدارى بدان افزوده است.

تأليفات سيد مرتضى بسيار است. شيخ طوسى مى گويد:

وى داراى تصانيف بسيارى است كه مقدارى از آنها را در الفهرست ذكر كرده ايم و از او اكثر كتبش را شنيده ايم و بر او خوانده ايم.

در جاى ديگر مى گويد: ديوان شعرى دارد كه بيش از هزار بيت شعر دارد.

محمد ابوالفضل ابراهيم, 71 عنوان و سيد محسن امين, 89 عنوان از تأليفات سيد را به ترتيب در مقدمه أمالى المرتضى و أعيان الشيعة آورده اند. نيز همان طور كه گفتيم, نجاشى در كتاب الرجال و شيخ نيز در الفهرست تعدادى از تأليفات سيّد را نام برده اند. ما در اين جا مهمترين اين تأليفات را به نقل از محمد ابوالفضل ابراهيم مى آوريم; البته, دليل انتخاب وى با وجود كتب معتبر ديگر, آن است كه وى نام هر كتابى را به همراه منبع و مأخذ ذكر كننده آن از كتب پيشينيان, مانند نجاشى, شيخ طوسى و ابن شهر آشوب مى آورد. ما نيز عين آن را در اين جا نقل مى كنيم.

اين فهرست كه به ترتيب الفبايى است از اين قرار است:

1. ابطال القياس; ذهبى آن را در سير اعلام النبلاء آورده است.

2. الإنتصار فى الفقه; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب با عنوان الإنفرادت فى الفقه آورده اند.

3. إنقاذ البشر من القضاء و القدر; ابن شهر آشوب آن را نقل است.

4. البرق; شيخ طوسى از آن ياد كرده و نيز ابن شهرآشوب با نام المرموق فى اوصاف البروق ذكر كرده است.

5. تتبع الأبيات التى تكلم عنها ابن جنى فى اثبات المعانى للمتنبى; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب آن را ذكر كرده اند.

6. تتمّة أنواع الأعراض من جمع ابى رشيد النيسابورى; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

7. تفسير الخطبة الشقشقية; صاحب روضات الجنات از رياض العلماء نقل كرده است.

8. تفسير قصيدة السيد الحميرى; معروف به قصيدة مذهبة است و آن قصيده بائيه اى است كه در مدح اميرالمؤمنين على(علیه السلام) سروده شده كه به 17 بيت مى رسد. آن را شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

9. تفسير قوله تعالى, لَيسَ عَلَى الَّذينَ آمنوا ; نجاشى از آن ياد كرده است.

10. تفسير قوله تعالى: قُلْ تَعالَوا أتُل ما حَرَّمَ رَبّكُم; نجاشى از آن ياد كرده است.

11. تفسير سورة الحمد و قطعة من سورة للبقرة; نجاشى از آن ياد كرده است.

12. تقريب الاصول; نجاشى از آن ياد كرده است.

13. تكملة الغرر و الدّرر; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

14. تنزيه الانبياء; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

15. جُمل العلم و العمل; شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

16. جواب الملحدة فى قدم العالم من اقوال المنجبين; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

17. الحدود الحقائق; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

18. الخطبة المقمصة; ابن شهرآشوب از آن ياد كرده است.

19. الخلاف فى اصول الفقه; نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

20. ديوان شعر; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

21. الذخيرة فى الاصول; شيخ طوسى, نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

22. الذريعة فى اصول الفقه; شيخ طوسى, نجاشى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

23. الرّد على يحيى بن عدنى فى اعتراض دليل الموجد فى حدث الاجسام; نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

25. الرّد على يحيى بن عدنى فى مسألة سماها طبيعة المسلمين; نجاشى از آن ياد كرده است.

26. رسالة فى المحكم و المتشابه; از تفسير النعمانى نقل شده است و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده است.

27. الشافى فى الإمامة و النقض على كتاب المغنى للقاضى عبدالجبار بن احمد; شيخ طوسى از آن ياد كرده است و در مورد آن گفته كه مثل اين كتاب در باب امامتْ كتابى تأليف نشده است. همچنين نجاشى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

28. شرح مسائل الخلاف; نجاشى از آن ياد كرده است.

29. الشهاب فى الشيب و الشباب; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

30. طيف الخيال; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

31. غررالفرائد و درر القلائد; شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

32. الفرائض فى نصر الرواية و ابطال القول بالودد; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

33. الفقه الملكى; ابن شهر آشوب از آن ياد كرده است.

34. الكلام على من تعلق بقوله: و لَقد كَرَّمنا بَنى آدَم; نجاشى از آن ياد كرده است.

35. ما تفرد به الإمامية; نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

36. مسائل آيات; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

37. مسائل أهل مصر الأولى و الخيرة; شيخ طوسى و نجاشى از آن ياد كرده اند.

38. مسائل البادريات; نجاشى از آن ياد كرده است.

39. المسائل التبانيات; نجاشى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

40. المسائل الجرجانية; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

41. المسائل الحلبية الأولى و الأخيرة; شيخ طوسى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

42.مسائل الخلاف فى الفقه; آن را تمام نكرد و شيخ طوسى و ابن شهر آشوب آن را ذكر كرده اند.

43. المسائل الرازية; شامل 14 مسأله بوده است و ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده است.

44. المسائل الرمليات; نجاشى آن را ذكر كرده است.

45. المسائل السلارية; ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده است.

46. المسائل الصيداوية; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده اند.

47. المسائل الطبرية; بروكمان ذكر كرده كه نسخه اى از آن در كتاب خانه مشهد است و نيز كنتورى در كشف الحصب آن را ذكر كرده است.

48. المسائل الطرابلسية الأولى و الاخيرة;شيخ طوسى و ابن شهر آشوب از آن ياد كرده اند.

49. المسائل الطوسية; تمام نشد و شيخ طوسى و ابن شهرآشوب آن را نقل كرده اند.

50. المسائل المحمديات; نجاشى آن را ذكر كرده است.

51. مسائل مفردات من اصول الفقه; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

52. مسائل مفردات; مانند صد مسأله در فنون گوناگون كه شيخ طوسى و ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده اند.

53. المسائل الموصلية الثلاثة; شيخ طوسى, نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

54. مسائل ميافارقين; ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده است.

55. المسائل الناصرية فى الفقه; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده اند.

56. مسألة فى الارادة; نجاشى از آن ياد كرده است.

57. مسأله فى دليل الخطاب; نجاشى از آن ياد كرده است.

58. مسأله فى التأكيد; نجاشى از آن ياد كرده است.

59. مسألة فى التوبة; نجاشى از آن ياد كرده است.

60. مسألة فى قبل السلطان; نجاشى از آن ياد كرده است.

61. مسألة فى كونه تعالى عالماً; نجاشى از آن ياد كرده است.

62. مسألة فى المتعة; نجاشى از آن ياد كرده است.

63. المصباح فى اصول الفقه; آن را تمام نكرد و شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده اند.

64. المقنع فى الغيبة; شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

65. الملخص فى الأصول; شيخ طوسى و نجاشى و ابن شهرآشوب از آن ياد كرده اند.

66. المنع فى تفصيل الملائكة على الانبياء; ابن شهرآشوب از آن ياد كرده است.

67. الموضع عن وجه اعجاز القرآن; شيخ طوسى و نجاشى آن را با نام كتاب الصرفة ذكر كرده اند و نيز ابن شهر آشوب آن را نقل كرده است.

68. نقض الرواية ابطال القول بالعدد; شيخ طوسى آن را ذكر كرده و ابن شهرآشوب آن را با نام مختصر الفرائض فى قصرالرواية و ابطال القول بالعدد آورده است.

69. النقض على ابن جنى فى الحكاية و المحكى; شيخ طوسى و ابن شهرآشوب نام آن را آورده اند.

70. نكاح اميرالمؤمنين ابنته من عمر; ابن شهرآشوب آن را ذكر كرده است.

71. الوعيد; نجاشى آن را ذكر كرده است.

در اعيان الشيعة علاوه بر اين 71 مورد, تأليفات ديگرى از سيد موجود است كه بعضى از آنها عبارت اند از: دليل الموحدين, انواع الاعراب, النصرة لاهل الرؤية, فنون القرآن و تفسير سورة هل أتى و … كه در مورد كتاب آخر, سيد محسن امين مى گويد كه نسخه اى خطى آن را در جبل عامل ديده ام كه در حدود 51 صفحه بود.

وفات سيّد

سيد مرتضى سرانجام در 25 ربيع الاول سال 436ق,ديده از جهان بست و در آن زمان 80 سال و 8 ماه و 8 روز داشت.

نجاشى مى گويد:

من متولى غسلش شدم و همراه من, شريف ابويعلى و محمد بن حسن جعفرى و سلاّر بن عبدالعزيز بودند.

پسرش بر او نماز خواند و در خانه اش وى را دفن كرد و پس از مدّتى مدفن او به جوار جدّش, حسين(علیه السّلام) در كربلا انتقال يافت.

أمالى

قبل از اين كه به بررسى و شناخت كتاب گرانقدر «أمالى المرتضى» بپردازيم, بهتر است اندكى راجع به واژه أمالى و اصطلاح آن در حديث سخن بگوييم.

أمالى, جمع املا است و در اصطلاح, كتابى را گويند كه استادْ تقرير كند و شاگردان بنويسند.1

كشف الظنون مى نويسد:

منظور از أمالى اين است كه عالمى بنشيند و شاگردان وى با قلم و كاغذ در اطراف او قرار بگيرند, آن گاه, عالم ـ با استفاده از علمى كه خداوند در اختيار او نهاده است ـ شروع به سخن گفتن كند و شاگردان, آن مطالب را بنويسند. در نتيجه, كتابى حاصل مى شود كه آن را املا و أمالى مى نامند.2

در الذريعة مى خوانيم:

أمالى عنوانى است كه غالباً براى بعضى از كتب حديث استفاده مى شود و آن كتابى است كه شامل احاديث شنيده شده از املاى شيخ حديث است. او يا آنها را از محفوظات خويش مى گويد يا اين كه از روى نوشته مى خواند. ترتيب مطالب أمالى اكثراً به ترتيب نوبت شنيدن آنهاست و به همين خاطر, به اين كتاب ها, مجالس يا عرض المجالس نيز اطلاق مى شود.3

اين روش, كه استاد بنشيند و شاگردان هم دور او حلقه زده و مسموعات خود را از او بنويسند, روش فقيهان و محدثان و نيز اهل ادب و علوم ديگر بوده است و در بعضى كتب, از أمالى گوناگون علماى بزرگ و نيز غير معروف نام برده شده است. در كشف الظنون از أمالى ابن دريد, أمالى ابن حاجب, أمالى ابن الشجرى, أمالى ابن عساكر و… سخن به ميان آمده است. همچنين در الذريعة قريب 30 كتاب أمالى از تصانيف شيعه ذكر شده است و به قول نويسنده آن از باب تيمّن و تبرّك, اوّلين كتاب از اين فهرست سى تايى را كتاب أمالى سيّدنا و نبينا رسول اللّه ـ صلى اللّه عليه و آله ـ على اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ قرار داده است و در ادامه مى گويد كه اين اوّلين كتابى است كه در اسلام از كلام بشر به املاى نبيّ و خط وصيّ نگاشته شده است. مهم ترين أمالى ها: أمالى أبو محمد ناصر كبير(م 304ق), أمالى مهذب الدين همدانى(م 398ق), أمالى أبوالفتح هلال بن محمد بغدادى(م 414ق), أمالى شيخ طوسى(م 460ق), أمالى شيخ صدوق(م 381ق), أمالى سيّد مرتضى(م 436ق) است.

أمالى معمولاً موضوعات بسيار متنوعى را در بر مى گيرد كه از آن ميان, داستان هاى معتبر تاريخى, معنى أخبار, تفسير و تأويل آيات قرآنى, نكات ادبى و…را مى توان نام برد.4

از نظر قوّت اعتبار, أمالى مانند اصل است و احتمال سهو و نسيان و غلط در آن كم است. على الخصوص, وقتى كه املاى شيخ از روى كتاب مصحح يا از محفوظات قلبى خودش باشد; البته در مورد اخير, اگر به قوى الحافظه و ضابط و متقن بودن او يقين داشته باشيم.5

أمالى سيّد مرتضى

در فهرست هاى قديمى, اين كتاب به نام «الغرر والدرر» ناميده مى شود; امّا اهل حديث, آن را با اسم أمالى المرتضى مى شناسند.6

الذريعة ذيل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» مى نويسد:

كتابى است در باب محاضرات و ادب و تفسير و تأويل آيات و همچنين شرح و توضيح احاديث كه در باب و موضوع خود كتابى گرانقدر است و متعلّق به سيّد اجلّ شريف مرتضى, علم الهدى است. در آن كتاب, مجالس متعدّدى وجود دارد كه سيّد, آنها را در املاءات خود در آن مجالس بيان كرده است. موضوعات آنها عبارت اند از: احوال بعضى از گذشتگان شعرا و معمّران و نيز تفسير آيات مشكل و احاديث معضل.

نام هاى ديگر اين كتاب,الأمالى, التفسير, مجالس التأويلات, مجالس كشف الآيات و مجالس الشريف المرتضى و… است. اين كتاب در سال 1325ق, در مصر چاپ شد و نيز در ايران همراه با اضافى در سال 1272ش, به چاپ رسيده است.7

محمد ابوالفضل ابراهيم در مقدّمه اى كه بر أمالى المرتضى نوشته است, آن را اين گونه توصيف مى كند:

أمالى, مجالس مختلفى است كه سيّد, آنها را در زمان هاى پى در پى املا كرده و در آنها از موضوعى به موضوع ديگر و از هدفى به هدف ديگر منتقل شده است. بعضى از آيات قرآن كريم را كه تأويل آنها بر عامّه و خواصّ پوشيده است و سؤالاتى در مورد آنها شده و اشكالاتى متوجّه آنهاست, انتخاب كرده و تأويل و توجيهش را به طريق و مذهب اصحابش كه معتزله يا اصحاب عدل اند ـ چنان كه او را مى نامد ـ , علاج و درمان كرده است.او كوشش خود را مصروف بر اين داشته كه در تأويل آيات متشابه و اشعار عرب زبانان, توفيق حاصل كند كه الحقّ, در اين كار, تسلّط عجيبى از خودش نشان داده است و ذهن لطيف و نكته پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وى را در تفسير و تأويل, كثرت محفوظاتش از شعر و لغت و حديث ياريش نموده و فصل الخطاب وجوه مختلف و آراى متفاوتى بوده كه بر او عرضه مى شده است. البته, گاهى نيز اخذ همه آرا و جمع آنها را جايز و صحيح دانسته است.

آياتى را كه سيّد مرتضى انتخاب كرده و بر تفسير آنها همّت گماشته است, اكثراً از مواردى است كه در كتب ديگر به دست ما نرسيده است.

او علاوه بر آيات, احاديثى را انتخاب كرده است كه آنها نيز چنين اند و معمولاً علما در تأويل آنها با هم اختلاف دارند.وى تعارض ها را آشكار كرده و تفسير و تأويل آنها را ـ همان گونه كه در تفسير آيات عمل مى كرد ـ بيان نموده و در اين كار, از شواهد شعر و لغت كمك گرفته است. البتّه در اين ميان, مذهب اصحاب خود, يعنى اصحاب عدل را آشكار ساخته و دليل آنها را برتر دانسته است. در اين موارد, على الخصوص با ابن قتيبه و ابو عبيد قاسم بن سلاّم و ابن انبازى, مناقشات فراوانْ كرده است.

علاوه بر اين ها در علم كلام هم مسائلى را طرح كرده كه در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسيار رخ داده است; مطالبى مانند مسئله رؤيت خدا, خلق, افعال بندگان, اراده خدا بر زشتى ها… كه در آنها بر ردّ دشمنان دليلْ آورده است. او در اين مناقشات, مهربان و در گفتارش عفيف است.

به جز مسائل گفته شده در كتاب, مختاراتى از اشعار و سخنان برگزيده نيز وجود دارد كه آنها را با شرح و نقد و ارزيابى همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالى از شعرا آورده و همچنين گروهى از اشعار و أقوال و نوادر آنها را ذكر كرده است. در ادامه, نكات ظريفى از آنها و جواب هاى قانع كننده و نيز مطالب فكاهى آورده كه بسيارى از آنها برپايه كتب جاحظ, ابن قتيبه, مبرّد, أبى حاتم, آمدى و ديگران است .

همچنين, برخى از مقاصد شعراى عرب در جاهليّت و صدر اسلام را در مدايح و مراثى و هجويّات و… ذكر كرده كه بعضاً مورد نقد قرار گرفته است.

به خاطر وجود متون متنوّع, فصول مختلف و مباحث گرانقدر, براى اين كتاب امتياز ويژه بين كتب عربى حاصل شده است و مرجعى براى علما به شمار مى رود. ادبا به آن نيازمندند و علاقه مندان در اعصار مختلف به آن ارجاع داده مى شوند.

همه اين ها كه گفته شد, مطالب موجود در متن اصلى كتاب است. علاوه بر اين ها زياداتى در انتهاى كتاب موجود است كه به تكملة الغدر معروف است. آنها نيز گروه ديگرى از مسائلى اند كه در مجالس بعد, انتخاب شده است. با اين تكمله, كتاب أمالى المرتضى به پايان مى رسد.8

دكتر عبدالرزاق محى الدين, آثار ادبى سيّد مرتضى را به دو قسم تقسيم مى كند: يك دسته آثارى كه براى ادب و به خاطر آن تأليف شده است و قسم ديگر, آنهايى كه به قول او اتّصالى غير مباشر به ادب دارد و حاوى مطالبى است كه وى از علم لغت و نحو و بلاغت مى آورد . اين مطالب در تأليفات اماميّه در موضوعات فقه و حديث و تفسير, اثر و اهميّت بسيار دارد. او أمالى را جزء دسته دوم مى داند.9

بجاست كه در اين جا اظهار نظر هاى تعدادى از بزرگان و علما را نسبت به اين كتاب ارزشمند ذكر كنيم.

صاحب روضات الجنّات مى نويسد:

من تا به حال, وصف هيچ يك از علماى عامّه را براى كتابى نشنيده ام كه بيشتر از آن چيزى باشد كه در شأن الغرر و الدرر گفته اند, تا آنجا كه آن كتاب را نشانه و دليل منتهاى فضل و هوش و بيانگر مهارت او دانسته اند. كتاب مذكور, غررالفوائد و درر القلائد ناميده شده است و مشتمل بر محاسن متونى است كه در آن برپايه نحو, لغت,كلام , شعر حكمت و غيره سخن گفته است. 10

علاّمه سيّد محسن امين مى گويد:

سيّد مرتضى كتابى دارد كه آن را الدرر و الغرر ناميده است و آن مجالسى است كه شامل متونى از معانى ادب است و در آن از نحو و لغت و غيره سخن گفته است و كتابى منقح است كه بر فضل كثير و گستردگى معلومات نويسنده دلالت دارد.11

از أبو جعفر الحمصى نقل شده كه از شيخى از شيوخ ادب مصر به من رسيده است كه مى گويد:

قسم به خدا, من از كتاب «الغرر» مسائلى را در نحو استفاده كردم كه دركتبى چون, كتاب سيبويه نيافتم.12

يكى از كتب معروف تراجم از علماى عامّه مى نويسد:

سيّد مرتضى كتابى دارد با نام «الغرر و الدرر» . آن كتاب, مجالسى است كه به وسيله او املا شده و مشتمل بر متونى از معانى ادب است كه برپايه نحو ولغت و… در مورد آنها سخن مى گويد و كتابى مفيد است كه بر فضل كثير نويسنده و گستردگى اطلاعات او بر علوم مختلف دلالت مى كند.13

امام فخر رازى در يكى از كتبش پس از ذكر بعضى از فضايل سيّد مى گويد:

فضائلش كثير است و براى شهادت در فضلش, كتاب الدرر و الغرر كافى است.14

يكى از محققان معاصر نيز مى گويد:

آن چه كه وى از كتب قدما اخذ كرده و از اساتيدش نقل كرده, چيزى از مبرّد, ابوعلى القالى, ابن انبازى و امثال آنها كم ندارد.انسان با مطالعه امالى و ديگر كتب سيد, چيزهاى بيشترى نسبت به اصمعى, ابن سكيّت, أحمد بن عبيد و ابوبكر معبدى دستگيرش مى شود. او تاريخ طبرى و بلاذرى و ابو مخنف را خوانده و از كتب عيون الأخبار ابن قتيبه و الكامل مبرّد و ديوان حماسه بحترى اقتباس كرده است و سرگذشت بسيارى از شعراى معتزله و جبريّه را آورده است و در قصص معمران و ائمّه خوارج, سخن هاى طولانى گفته است.15

و در نهايت, گفتار محمد ابوالفضل ابراهيم را مى آوريم كه:

هرگاه محققى بخواهد كتب نفيس عربى را كه حاوى معارف گوناگون و پر از نكات ظريف مختلف است و در آن عصاره طبايع و مذاهب مختلف و حقايق تاريخ, اخبار,متون, شعر، زبان و لغات مشكل است بررسى كند, بى چون و چرا حتماً كتاب أمالى المرتضى را نيز در آن رديف مى آورد و آن را در شمار كتاب هايى چون: الكامل مبرّد, البيان و التبيين جاحظ, عيون الأخبار ابن قتيبه, العقد الفريد ابن عبد ربّه, الأغانى ابوالفرج و… قرار مى دهد. اين ها كتبى است كه در آسمان ادب عربيّت مانند ستارگان مى درخشند.16

نحوه تأليف و نُسخ گوناگون أمالى سيّد

سيّد اعجاز حسين در كشف الحجب از خط سيّد سعيد جنفورى نقل مى كند كه:

شريف مرتضى, اين «الغرر و الدرر» را در راه حجاز ـ هرجا كه در منزلى فرود مى آمدند ـ برشاگردانش املا مى كرد و آنها نيز به همان ترتيبى كه از او شنيده بودند, آنها را جمع آورى كردند.17 از طرف ديگر نقل شده است كه ظاهر امر بر اين است كه وى اين مجالس را در خانه اش بر شاگردان و مريدانش در زمان هاى مختلف و پى درپى املا كرده است. علمى به تاريخ شروع و آغاز اين مجالس نداريم, ولى آن چه معلوم است, اين كه آخرين املاى سيّد در روز پنج شنبه,28 جمادى الأول سال 413 ق, بوده است. اين تاريخ را شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى در آخر نسخه اش ذكر كرده است.18

در كتاب ادب المرتضى من سيرته و آثاره آمده است:

چيزى كه هنوز در مورد اين كتاب معلوم نشده , اين است كه آيا أمالى تأليف و تدوين خود سيّد بوده است يا اين كه سيّد فقط آن را املا كرده و يكى از شاگردانش آن را جمع آورى كرده است؟ در حالت دوم, آن شاگرد چه كسى بوده است؟

دكتر عبدالرزاق محى الدين به اين سؤال اين گونه پاسخ مى دهد:

آنچه از اسلوب كتاب برمى آيد, آن است كه كتاب تأليف و جمع خود سيّد است و شاگردان او فقط توفيق روايت و قرائت كتاب را بر او داشته اند. در غير اين صورت, اسلوب تأليف در جاهاى مختلف كتاب به واسطه تعدّد افراد, اختلاف پيدا مى كرد, در حالى كه ما طرق روايات را مختلف مى يابيم, امّا اسلوب كتاب يكسان و واحد است.

امّا نكته اى وجود دارد و آن مدح و تمجيد شريف مرتضى و دُعا براى طول عمر او در جاهاى مختلف كتاب است. اين مطالب, چه بسا از اضافات شاگردان او باشد كه اين عبارات را بر متن اصلى در ابتداى هر بحثى اضافه كرده اند كه نشان دهند چه مطالب و چه مواردى از گفتار سيّد است و چه مواردى از روايت هاى او از ديگران است و بين آن چه او مى گويد و ديگران روايت كرده اند, اشتباه نشود.19

محمد ابوالفضل ابراهيم, شش نسخه از كتاب را ديده و آنها را با توضيحاتى نقل مى كند كه ما به اختصار, هر يك از نسخه هاى كتاب را مى آوريم:

1. نسخه اى كه در سال 567 ق, نوشته شده است و اجازه روايتى آن با پنج واسطه به سيّد مرتضى مى رسد. در اين نسخه, حواشى زيادى در توضيح و تفسير بعضى عبارات از صاحب نسخه وجود دارد. در خود اين نسخه, رموزى وجود دارد كه نشانگر نسخه هايى است كه اين نسخه با آنها مقابله شده است. به طور مثال, يكى از اين نسخ چهارگانه, نسخه شريف ابويعلى است كه تاريخ پايان املاءات سيّد, يعنى روز پنج شنبه, 28 جمادى الاول سال 413 ق, در آن به چشم مى خورد و اصل آن در كتاب خانه اسكوريال موجود است.

2. نسخه اى كه نگارش آن توسط محمد بن ابى طاهر بن أبى الحسين وراق در نيمه رجب سال 586ق, به پايان رسيده است. در اين نسخه, اضافاتى وجود دارد كه در نسخه اوّل و قديمى تر نبود. اصل اين نسخه خطى در كتاب خانه استانبول نگهدارى مى شود.

3. نسخه اى است كه در سال 619 ق , نوشته شده است و البته فقط تا پايان مجلس 34 را دارد و در انتهاى آن هم نام ناسخ و تاريخ آن موجود نيست و در كتاب خانه مصر نگهدارى مى شود.

4. نسخه اى كه به خط هاشم بن الحسين الحسينى است و نگارش آن در 10 شعبان سال 1067ق, به پايان رسيده است و در آخرش نوشته شده كه آن را با نسخه اصل مطابقت شده است.

5 . نسخه اى كه در سال 1273ق, در تهران به چاپ رسيده است و در انتهاى آن تكمله اى نيز وجود دارد و دقيقاً معلوم نيست از روى چه اصلى نوشته شده است.به نظر مى آيد با نسخه ابويعلى جعفرى مقابله شده است.

6 ـ نسخه اى كه در سال 1325 ق, در مصر به چاپ رسيده است و شروح و تعليقاتى بر آن وجود دارد. ابتدا سيد محمد بدرالدين حلبى و سپس احمد امين شنفيطى اين كار را انجام داده اند. اين كتاب نيز معلوم نيست از روى چه اصلى به چاپ رسيده است. نام اين كتاب أمالى المرتضى است و با اين نام شناخته مى شود.20

پانویس

ها :

1 . لغت نامه دهخدا, زير نظر دكتر محمد معين, ج 2, ص 134.

2 . كشف الظنون, حاجى خليفه, ج 1, ص 161.

3 . الذريعة, ج 2, ص 305 و 306.

4 . دائرة المعارف تشيّع, تعدادى از نويسندگان, ج 2, ص 335.

5 . دراية الحديث, كاظم مدير شانه چى, ص 30 و 31.

6 . ادب المرتضى من سيرته و آثاره, عبدالرزاق محى الدين, ص 158.

7 . الذريعة, ج 16, ص 42.

8 . مقدمه أمالى المرتضى, ص 18 تا 20.

9 . ادب المرتضى من سيرته و آثاره, مقدمه, ص ج.

10 . روضات الجنات, ج 4, ص 303.

11 . أعيان الشيعة, ج 8, ص 213.

12 . همان, ص 214.

13 . وفيات الأعيان, ج 3, ص 313.

14 . رياض العلماء, ج , ص 20.

15 . أعيان الشيعة, ج 8, ص 214.

16 . مقدمه أمالى المرتضى, ص 16.

17 . الذريعة, ج 16, ص 42.

18 . مقدمه أمالى المرتضى, ص 20.

19 . ادب المرتضى من سيرته و آثاره, عبدالرزاق محى الدين, ص 160.

20 . مقدمه أمالى المرتضى, ص 21 تا 26.

منبع: راسخون