مراکز علمی در تمدن اسلامی

جوشش و جنبش علمی مسلمین از مدینه آغاز شد. اولین کتابی که اندیشه مسلمین را به خود جلب کرد و مسلمین در پی درس و تحصیل آن بودند قرآن کریم و پس از قرآن ، احادیث بود. این بود که اولین حوزه علمی در مدینه تأسیس شد. برای اولین بار عرب حجاز در مدینه با مسئله استادی و شاگردی و نشستن در حلقه درس و حفظ و ضبط آنچه از استاد می شنید آشنا شد.

مسلمین با حرص و ولع فراوانی آیات قرآن را که تدریجا نازل می گشت فرا می گرفتند و به حافظه می سپردند و آنچه را که نمی دانستند از افرادی که رسول خدا آنها را مامور کتابت آیات قرآن کرده بود و به کتاب وحی معروف بودند می پرسیدند. بعلاوه بنا به توصیه های مکرر رسول خدا سخنان آنحضرت را که به سنت رسول معروف بود از یکدیگر فرا می گرفتند در مسجد پیغمبر رسما حلقه های درس تشکیل می شد و در آن حلقه به بحث و گفتگو درباره مسائل اسلامی و تعلیم و تعلم پرداخته می شد.

تاسیس بیت الحکمه

نخستين مركز مهمى كه به منظور ارتقاء علمی مسلمین به صورت رسمی تأسيس شد بيت‌الحكمه نام داشت كه در بغداد ساخته شد. اين مركز كه به هزينه خزانه دولتى يا بيت‌المال اداره مى‌شد، محل اجتماع دانشمندان و پژوهشگران و به ‌ويژه مترجمان شايسته‌اى بود كه كتاب هاى علمى و فلسفى يونانى را به عربى ترجمه مى‌كردند.

اساس بيت‌الحكمه را كه نخستين كتابخانه مسلمانان در بغداد بود، هارون‌الرشيد پايه‌ريزى كرد. پيش از آن منصور عباسى كه از زمان وى كار ترجمه آغاز شده بود، دستور داد كتاب هايى از زبانهاى ديگر به عربى ترجمه شود و همين كتاب ها پايه بيت‌الحكمه گرديد. در زمان مأمون بيت‌الحكمه توسعه يافت. او صد بار شتر كتاب به بغداد حمل كرد و ظاهراً اين كتاب ها به ‌دنبال قرار صلحى كه بين وى و امپراتور روم، ميشل دوم بسته شد، به مسلمانان داده شد.

مأمون همچنين 300 هزار دينار صرف ترجمه كتاب كرد. علاوه بر بيت‌الحكمه، مراكز علمى متعدد ديگرى نيز وجود داشت؛ يكى از اين مراكز دارالعلم ها بودند. اين دارالعلم ها كتابخانه‌هاى عمومى به حساب مى‌آمدند. از جمله اين مراكز، دارالعلم فاطميون در مصر است. در اين نهاد كه در 395 ق و به دستور الحاكم بامراللَّه، خليفه فاطمى مصر در قاهره تأسيس شد، تقريباً يك ميليون جلد كتاب وجود داشت. دارالعلم موصل را نيز جعفر بن محمد حمدان موصلى برپا ساخت. اين مركز نخستين مركزى بود كه در آن كتاب هايى از همه رشته‌هاى علمى گردآورى شده بود. در طرابلس از شهرهاى لبنان كنونى نيز در اواخر سده پنجم هجرى، دارالعلمى با 1.6 ميليون جلد كتاب وجود داشت.

از ديگر مراكز علمى و بسيار مهم و مشهور دوره اسلامى، نظاميه‌ها بودند. در نيمه دوم سده پنجم هجرى، خواجه نظام‌الملك با ساخت مدارسى به نام نظاميه در بغداد و نيشابور و شهرهاى ديگر بناى اين نظاميه‌ها را پديد آورد. در نظاميه بغداد كه در 459 ق تأسيس شد، ابواسحاق شيرازى تدريس مى‌كرد.

پس از آن بزرگ‌ترين مقام تدريس در اين مدرسه به امام محمد غزالى رسيد و از آن پس تأسيس مدارس در جهان اسلام گسترش يافت. مدارس و مراكز علمى كه به امر خواجه در قلمرو سلجوقيان تأسيس شد به سبب انتساب به خواجه نظام‌الملك به نظاميه مشهور شدند. بجز نظاميه بغداد، نظاميه‌هاى ديگر را نيز مى‌توان نام برد: نظاميه نيشابور كه به خاطر توجه خواجه نظام‌الملك و ديگر پادشاهان سلجوقى به شهر نيشابور در اين شهر تأسيس شد و افراد مشهورى چون امام موفق نيشابورى ، حكيم عمر خيام ، حسن صباح ، امام محمد غزالى و برادرش امام احمد و امام محمد نيشابورى در آنجا تربيت شدند. نظاميه نيشابور به خاطر شمار مدرسان و فقهاى مشهورى كه در آن به تعليم مشغول بودند پس از نظاميه بغداد در جايگاه دوم قرار گرفت. نظاميه اصفهان و بلخ نيز استادان نامورى داشت.

به طور كلى مى‌توان گفت: مراكز آموزشى و علمى در قلمرو اسلامى بسيار متعدد و متنوع بوده‌اند.

مساجد فراگیر ترین مراکز

يكى از فراگيرترين مراكز آموزشى ، مساجد بود كه در سراسر قلمرو اسلامى پراكنده شده بود. مساجد نخستين مراكز اجتماعات دينى براى مسلمانان به ‌شمار مى‌آمد و حتى ساختمان مدرسه‌ها نيز مانند نقشه مساجد بود و مساجد معروف كه يا از همان آغازِ تأسيس يا چندى بعد كتابخانه نيز در آنها تشكيل شد در شهرهاى مهم اسلامى فراوان بودند. برخى از آنها عبارت بودند از جامع بصره ، جامع فُسطاط، جامع كبير قيروان، جامع اموى دمشق، جامع زيتونه در تونس ، جامع قرَويّين فاس و جامع‌الخصيب اصفهان.

بيمارستان هاى جهان اسلام كه «مارستان» نيز خوانده مى‌شدند، ضمن درمان بيماران مراكز تحقيق و مطالعه پزشكان به‌شمار مى‌آمدند و كتابخانه‌هاى تخصصى داشتند كه برخى از آنها عبارت‌اند از: مارستان فسطاط، مارستان الكبير منصورى قاهره، مارستان نورى بغداد و بيمارستان رى.

رصد خانه ها

از ديگر مراكز علمى رصدخانه‌ها بودند. در قلمرو جهان اسلام، رصدخانه‌هاى متعدد و بزرگى ساخته شد كه در نوع خود از مهم‌ترين و بزرگ‌ترين رصدخانه‌ها به‌شمار مى‌آمدند و پيشرفته‌ترين پژوهش هاى رياضى و نجومى در آنها صورت مى‌گرفت. بسيارى از يافته‌هاى دانشمندان اسلامى در اين رصدخانه‌ها تا سده‌ها بعد در اروپا بررسى و تحليل مى‌شد، از جمله اين رصدخانه‌ها؛ رصدخانه مراغه و سمرقند را مى‌توان نام برد.

در مورد مراكز آموزشى اسلامى، توجه به دو مركز علمى ديگر بسيار واجد اهميت است. از اين دو، يكى رَبْع رشيدى، محل آمد و شد علما و دانشمندان متعدد فراوانى بود كه به كار علمى اشتغال داشتند و دومى، شَنب غازانى كه در دوره ايلخانان تأسيس شد و در آن دانسته‌هاى علمى بسيارى بين افراد مبادله مى‌شد.

منابع

علی اکبر ولایتی، فرهنگ و تمدن اسلامى، ص31 تا 33.

مرتضی مطهری- خدمات متقابل اسلام و ایران- صفحه 386-385