ماه رمضان

این مقاله حاصل همکاری و مشارکت جمعی از اعضای دانشنامه اسلامی در نسخه پیشین دانشنامه است. به هنگامی که اطلاعات دانشنامه از نرم افزار پیشین به نرم افزارکنونی منتقل شد آخرین ویرایش آنجا به عنوان اولین نسخه در نرم افزار جدید ثبت شد. چنانچه علاقه مندید نام کاربری که تدوین کننده این مقاله در نسخه پیشین بوده یا بیشترین مشارکت را در تهیه آن داشته است را بدانید به صفحه مشارکت کنندگان در نسخه پیشین مراجعه کنید

ماه رمضان نهمين ماه از ماه‌هاى سال قمرى و عربى است كه بين ماه شعبان و شوال واقع است، و در قرآن كريم از ماه‌هاى دوازده گانه غير از ماه رمضان نام هيچ ماه ديگرى نيامده است.

وجه نام‌گذارى ماه رمضان

• 1. رمضان از ریشه رمض به معناى شدت و حرارت است و در اصطلاح ماه پنجم از ماه‌هاى قمرى را گویند در علت نام‌گذارى این ماه به رمضان وجوهى گفته‌اند: رمض بارانى است که قبل از پائیز مى‌بارد و زمین را شستشو مى‌دهد همچنان که ماه رمضان انسان‌ها را از گناه شستشو و دل‌هایشان را پاک مى‌کند.

• 2. رمض حرارت سنگ بر اثر حرارت خورشید است و چون روزه‌دار در ماه رمضان حرارت تشنگى و مانند آن را احساس مى‌کند به آن رمضان گفته شده است.

• 3. رمضان از اسماى الهى است و بر اثر رحمت پروردگار گناهان برطرف مى‌شود.

از این رو امیرالمؤمنین امام على علیه السلام فرمود: «لاتقولوا رمضان و قولوا شهر رمضان فانکم ماتدرون ما رمضان».

و امام باقر علیه السلام فرمود: «لاتقولوا هذا رمضان ولاذهب رمضان ولاجاء رمضان فانّ رمضان اسم من اسماءاللّه ولکن قولوا شهر رمضان؛ نگویید این رمضان است و نگویید رمضان رفته است و یا آمده است، رمضان اسمى از اسماء خداست ولى بگویید ماه رمضان».

و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در وجه تسمیه رمضان فرمود: «انما سمّى رمضان لانّ رمضان یرمض الذنوب؛ رمضان را به رمضان نام‌گذارى کردند چون رمضان گناهان را شستشو مى‌دهد».

رمضان ماه مهمانى خدا

در رمضان، مؤمنان با كارت «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ» به ميهمانى خداوند دعوت شده اند، و اين ميهمانى ويژگى هايى دارد:

• 1. ميزبان، خداوند است و ميهمانان را شخصاً دعوت كرده است.

• 2. وسيله پذيرايى شب قدر، نزول قرآن، فرودآمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح و دورى از دوزخ است.

• 3. زمان پذيرايى، ماه رمضان است كه به گفته ى روايات، اول آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.

• 4. چگونگى پذيرايى، شب قدر به گونه اى است كه در آن نياز يك سال ميهمانان تأمين مى شود و زمين با نزول فرشتگان در شب قدر مزين مى گردد.

• 5. غذاى اين ماه، غذاى روح است كه براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى اين مهمانى، آيات قرآن است كه تلاوت يك آيه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماه هاى ديگر است.

اين ميهمانى هيچ سنخيتى با ميهمانى هاى دنيوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزيز و جليل، ميزبان انسان هاى جاهل و فقير و فانى و مخلوق و ذليل مى شود و مى گويد: من دعايتان را مستجاب مى كنم و براى هر نفسى كه در ماه رمضان مى كشيد، پاداش تسبيحى عطا مى كنم.

چرا رمضان؟

و ناگزير روزه گرفتن بايد در ماه رمضان صورت پذيرد، چرا؟ آيا ماهى برتر و بهتر از آن وجود ندارد؟ هرگز! ...اين ماه با خود يادبودى از مهمترين يادبودهاى امت همراه دارد، و آن ياد شب قدر است كه قرآن در آن نازل شده است.

«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ ؛ ماه رمضان ماهى است كه قرآن در آن فروفرستاده شده و راهنماى مردمان است. و بيناتى از راهنمايى و تميز حق از باطل».

«فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ؛ پس هر كس از شما در خانه و شهر خود باشد، بايد در اين ماه روزه بدارد».

«وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ؛ و هر كس بيمار يا در سفر باشد، روزهاى ديگر چنين كند».

از آن روى روزه دارى در حالت بيمارى و در سفر روا نيست كه خدا: «يُرِيدُاللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلايُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ؛ خدا براى شما راحتى و آسانى مى خواهد و سختى و دشوارى براى شما نمى خواهد» و بر آدمى لازم است كه فرمان خدا را اطاعت كند و خود را گرفتار كارهاى دشوار نسازد كه از جمله آن‌ها روزه داشتن در سفر و در حالت بيمارى است.

«وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ؛ تا عده (روزهاى ماه) را كامل كنيد» و هر روز كه از روزه شما فوت شد عوض آن را در روزهاى ديگر بگيريد. «وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ؛ و از اين كه خدا راه را به شما نموده از بزرگى او ياد كنيد» و تعظيم و بزرگداشت خدا را به صورتى نيرومندتر از بزرگداشت هر كس يا چيز ديگر سازيد.

«وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و باشد كه شكرگزار او باشيد»

و شكر نعمت‌هايى را كه در ماه روزه نصيب شما كرده بود بگزاريد. به رياضت واداشتن نفس به رشد و نمو ايمان به خدا مدد مى رساند، بدان سبب كه شهوت‌هاى دنيا بزرگترين مانع ميان خرد آدمى و شناخت خدا است، و از راه روزه اين مانع (هر چند به صورت موقت) از ميان مى رود و در اين هنگام نور ايمان در قلب درخشيدن آغاز مى كند، و بنده به تكبير پروردگار خويش مى پردازد و مى داند كه همه اين نعمت‌هاى عظيم از او است و سپاسگزار او مى شود.

به همين گونه منع موقتى بعضى از لذات جسمانى، مزه اى تازه دارد كه شخص را به شكرگزارى برمى انگيزد، و بنابراين شخص روزه دار از دو شادى برخوردار است: يكى شادى هنگام افطار و ديگرى شادى هنگام ملاقات ملك جبار.

امتياز ماه مبارك رمضان

اين كه ماه رمضان براى روزه گرفتن انتخاب شده در آيه مورد بحث نكته برترى آن چنين بيان شده كه قرآن در اين ماه نازل گرديده، و در روايات اسلامى نيز چنين آمده است كه همه كتاب‌هاى بزرگ آسمانى «تورات»، «انجيل»، «زبور»، «صحف» و «قرآن» همه در اين ماه نازل شده اند.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان، «انجيل» در دوازدهم و «زبور» در هيجدهم و «قرآن مجيد» در شب قدر نازل گرديده است. به اين ترتيب ماه رمضان همواره ماه نزول كتاب‌هاى بزرگ آسمانى و ماه تعليم و تربيت بوده است. برنامه تربيتى روزه نيز بايد با آگاهى هر چه بيشتر و عميق‌تر از تعليمات آسمانى هماهنگ گردد، تا جسم و جان آدمى را از آلودگى گناه شستشو دهد.

در روایات و ادعیه ویژگى‌هاى فراوانى براى ماه رمضان ذکر شده که بیانگر عظمت این ماه است.

در دعاى 44 صحیفه سجادیه که هنگام دخول ماه رمضان امام سجاد علیه السلام آن را مى‌خواندند آمده است که خدا را سپاس که ما را به راه‌هاى احسان خویش کشاند که به مدد ستایش او به سوى خشنودى‌اش ره پوییم، ستایشى که از ما بپذیرد و خرسند گردد. سپاس و ستایش خداى را که ماه خود، ماه رمضان را راهى از راه‌هاى احسان خویش قرار داد. ماه روزه، و ماه اسلام و ماه پاکى و پاک کنندگى و ماه آزمایش براى خلوص و ماه به پا خاستن براى شب زنده‌دارى و ماهى که قرآن چون رهنمونى براى مردم و چون نشانه‌هایى آشکار از راه راست و جداکننده درست از نادرست است، براى همین برترى آن را بر ماه‌هاى دیگر با حرمتى بى‌شمار و فضیلت‌هاى بسیار، آشکار ساخت از این رو براى بزرگداشت این ماه، آن چه را که در ماه‌هاى دیگر جایز و حلال مى‌شمرد حرام کرد و به گرامى داشت آن خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها را ممنوع کرد و براى وقتى معلوم و مقرر فرمود که اگر پیش‌تر انجام گیرد خداى متعال انجام آن را اجازت ندهد و اگر باز پس افرازد نپذیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه‌اى در پایان ماه شعبان در اهمیت این ماه فرمود: ماه رمضان، ماه خدا، ماه برکت، آمرزش و رحمت است ماهى که روزهاى آن برتر از روزهاى دیگر و شب‌هاى آن بهترین شب‌هاست، لحظات و ساعات این ماه بهترین ساعات است. ماهى که مردم در آن به میهمانى خدا دعوت شده‌اند و از کسانى که مورد اکرام خداى سبحان هستند. ماهى که نفس‌ها تسبیح، خوابشان عبادت، اعمالشان مقبول و دعاهاشان مستجاب است.

منابع:

(1). ترجمه الميزان، سيد محمدباقر موسوى همدانى؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى حوزه علميه قم، چاپ پنجم، 1374 ش.

(2). مجمع البيان في تفسير القرآن ؛ شيخ طبرسى ، تهران : ناصر خسرو، چاپ سوم ، 1372 ش.

(3). تفسير نور، محسن قرائتى؛ تهران: مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن، چاپ یازدهم، 1383 ش.

(4). تفسير هدايت، مترجمان، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1377 ش.

(5). برگزيده تفسير نمونه، احمد على بابايى؛ تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ سیزدهم، 1382 ش.

(6). وسائل الشیعه، شيخ حر عاملی، قم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، چاپ اول، 1409 هجری.