ابراهیم موصلی: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{نیازمند ویرایش فنی}} {{مدخل دائرة المعارف|دائرة المعارف بزرگ اسلامی}} ابواسحا...' ایجاد کرد) |
|||
| سطر ۶: | سطر ۶: | ||
دربارة زندگى و فعاليت هنري اين شخصيت پرآوازه اطلاعات تاريخى و روايات افسانه‌اي فراوانى در دست است كه در منابع گوناگون پراكنده است. با اين همه، منبع اصلى تحقيق در احوال و آثار وي همان كتاب اغانى ابوالفرج اصفهانى است. حدود 35 منبعى كه در اينجا بررسى شده‌اند - و نخستين آنها ديوان ابوالعتاهيه (د 210ق/825م) و آخرينشان شذرات الذهب ابن عماد (د 1089ق/1678م) است - جز آنها كه مقدم بر ابوالفرج بوده‌اند، غالباً روايات ابوالفرج را عيناً يا با مختصر تغييري نقل كرده‌اند. مقالة حاضر نيز به ناچار متكى بر داده‌هاي اين كتاب است. | دربارة زندگى و فعاليت هنري اين شخصيت پرآوازه اطلاعات تاريخى و روايات افسانه‌اي فراوانى در دست است كه در منابع گوناگون پراكنده است. با اين همه، منبع اصلى تحقيق در احوال و آثار وي همان كتاب اغانى ابوالفرج اصفهانى است. حدود 35 منبعى كه در اينجا بررسى شده‌اند - و نخستين آنها ديوان ابوالعتاهيه (د 210ق/825م) و آخرينشان شذرات الذهب ابن عماد (د 1089ق/1678م) است - جز آنها كه مقدم بر ابوالفرج بوده‌اند، غالباً روايات ابوالفرج را عيناً يا با مختصر تغييري نقل كرده‌اند. مقالة حاضر نيز به ناچار متكى بر داده‌هاي اين كتاب است. | ||
| − | زندگى‌ابراهيم در 125ق/743م در كوفه به دنيا آمد. اين تاريخ مورد تأييد همة منابعى است كه به سال تولد وي اشاره كرده‌اند | + | زندگى‌ابراهيم در 125ق/743م در كوفه به دنيا آمد. اين تاريخ مورد تأييد همة منابعى است كه به سال تولد وي اشاره كرده‌اند <ref> ابوالفرج، 5/155؛ </ref> <ref> ابن نديم، 157؛ </ref> <ref> خطيب، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى، 12/482 و ديگران </ref>، مگر ابن كثير <ref> 9/201 </ref> كه ولادت او را در 115ق/733م دانسته است. پدر وي ماهان كه از نجيب زادگان ايرانى <ref> ابوالفرج، 5/154؛ </ref> <ref> ابن خلكان، 1/42؛ </ref> <ref> يافعى، 1/420؛ </ref> ريبرا، و ساكن اَرّجان فارس بود، براي گريز از ستم كارگزاران‌ِ اموي كه خراجى سنگين از او مطالبه مى‌كردند، به كوفه مهاجرت كرد <ref> ابن نديم، همانجا </ref> و در آن شهر دختر يكى از دهگانان ايرانى را كه همچون خود وي از ستم امويان به كوفه گريخته بود، به زنى گرفت <ref> ابوالفرج، همانجا، </ref> گرچه از پاره‌اي روايات چنين برمى‌آيد كه اين وصلت پيش از مهاجرت به كوفه و احتمالاً در اَرّجان صورت گرفته بوده، چه روايت شده كه مادر ابراهيم هنگام خروج از اَرّجان و ورود به كوفه باردار بوده است <ref> خطيت، سمعانى، همانجاها. </ref> ابراهيم زادة اين پيوند بود. |
زندگى ابراهيم را به طور كلى به دو دوره مى‌توان تقسيم كرد: دورة نخست كه در سفرهاي گوناگون و با بى‌پيرايگى گذشت، تا اواسط عمر وي ادامه داشت، اما دورة دوم يكسره در بغداد و در بارگاه پرشكوه خلفاي عباسى سپري شد. غالب روايات مندرج در اغانى و ساير منابع نيز به ويژه به همين دوره از زندگى وي مربوط مى‌شود. دو يا سه ساله بود كه پدرش ماهان در اثر ابتلا به طاعون در كوفه درگذشت <ref> ابوالفرج، 5/154- 155 </ref> و خاندان خُزَيمة بن خازم كه از تميميان بودند، كفالت او و دو برادر صلبى وي را به عهده گرفتند <ref> همانجا؛ ابن خلكان، 1/43؛ </ref> <ref> نويري، 4/328 </ref> و او با فرزندان خُزِيمة بن خازم پرورش يافت و به مكتب رفت و بدين سبب وي را از موالى بنى تميم شمرده‌اند <ref> ابوالفرج، ابن كثير، همانجاها. </ref> معروف است كه وي نام پدر خود ماهان را كه موجب سرزنش عربها نسبت به وي بود، به ميل خود يا به اشارة ديگران به ميمون بدل كرد <ref> ابوالفرج، 5/154؛ </ref><ref> ابن نديم، همانجا </ref>. به همين سبب است كه در پاره‌اي از منابع نام پدر وي را ميمون <ref> مسعودي، 8/98؛ </ref> <ref> خطيب، 6/176؛ </ref> <ref> ابن خلكان، 1/42؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/280 </ref> و در يك مورد ماهان بن ميمون<ref> نويري، همانجا </ref> نيز گفته‌اند. گويند در جوانى ميلى به فراگيري علم از خود نشان نمى‌داده<ref> ابوالفرج، 5/157 </ref> و ظاهراً در همين دوره شوقى به موسيقى در او پديدار گشته است <ref> همو، 5/156. </ref> علت دلبستگى او را به موسيقى همنشينى با جوانان كوفه دانسته‌اند <ref> همانجا؛ خطيب، 6/175 </ref>؛ <ref> نويري، همانجا؛ </ref> <ref> ذهبى، 9/80؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/ 200 </ref>. | زندگى ابراهيم را به طور كلى به دو دوره مى‌توان تقسيم كرد: دورة نخست كه در سفرهاي گوناگون و با بى‌پيرايگى گذشت، تا اواسط عمر وي ادامه داشت، اما دورة دوم يكسره در بغداد و در بارگاه پرشكوه خلفاي عباسى سپري شد. غالب روايات مندرج در اغانى و ساير منابع نيز به ويژه به همين دوره از زندگى وي مربوط مى‌شود. دو يا سه ساله بود كه پدرش ماهان در اثر ابتلا به طاعون در كوفه درگذشت <ref> ابوالفرج، 5/154- 155 </ref> و خاندان خُزَيمة بن خازم كه از تميميان بودند، كفالت او و دو برادر صلبى وي را به عهده گرفتند <ref> همانجا؛ ابن خلكان، 1/43؛ </ref> <ref> نويري، 4/328 </ref> و او با فرزندان خُزِيمة بن خازم پرورش يافت و به مكتب رفت و بدين سبب وي را از موالى بنى تميم شمرده‌اند <ref> ابوالفرج، ابن كثير، همانجاها. </ref> معروف است كه وي نام پدر خود ماهان را كه موجب سرزنش عربها نسبت به وي بود، به ميل خود يا به اشارة ديگران به ميمون بدل كرد <ref> ابوالفرج، 5/154؛ </ref><ref> ابن نديم، همانجا </ref>. به همين سبب است كه در پاره‌اي از منابع نام پدر وي را ميمون <ref> مسعودي، 8/98؛ </ref> <ref> خطيب، 6/176؛ </ref> <ref> ابن خلكان، 1/42؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/280 </ref> و در يك مورد ماهان بن ميمون<ref> نويري، همانجا </ref> نيز گفته‌اند. گويند در جوانى ميلى به فراگيري علم از خود نشان نمى‌داده<ref> ابوالفرج، 5/157 </ref> و ظاهراً در همين دوره شوقى به موسيقى در او پديدار گشته است <ref> همو، 5/156. </ref> علت دلبستگى او را به موسيقى همنشينى با جوانان كوفه دانسته‌اند <ref> همانجا؛ خطيب، 6/175 </ref>؛ <ref> نويري، همانجا؛ </ref> <ref> ذهبى، 9/80؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/ 200 </ref>. | ||
| + | |||
| + | == آشنایی ابراهیم موصلی با موسیقی == | ||
| + | |||
روايتى افسانه‌آميز هم در اين باره نقل شده حاكى از آنكه وي در سفر موصل با گروهى همراه شد كه راهزنى مى‌كردند و با مالى كه از اين طريق به دست مى‌آوردند، به باده‌نوشى و آوازخوانى مى‌پرداختند، و او در ميان ايشان به موسيقى علاقه‌مند شد <ref> ابوالفرج، ريبرا، همانجاها </ref>، اما بستگانش موسيقى و خنياگري را زيبندة او نمى‌يافتند و عرصه را بر او تنگ مى‌كردند. وي سرانجام نكوهش ايشان را برنتافت و نه تنها از آنان، كه از زادگاه خود كوفه نيز گريخته روي به جانب موصل آورد <ref> ابوالفرج، 5/156-157؛ </ref> <ref> خطيب، نويري، ذهبى، همانجاها </ref>، و مى‌دانيم كه كوفه درآن روزگار شاهراه ارتباط ميان سرزمينهاي مختلف بود و طبعاً محل تلاقى فرهنگهاي گوناگون. ظاهراً هدف وي از عزيمت به موصل پرداختن به هنر مورد علاقه‌اش موسيقى بوده است <ref> همو، 5/157 </ref>، گرچه از پسرش اسحاق روايت كرده‌اند كه «طلب روزي» او را به موصل كشانده است <ref> خطيب، 6/175-176. </ref> وي در طول اقامت كوتاه خود در موصل، كه مدت آن را بين چهار ماه تا يك سال نوشته‌اند <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب، 6/176؛ </ref> <ref> نويري، همانجا </ref>، به فراگيري موسيقى پرداخت <ref> ابوالفرج، 5/157. </ref> | روايتى افسانه‌آميز هم در اين باره نقل شده حاكى از آنكه وي در سفر موصل با گروهى همراه شد كه راهزنى مى‌كردند و با مالى كه از اين طريق به دست مى‌آوردند، به باده‌نوشى و آوازخوانى مى‌پرداختند، و او در ميان ايشان به موسيقى علاقه‌مند شد <ref> ابوالفرج، ريبرا، همانجاها </ref>، اما بستگانش موسيقى و خنياگري را زيبندة او نمى‌يافتند و عرصه را بر او تنگ مى‌كردند. وي سرانجام نكوهش ايشان را برنتافت و نه تنها از آنان، كه از زادگاه خود كوفه نيز گريخته روي به جانب موصل آورد <ref> ابوالفرج، 5/156-157؛ </ref> <ref> خطيب، نويري، ذهبى، همانجاها </ref>، و مى‌دانيم كه كوفه درآن روزگار شاهراه ارتباط ميان سرزمينهاي مختلف بود و طبعاً محل تلاقى فرهنگهاي گوناگون. ظاهراً هدف وي از عزيمت به موصل پرداختن به هنر مورد علاقه‌اش موسيقى بوده است <ref> همو، 5/157 </ref>، گرچه از پسرش اسحاق روايت كرده‌اند كه «طلب روزي» او را به موصل كشانده است <ref> خطيب، 6/175-176. </ref> وي در طول اقامت كوتاه خود در موصل، كه مدت آن را بين چهار ماه تا يك سال نوشته‌اند <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب، 6/176؛ </ref> <ref> نويري، همانجا </ref>، به فراگيري موسيقى پرداخت <ref> ابوالفرج، 5/157. </ref> | ||
با توجه به چند گونگى اجتماعى و فرهنگى موصل‌ِ آن روزگار، بعيد نيست كه در آن مدت علاوه بر موسيقى عربى با موسيقى سرزمينهاي ديگر نيز آشنا شده باشد <ref> نك: خانلري، 4- 5. </ref> پس از اين اقامت كوتاه به كوفه بازگشت <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> ابن اثير، 6/411؛ </ref> <ref> سمعانى، نويري، ابن كثير، همانجاها </ref>. البته دو روايت ديگر نيز حاكى از عزيميت وي از موصل به ري <ref> ابوالفرج، 5/157 </ref> يا به بغداد <ref> خطيب، همانجا </ref> در اين باره نقل شده كه احتمالاً مراد از هر دو، سفرهاي بعدي وي به اين دو شهر بوده است. معروف است كه در بازگشت به كوفه او را موصلى خطاب كردند <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى، ابن اثير، ابن خلكان، نويري، ابن كثير، همانجاها </ref> و از آن پس به موصلى شهرت يافت. البته در وجه انتساب وي به موصل روايات ديگري نيز نقل شده، اما مسلم اين است كه اقامت او در اين شهر موجب اين انتساب بوده است. از آن پس نام موصلى بر او و خانوادة او ماند، چنانكه پسرش اسحاق (ه م) نيز، كه از مشاهير موسيقى دانان عصر عباسى است، به موصلى معروف است. | با توجه به چند گونگى اجتماعى و فرهنگى موصل‌ِ آن روزگار، بعيد نيست كه در آن مدت علاوه بر موسيقى عربى با موسيقى سرزمينهاي ديگر نيز آشنا شده باشد <ref> نك: خانلري، 4- 5. </ref> پس از اين اقامت كوتاه به كوفه بازگشت <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> ابن اثير، 6/411؛ </ref> <ref> سمعانى، نويري، ابن كثير، همانجاها </ref>. البته دو روايت ديگر نيز حاكى از عزيميت وي از موصل به ري <ref> ابوالفرج، 5/157 </ref> يا به بغداد <ref> خطيب، همانجا </ref> در اين باره نقل شده كه احتمالاً مراد از هر دو، سفرهاي بعدي وي به اين دو شهر بوده است. معروف است كه در بازگشت به كوفه او را موصلى خطاب كردند <ref> ابوالفرج، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى، ابن اثير، ابن خلكان، نويري، ابن كثير، همانجاها </ref> و از آن پس به موصلى شهرت يافت. البته در وجه انتساب وي به موصل روايات ديگري نيز نقل شده، اما مسلم اين است كه اقامت او در اين شهر موجب اين انتساب بوده است. از آن پس نام موصلى بر او و خانوادة او ماند، چنانكه پسرش اسحاق (ه م) نيز، كه از مشاهير موسيقى دانان عصر عباسى است، به موصلى معروف است. | ||
| سطر ۱۸: | سطر ۲۱: | ||
دلبستگى خلفا به ويژه هارون به ابراهيم گذشته از مقام و منزلت والا، ثروتى عظيم نيز به وي ارزانى كرد <ref> ذهبى، ابن كثير، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/126؛ </ref> <ref> فارمر، .(117 </ref> به روايت پسرش اسحاق، دارايى وي، افزون بر مقرري ماهانة 10 هزار درهمى و عوايد مستغلاتش و صله‌هاي گرانبهايى كه از بزرگان مى‌گرفته، به 24 ميليون درهم مى‌رسيده است <ref> ابوالفرج، 5/163؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/200-201؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، فارمر، همانجاها </ref>. گويند: در بغداد خانه‌اي مُزيّن به فرشهاي ابريشمين داشت كه در وسعت و نيكويى بى‌همتا بوده است <ref> ابن عبدربه، 6/32؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا. </ref> جاه و منزلت ابراهيم در دربار هارون تا پايان عمر وي پايدار بود. حتى گويند هنگامى كه در اواخر عمر به سبب بيماري از خدمت در دربار كناره گرفت و خانه‌نشين شد، هارون شخصاً از وي عيادت كرد <ref> ابوالفرج، 5/253؛ </ref> <ref> نويري، 4/341؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا </ref>. ابراهيم در مدت خدمت در دستگاه خلافت بغداد با برمكيان نيز پيوندهاي نزديك و دوستانه داشت. دوستى وي با ايشان نه تنها از روايات متعددي كه ابوالفرج در اين باره نقل كرده، كه از شعري نيز كه ابراهيم پس از به خلافت رسيدن هارون در مدح وي سروده، آشكار است. در اين مديحه، كه پيش‌تر بدان اشاره شد، ابراهيم، پس از تحسين هارون، انتخاب يحيى برمكى را به وزارت مى‌ستايد <ref> ابوالفرج، 5/242؛ </ref> <ref> طبري، 8/233؛ </ref> <ref> مسعودي، 6/288- 289؛ </ref> <ref> ابن اثير، 6/108. </ref> | دلبستگى خلفا به ويژه هارون به ابراهيم گذشته از مقام و منزلت والا، ثروتى عظيم نيز به وي ارزانى كرد <ref> ذهبى، ابن كثير، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/126؛ </ref> <ref> فارمر، .(117 </ref> به روايت پسرش اسحاق، دارايى وي، افزون بر مقرري ماهانة 10 هزار درهمى و عوايد مستغلاتش و صله‌هاي گرانبهايى كه از بزرگان مى‌گرفته، به 24 ميليون درهم مى‌رسيده است <ref> ابوالفرج، 5/163؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/200-201؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، فارمر، همانجاها </ref>. گويند: در بغداد خانه‌اي مُزيّن به فرشهاي ابريشمين داشت كه در وسعت و نيكويى بى‌همتا بوده است <ref> ابن عبدربه، 6/32؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا. </ref> جاه و منزلت ابراهيم در دربار هارون تا پايان عمر وي پايدار بود. حتى گويند هنگامى كه در اواخر عمر به سبب بيماري از خدمت در دربار كناره گرفت و خانه‌نشين شد، هارون شخصاً از وي عيادت كرد <ref> ابوالفرج، 5/253؛ </ref> <ref> نويري، 4/341؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا </ref>. ابراهيم در مدت خدمت در دستگاه خلافت بغداد با برمكيان نيز پيوندهاي نزديك و دوستانه داشت. دوستى وي با ايشان نه تنها از روايات متعددي كه ابوالفرج در اين باره نقل كرده، كه از شعري نيز كه ابراهيم پس از به خلافت رسيدن هارون در مدح وي سروده، آشكار است. در اين مديحه، كه پيش‌تر بدان اشاره شد، ابراهيم، پس از تحسين هارون، انتخاب يحيى برمكى را به وزارت مى‌ستايد <ref> ابوالفرج، 5/242؛ </ref> <ref> طبري، 8/233؛ </ref> <ref> مسعودي، 6/288- 289؛ </ref> <ref> ابن اثير، 6/108. </ref> | ||
با آنكه ابراهيم دو سه دهة آخر عمر خود را يكسره در بغداد و در ملازمت خلفاي عباسى به ويژه هارون سپري كرده است، از پاره‌اي روايات چنين برمى‌آيد كه در اين سالها گاه سفرهايى نيز به سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران و حجاز داشته است، فى المثل از روايت در اغانى <ref> 5/188-189 </ref> چنين بر مى‌آيد كه سفري به ري كرده و در آن شهر تصادفاً با كنيزي از شاگردان قديميش ملاقات نموده است. البته بعيد مى‌نمايد كه اين خبر مربوط به دورة نخست زندگى وي يعنى روزگاري باشد كه در پى فراگيري موسيقى به شهرهاي مختلف، و از آن جمله ري، سفرمى‌كرده است، چه در نخستين سفرش به ري او خود شاگردي بيش نبوده است. در دو سفر ديگر نيز، يكى به طوس <ref> ابوالفرج، 5/168- 169 </ref> و ديگري به شام <ref> همو، 5/203 </ref>، او را همراه و همدم هارون مى‌يابيم. افزون بر اين، دو روايت ديگر حضور او را در مكه <ref> همو، 5/222-223 </ref> و مدينه <ref> همو، 5/251 </ref> نشان مى‌دهد. ريبرا (ص روايت اخير و نيز روايتى ديگر از<ref> اغانى 5/202 </ref> را دال بر كوشش ابراهيم در گردآوري ترانه‌هاي عاميانة عرب و فراگيري موسيقى كهن حجازي دانسته است. روايات ديگري نيز در دست است كه به طور ضمنى حضور او را در مكه، در حج سال 186ق/802م، يعنى دو سال پيش از مرگش نشان ميدهد. هارون در اين سفر براي خلافت 3 فرزندش، به ترتيب امين و مأمون و قاسم، بيعت مجدد گرفت و فرمان داد كه بيعت‌نامه را در كعبه بياويزند و ابراهيم نيز كه ظاهراً در اين سفر در ركاب هارون بود، شعري در ستايش اين بيعت سروده است <ref> طبري، 8/286؛ </ref> <ref> ازدي، 13/302؛ </ref> <ref> مقدسى، 6/106؛ </ref> <ref> العيون و الحدائق، 3/304- 305؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/119 </ref>. | با آنكه ابراهيم دو سه دهة آخر عمر خود را يكسره در بغداد و در ملازمت خلفاي عباسى به ويژه هارون سپري كرده است، از پاره‌اي روايات چنين برمى‌آيد كه در اين سالها گاه سفرهايى نيز به سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران و حجاز داشته است، فى المثل از روايت در اغانى <ref> 5/188-189 </ref> چنين بر مى‌آيد كه سفري به ري كرده و در آن شهر تصادفاً با كنيزي از شاگردان قديميش ملاقات نموده است. البته بعيد مى‌نمايد كه اين خبر مربوط به دورة نخست زندگى وي يعنى روزگاري باشد كه در پى فراگيري موسيقى به شهرهاي مختلف، و از آن جمله ري، سفرمى‌كرده است، چه در نخستين سفرش به ري او خود شاگردي بيش نبوده است. در دو سفر ديگر نيز، يكى به طوس <ref> ابوالفرج، 5/168- 169 </ref> و ديگري به شام <ref> همو، 5/203 </ref>، او را همراه و همدم هارون مى‌يابيم. افزون بر اين، دو روايت ديگر حضور او را در مكه <ref> همو، 5/222-223 </ref> و مدينه <ref> همو، 5/251 </ref> نشان مى‌دهد. ريبرا (ص روايت اخير و نيز روايتى ديگر از<ref> اغانى 5/202 </ref> را دال بر كوشش ابراهيم در گردآوري ترانه‌هاي عاميانة عرب و فراگيري موسيقى كهن حجازي دانسته است. روايات ديگري نيز در دست است كه به طور ضمنى حضور او را در مكه، در حج سال 186ق/802م، يعنى دو سال پيش از مرگش نشان ميدهد. هارون در اين سفر براي خلافت 3 فرزندش، به ترتيب امين و مأمون و قاسم، بيعت مجدد گرفت و فرمان داد كه بيعت‌نامه را در كعبه بياويزند و ابراهيم نيز كه ظاهراً در اين سفر در ركاب هارون بود، شعري در ستايش اين بيعت سروده است <ref> طبري، 8/286؛ </ref> <ref> ازدي، 13/302؛ </ref> <ref> مقدسى، 6/106؛ </ref> <ref> العيون و الحدائق، 3/304- 305؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/119 </ref>. | ||
| − | ابراهيم در 188ق/804م در 63 سالگى در بغداد درگذشت <ref> ابوالفرج، 5/155؛ </ref> <ref> ابن نديم، 157؛ </ref> <ref> خطيب، 6/177؛ </ref> <ref> ابن خلكان، همانجا؛ </ref> <ref> نويري، 4/328، 341 و منابع متعدد ديگر </ref>، سبب مرگ وي را بيماري قولنج دانسته‌اند <ref> ابوالفرج، 5/253؛ </ref> <ref> ابن خلكان، همانجا؛ </ref> <ref> صفدي، 6/100؛ </ref> <ref> يافعى، 1/421 </ref>. در برخى منابع، افزون بر تاريخ ياد شده، سال 213ق/ 828م را نيز تاريخ احتمالى وفات وي دانسته‌اند | + | ابراهيم در 188ق/804م در 63 سالگى در بغداد درگذشت <ref> ابوالفرج، 5/155؛ </ref> <ref> ابن نديم، 157؛ </ref> <ref> خطيب، 6/177؛ </ref> <ref> ابن خلكان، همانجا؛ </ref> <ref> نويري، 4/328، 341 و منابع متعدد ديگر </ref>، سبب مرگ وي را بيماري قولنج دانسته‌اند <ref> ابوالفرج، 5/253؛ </ref> <ref> ابن خلكان، همانجا؛ </ref> <ref> صفدي، 6/100؛ </ref> <ref> يافعى، 1/421 </ref>. در برخى منابع، افزون بر تاريخ ياد شده، سال 213ق/ 828م را نيز تاريخ احتمالى وفات وي دانسته‌اند <ref> خطيب، 6/177- 178؛ </ref> ابن خلكان، صفدي، <ref> يافعى، همانجاها </ref>، اما همه، تاريخ نخست را بر آن ترجيح داده‌اند و هيچ نشانة تاريخى نيز مبنى بر اينكه وي دوران پس از هارون (د 193ق) را درك كرده باشد، در دست نيست. |
| − | به روايت بعضى از منابع وفات ابراهيم موصلى با وفات كسائى نحوي (ابوالفرج، 5/254؛ ابن عبدربه، 5/377؛ ابن تغري بردي، 2/128 | + | به روايت بعضى از منابع وفات ابراهيم موصلى با وفات كسائى نحوي (ابوالفرج، 5/254؛ ابن <ref> عبدربه، 5/377؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/128 </ref> و <ref> عباس بن احنف همانجاها؛ </ref> <ref> سراج قاري، 1/231؛ </ref> <ref> نويري، 4/341 </ref> و ابوالعتاهيه <ref> سراج قاري، ابن خلكان، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/ 209 </ref> و ابوعمرو شيبانى <ref> ابن خلكان، ابن كثير، همانجاها </ref> در يك روز روي داده و مأمون نيز به امر هارون بر جنازه‌هاي ايشان نماز خوانده است <ref> ابوالفرج، 5/254؛ </ref> <ref> ابن عبدربه، 5/377- 378؛ </ref> <ref> سراج قاري، ابن تغري بردي، همانجاها؛ قس: فارمر، همانجا </ref>. ليكن با توجه به گزارش منابع ديگر دربارة سالهاي وفات 4 شخصيت ياد شده كسائى، 189ق/805م؛ عباس بن احنف، 192ق/808م؛ ابوالعتاهيه، 211ق/ 826م؛ ابوعمرو شيبانى، ح 206ق/821م) در صحت اين روايت، به رغم آنكه در چندين منبع آمده است، بايد ترديد كرد، چنانكه ابن خلكان <ref> 3/25 </ref> و ابن تغري بردي <ref> 2/128-129 </ref> نيز به همين دليل در صحت آن ترديد كرده‌اند. |
| − | ويژگيهاي هنري و خصوصيات اخلاقى: ابراهيم دردورانى مى‌زيست كه عموماً آن را «عصر زرين» تمدن عباسى خوانده‌اند | + | ويژگيهاي هنري و خصوصيات اخلاقى: ابراهيم دردورانى مى‌زيست كه عموماً آن را «عصر زرين» تمدن عباسى خوانده‌اند <ref> فارمر، 91 </ref> ، دورانى كه در آن بغداد با شكوه و ثروت خيره‌كننده‌اش كانون علم و هنر مشرق زمين شده بود و موسيقى عرب نيز در اوج شكوفايى خود بود. ابراهيم كه خود در اين شكوفايى سهمى بسزا داشته است <ref> ابن خلدون، 427؛ </ref> <ref> بروكلمان، 162، </ref> طى سفرهاي مختلف خود و در محضر استادان گوناگون با سنن موسيقى ايرانى و عربى آشنا شده و در اين هنر تسلط و مهارت يافته بود <ref> خطيب، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى، ذهبى، همانجاها؛ </ref> <ref> صفدي، 6/99؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/126 </ref>. وي يكى از 3 موسيقى‌دان نامداري به شمار مى‌رود كه در همة مقامهاي موسيقى روزگار خود استاد بوده‌اند <ref> ابوالفرج، 5/230-231 </ref>خنياگري توانا بود و صدايى بس دلنشين داشت (ذهبى، همانجا)، چنانكه گويند: هرگاه آواز او با نواي عود شاگردش زَلْزَل‌ْ همراه مى‌شد، شنوندگان را به وجد مى‌آورد <ref> ابوالفرج، 5/201-202؛ </ref> <ref> ابن خلكان، 1/42؛ </ref> <ref> صفدي، ابن كثير، همانجاها. </ref> در نوازندگى چيره دست بود و عود را نيكو مى‌نواخت <ref> ذهبى، همانجا؛ </ref> <ref> ابن نغري بردي، 2/260 </ref>. بنابر روايتى مشهور زبردستى و دقت وي در نوازندگى تا اندازه‌اي بوده كه مى‌توانسته است از ميان گروه بيشماري عود نواز كه همگى آهنگ واحدي را مى‌نواخته‌اند، نوازنده‌اي را كه خارج مى‌نواخته و حتى زهى را كه در عود وي با ديگر زهها همساز نبوده است، به دقت تشخيص دهد (ابوالفرج، 5/243؛ قس: ريبرا، 49 ؛ فامر، .(117 در آهنگسازي نيز ابراهيم را بى‌بديل دانسته‌اند <ref> ابن‌خلكان، همانجا؛ يافعى،1/420 </ref>.به روايت پسرش اسحاق، وي در طول فعاليت هنري خود 900 آهنگ ساخته بود، كه از آن ميان 300 آهنگ به نظر اسحاق بى‌همتا بوده است <ref> ابوالفرج، 5/187؛ </ref> ريبرا، .50 در روايتى ديگر اسحاق پدر را آفرينندة 600 آهنگ دانسته كه او از آن ميان 200 آهنگ را به سبك موسيقى كهن و به غايت نغز و دلكش يافته است <ref> ابوالفرج، 21/56 </ref>. ابراهيم خود دربارة روش آهنگسازيش گفته است: «نخست هر آنچه فكرم را به خود مشغول مى‌دارد از انديشه دور مى‌كنم و جلوه‌هاي طرب را در نظرم مجسم مى‌سازم. در اين هنگام رشته‌هاي آهنگ به سويم روان مى‌شوند، پس به هدايت ايقاع به راه آنها مى‌روم و بر آهنگى كه خواستة من است دست مى‌يابم و آن را به تكرار مى‌خوانم» <ref> همو، 5/230؛ ريبرا، .49 </ref> |
| − | از ابتكارات ابراهيم در موسيقى عرب ابداع مقام ماخوري يا «خفيف ثقيل ثانى» است و آن نوعى موسيقى سبك و طرب انگيز بوده كه نغمة آن از 6 مضراب تشكيل مى‌شده است: دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين، سپس سكون و بعد دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين ديگر | + | از ابتكارات ابراهيم در موسيقى عرب ابداع مقام ماخوري يا «خفيف ثقيل ثانى» است و آن نوعى موسيقى سبك و طرب انگيز بوده كه نغمة آن از 6 مضراب تشكيل مى‌شده است: دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين، سپس سكون و بعد دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين ديگر <ref> نك: فارابى، 1042-1043؛ </ref> <ref> خوارزمى، 246. </ref> <ref> مسعودي 8/98 </ref> در وجه تسمية آن گويد كه چون ابراهيم در اين مقام آوازهاي فراوانى در ميكده‌ها (ماخورها) مى‌خوانده لاجرم اين نوع آهنگ نام ماخوري به خود گرفته است. با اينهمه شباهت لفظى و معنائى دو اصطلاح «ماخور» و «ماهور» در خور تأمل است و پژوهش عميق‌تري را ايجاب مى‌كند. ابراهيم در روايتى مشهور مدعى شده كه ماخوري را ابليس به وي آموخته است <ref> ابوالفرج، 5/231-236؛ قس: مقري، 4/122-123 </ref>. ارتباط با ابليس نكتة جالبى است. با توجه به اينكه ابراهيم تنها كسى نيست كه مدعى ملاقات با ابليس يا جن شده، موسيقى‌دانان ديگري نيز چون شاگردش زَرْياب (ه م) برجسته‌ترين موسيقى‌دان اندلس، پسرش اسحاق، ابراهيم بن مهدي و حتى برخى موسيقى‌دانان معاصر اروپا و به طور كلى غالب هنرمندان بزرگ ادعاهايى از اين دست كرده‌اند <ref> نك: مقري، همانجا؛ باربيه دومنار، 307 ؛ </ref> <ref> ريبرا، 103 ؛ </ref> <ref> شيلُوا، 195 ، حاشيه </ref>، بعيد نيست كه اينگونه ادعاها با الهامات و تجربه‌هاي روحى اين هنرمندان مرتبط بوده باشد. چنانكه به گفتة حسن كاتب <ref> ص 138-139 </ref>برخى منشأ موسيقى را گاه در ابليس جست‌وجو مى‌كرده‌اند. ابوالفرج نيز كه حكايت ملاقات ابراهيم را با ابليس نقل كرده با آنكه ساختگى بودن آن را محتمل دانسته، امكان برگرفته شدن آن را نيز از روايت ديگري كه به الهامات ابراهيم در خواب مربوط مى‌شود، رد نكرده است <ref> نك: ابوالفرج، 5/231-237 </ref>. |
| − | معروف است كه هارون الرشيد ابراهيم را مأمور ساخته بود كه به ياري اين جامع و فُلَيح بن ابى العَورا، 100 ترانه از زيباترين آن روزگار را براي او گردآوري كنند | + | معروف است كه هارون الرشيد ابراهيم را مأمور ساخته بود كه به ياري اين جامع و فُلَيح بن ابى العَورا، 100 ترانه از زيباترين آن روزگار را براي او گردآوري كنند <ref> همو، 1/7-9؛ قس؛ ريبرا، 94 ؛ </ref> <ref> فارمر، 22؛ همو، .119 </ref> مجموعه‌اي كه اين 3 تن فراهم آوردند بعدها مبناي اغانى ابوالفرج اصفهانى شد. ابوالفرج ترانه‌هاي مزبور را همراه با اطلاعاتى دربارة «ايقاع» و «اصبع» خاص هر آهنگ و نيز زندگى‌نامة سراينگان اشعار و سازندگان آهنگها در اغانى گردآوري كرده است <ref> نك: بلاشر، 1/211 به بعد. </ref> |
| − | ابراهيم نخستين موسيقى‌دانى است كه به كنيزان سفيدپوست تعليم نوازندگى و خنياگري داده است | + | ابراهيم نخستين موسيقى‌دانى است كه به كنيزان سفيدپوست تعليم نوازندگى و خنياگري داده است <ref> ابوالفرج، 5/170؛ قس: فارمر، .102 </ref> وي در اين كار افزون بر ملاحظات هنري، منافع مادي خود را نيز در نظر داشت، چه نوازندگى و خنياگري ارزش و اعتبار كنيزان سفيدپوست را كه خود بهائى گران داشتند دوچندان مى‌كرد <ref> ريبرا، .46 </ref> در واقع تربيت و فروش كنيزان سفيدپوست كه ابراهيم و يزيد حَوراء موسيقى‌دان برجستة دربار مهدي و هارون، مشتركاً بدان مى‌پرداختند <ref> ابوالفرج، 3/251؛ </ref> <ref> ريبرا، همانجا </ref> از منابع مهم درآمد ابراهيم محسوب مى‌شد <ref> ابوالفرج، 5/163. </ref> |
در تاريخ موسيقى شرق اسلامى، ابراهيم نمايندة سنت كهن موسيقى عرب به شمار مى‌رود و اين نكته‌اي است درخور تأمل، چه وي و پسرش اسحاق، كه خود بعدها نامورترين نمانيدة اين سنت كهن و بزرگ‌ترين استاد موسيقى در عصر خود و بلكه در تمامى تاريخ اسلام شدند <ref> نك: فارمر، 126 -124 </ref> ، تبار ايرانى داشتند و طبعاً موسيقى ايرانى را نيك مى‌شناختند. با اينهمه، چون شيفتة موسيقى كهن عرب بودند، به روش موسيقى‌دانان حجاز، كه گاهوارة هنر عرب شمرده مى‌شد <ref> فارمر، 91 ، </ref> سخت پاي بند بودند و تخطى از آن را مجاز نمى‌دانستند. ابراهيم موسيقى كهن را به حرير كهنه‌اي تشبيه مى‌كرد كه هرچه بيشتر در آن نگريسته شود، زيباتر مى‌نمايد و هرچه بيشتر در آن تأمل كنند، محاسنش آشكارتر مى‌گردد، اما موسيقى جديد را همانند حرير تازه‌بافتى مى‌دانست كه چشمها را خيره مى‌كند، اما با تأمل در آن معايبش آشكار و از زيباييش كاسته مى‌گردد <ref> كاتب، 30. </ref> | در تاريخ موسيقى شرق اسلامى، ابراهيم نمايندة سنت كهن موسيقى عرب به شمار مى‌رود و اين نكته‌اي است درخور تأمل، چه وي و پسرش اسحاق، كه خود بعدها نامورترين نمانيدة اين سنت كهن و بزرگ‌ترين استاد موسيقى در عصر خود و بلكه در تمامى تاريخ اسلام شدند <ref> نك: فارمر، 126 -124 </ref> ، تبار ايرانى داشتند و طبعاً موسيقى ايرانى را نيك مى‌شناختند. با اينهمه، چون شيفتة موسيقى كهن عرب بودند، به روش موسيقى‌دانان حجاز، كه گاهوارة هنر عرب شمرده مى‌شد <ref> فارمر، 91 ، </ref> سخت پاي بند بودند و تخطى از آن را مجاز نمى‌دانستند. ابراهيم موسيقى كهن را به حرير كهنه‌اي تشبيه مى‌كرد كه هرچه بيشتر در آن نگريسته شود، زيباتر مى‌نمايد و هرچه بيشتر در آن تأمل كنند، محاسنش آشكارتر مى‌گردد، اما موسيقى جديد را همانند حرير تازه‌بافتى مى‌دانست كه چشمها را خيره مى‌كند، اما با تأمل در آن معايبش آشكار و از زيباييش كاسته مى‌گردد <ref> كاتب، 30. </ref> | ||
اسحاق به ويژه در اين وادي گوي سبقت از پدر ربود. او چنان شيفتة موسيقى كهن عرب بود كه هر نوع تغيير در سنن موسيقى پيشينيان را عملى زشت و نكوهيده مى‌شمرد <ref> ابوالفرج، 10/69؛ </ref> قس: <ref> باربيه دومنار، 328 -327 ؛ </ref> <ref> فارمر، .148 </ref> عجيب اينكه رقيب او ابن جامع (ه م) كه اشراف زاده‌اي قرشى بود از تغيير و نوآوري در موسيقى عرب استقبال مى‌كرد و خود و هواخواهانش، مُخارِق عَقِيد و ديگران، در برابر سنت طلبان پيرو ابراهيم، جبهة مخالفى تشكيل داده بودند <ref> قس: فارمر، 146 ؛ </ref> <ref> دانش پژوه، 9 </ref>. با آنكه اين رقابتها افزون بر انگيزه‌هاي هنري، دلايل شخصى و حرفه‌اي نيز داشته و به گفتة فارمر (همانجا) اساساً از حسادت نسبت به موقعيت عالى خاندان موصلى در بارگاه خلفا سرچشمه مى‌گرفته است، رهبران اين گروه رقيب را بايد پيشگامان دو مكتب متفاوت به شمار آورد كه بعدها به ترتيب به مكتب كهن (كلاسيك) عربى به رهبري اسحاق موصلى و مكتب ابداعى ايرانى (رمانتيك) به رهبري ابراهيم بن مهدي (ه م) معروف شدند <ref> نك: ابوالفرج، 10/69 -70؛ </ref> <ref> قس: باربيه دومنار، 329 -327 ؛ </ref> <ref> ريبرا، 69 -66 ؛ </ref> <ref> فارمر، 148 -146 ؛ </ref> <ref> دانش پژوه، همانجا </ref>. | اسحاق به ويژه در اين وادي گوي سبقت از پدر ربود. او چنان شيفتة موسيقى كهن عرب بود كه هر نوع تغيير در سنن موسيقى پيشينيان را عملى زشت و نكوهيده مى‌شمرد <ref> ابوالفرج، 10/69؛ </ref> قس: <ref> باربيه دومنار، 328 -327 ؛ </ref> <ref> فارمر، .148 </ref> عجيب اينكه رقيب او ابن جامع (ه م) كه اشراف زاده‌اي قرشى بود از تغيير و نوآوري در موسيقى عرب استقبال مى‌كرد و خود و هواخواهانش، مُخارِق عَقِيد و ديگران، در برابر سنت طلبان پيرو ابراهيم، جبهة مخالفى تشكيل داده بودند <ref> قس: فارمر، 146 ؛ </ref> <ref> دانش پژوه، 9 </ref>. با آنكه اين رقابتها افزون بر انگيزه‌هاي هنري، دلايل شخصى و حرفه‌اي نيز داشته و به گفتة فارمر (همانجا) اساساً از حسادت نسبت به موقعيت عالى خاندان موصلى در بارگاه خلفا سرچشمه مى‌گرفته است، رهبران اين گروه رقيب را بايد پيشگامان دو مكتب متفاوت به شمار آورد كه بعدها به ترتيب به مكتب كهن (كلاسيك) عربى به رهبري اسحاق موصلى و مكتب ابداعى ايرانى (رمانتيك) به رهبري ابراهيم بن مهدي (ه م) معروف شدند <ref> نك: ابوالفرج، 10/69 -70؛ </ref> <ref> قس: باربيه دومنار، 329 -327 ؛ </ref> <ref> ريبرا، 69 -66 ؛ </ref> <ref> فارمر، 148 -146 ؛ </ref> <ref> دانش پژوه، همانجا </ref>. | ||
ظاهراً دلبستگى ابراهيم به موسيقى كهن عرب همچون پاره‌اي خصوصيات ديگر وي با محيط تربيتى و نيز خوي و خصلت او بى‌ارتباط نبوده است. او «عجم» ي بود كه از اوان كودكى جذب فرهنگ عربى‌ِ زادگاه خود كوفه شده بود. با آنكه پدر و مادرش ايرانى بودند، در خانواده‌اي عرب پرورش يافته و با زبان و سنن قومى عرب خو گرفته بود. دوران كودكى و نوجوانى او يكسره به دور از سرزمين پدريش سپري شده بود. بعدها نيز جز سفر ري و اقامت كمابيش طولانيش درآن شهر، كه ظاهراً نخستين تماس مستقيم او با ايران و فرهنگ آن بوده است، و نيز برخى سفرهاي ديگر كه پيش‌تر بدانها اشاره شد، مجال ديگري براي آشنايى مستقيم با فرهنگ و آداب و رسوم سرزمين نياكانش نداشته است. از آنچه دربارة دورة كودكى و جوانى وي نقل شده، نكته‌اي نيز كه دال بر آشنايى او با زبان و ادب فارسى يا ميل وي به فراگيري آن باشد، به دست نمى‌آيد. بدين سبب روشن نيست كه آيا زبان فارسى را به درستى مى‌دانسته و آيا همواره مى‌توانسته است بدان تكلم كند يا نه، گرچه از تصويري كه خود از زندگيش در ري به دست داده چنين برمى‌آيد كه در معاشرت با ايرانيان مشكلى نداشته است <ref> ابوالفرج، 5/158. </ref> چنانكه ازدواجش با دُوشار و شاهك رازي نيز مؤيد همين نظر است. در هر حال اگر هم پيوند او با فرهنگ و ادب ايرانى هيچگاه گسيخته نشده باشد، قرينه‌اي نيز در دست نيست كه دال بر انس و الفت او با فرهنگ سرزمين نياكانش باشد. | ظاهراً دلبستگى ابراهيم به موسيقى كهن عرب همچون پاره‌اي خصوصيات ديگر وي با محيط تربيتى و نيز خوي و خصلت او بى‌ارتباط نبوده است. او «عجم» ي بود كه از اوان كودكى جذب فرهنگ عربى‌ِ زادگاه خود كوفه شده بود. با آنكه پدر و مادرش ايرانى بودند، در خانواده‌اي عرب پرورش يافته و با زبان و سنن قومى عرب خو گرفته بود. دوران كودكى و نوجوانى او يكسره به دور از سرزمين پدريش سپري شده بود. بعدها نيز جز سفر ري و اقامت كمابيش طولانيش درآن شهر، كه ظاهراً نخستين تماس مستقيم او با ايران و فرهنگ آن بوده است، و نيز برخى سفرهاي ديگر كه پيش‌تر بدانها اشاره شد، مجال ديگري براي آشنايى مستقيم با فرهنگ و آداب و رسوم سرزمين نياكانش نداشته است. از آنچه دربارة دورة كودكى و جوانى وي نقل شده، نكته‌اي نيز كه دال بر آشنايى او با زبان و ادب فارسى يا ميل وي به فراگيري آن باشد، به دست نمى‌آيد. بدين سبب روشن نيست كه آيا زبان فارسى را به درستى مى‌دانسته و آيا همواره مى‌توانسته است بدان تكلم كند يا نه، گرچه از تصويري كه خود از زندگيش در ري به دست داده چنين برمى‌آيد كه در معاشرت با ايرانيان مشكلى نداشته است <ref> ابوالفرج، 5/158. </ref> چنانكه ازدواجش با دُوشار و شاهك رازي نيز مؤيد همين نظر است. در هر حال اگر هم پيوند او با فرهنگ و ادب ايرانى هيچگاه گسيخته نشده باشد، قرينه‌اي نيز در دست نيست كه دال بر انس و الفت او با فرهنگ سرزمين نياكانش باشد. | ||
| + | |||
| + | == شخصیت ابراهیم موصلی == | ||
| + | |||
ظاهراً مرگ زودرس پدر و در نتيجه مؤانست وي با اعراب در شخصيت او تأثيري قاطع داشته و با فراهم آوردن امكان تأثير عوامل قومى و فرهنگى عرب بر شخصيت وي ماية دوري تدريجى او از فرهنگ و سنن ايرانى شده است. لذا عجيب نيست كه از علائق ملى در او اثري نمى‌بينيم، چنانكه باكى نداشته كه نسب خود را انكار كند و خود را موصلى بخواند <ref> همو، 5/159؛ </ref> <ref> خانلري، 6 </ref> و يا نام ايرانى پدر خود را چنانكه گفتيم، به نام عربى تبديل كند. اينگونه رفتار البته با حال و هواي اجتماعى و فرهنگى آن روزگار، كه در آن حاكميت اعراب با ستيزه‌جويى فزايندة شعوبيان مواجه شده بود، سازگار بوده است، اما دلبستگى به فرهنگ و موسيقى كهن عرب و جانبداري مصرانه از سبكهاي كهن حجازي در برابر عناصر و سبكهاي موسيقى سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران، آن هم از جانب كسى كه خود ايرانى تبار بوده است، بى گمان از مرز احتياط و دورانديشى بسى فراتر مى‌رود. اين پديده‌اي است كه نشان از همدلى و سنخيت روحى دارد و شايد بتوان آن را نوعى دفاع از ميراث فرهنگى جامعه‌اي خواند كه ابراهيم ظاهراً خود را دست كم از لحاظ تربيتى، عضوي از آن مى‌دانسته است. شخصيت و خوي و خصلت ابراهيم نيز طبعاً در اين وضع بى‌تأثير نبوده است. | ظاهراً مرگ زودرس پدر و در نتيجه مؤانست وي با اعراب در شخصيت او تأثيري قاطع داشته و با فراهم آوردن امكان تأثير عوامل قومى و فرهنگى عرب بر شخصيت وي ماية دوري تدريجى او از فرهنگ و سنن ايرانى شده است. لذا عجيب نيست كه از علائق ملى در او اثري نمى‌بينيم، چنانكه باكى نداشته كه نسب خود را انكار كند و خود را موصلى بخواند <ref> همو، 5/159؛ </ref> <ref> خانلري، 6 </ref> و يا نام ايرانى پدر خود را چنانكه گفتيم، به نام عربى تبديل كند. اينگونه رفتار البته با حال و هواي اجتماعى و فرهنگى آن روزگار، كه در آن حاكميت اعراب با ستيزه‌جويى فزايندة شعوبيان مواجه شده بود، سازگار بوده است، اما دلبستگى به فرهنگ و موسيقى كهن عرب و جانبداري مصرانه از سبكهاي كهن حجازي در برابر عناصر و سبكهاي موسيقى سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران، آن هم از جانب كسى كه خود ايرانى تبار بوده است، بى گمان از مرز احتياط و دورانديشى بسى فراتر مى‌رود. اين پديده‌اي است كه نشان از همدلى و سنخيت روحى دارد و شايد بتوان آن را نوعى دفاع از ميراث فرهنگى جامعه‌اي خواند كه ابراهيم ظاهراً خود را دست كم از لحاظ تربيتى، عضوي از آن مى‌دانسته است. شخصيت و خوي و خصلت ابراهيم نيز طبعاً در اين وضع بى‌تأثير نبوده است. | ||
ابراهيم هنرمندي بود كه آسودگى و بهره مندي از مواهب زندگى را بر مبارزه‌جويى و درگيري در كشاكشهاي اجتماعى ترجيح مى‌داد. از سياست دوري مى‌جست، عشرت طلب و كامجوي بود. صفحات اغانى مشحون از ذكر مجالس لهو و كامرانى او و دوستانش دربارگاه خلفاست. هنرمندي را از ثروت اندوزي جدا نمى‌دانست. چندانكه از بركت هنر و قريحة خود ثروتى افسانه‌اي به چنگ آورد، و از آنجا كه از زيركى نيز بهره‌اي وافر داشت، مى كوشيد در كنار بذل و بخششهاي فراوان <ref> نك: ابوالفرج، 5/169 </ref>از جهالت برخى اعراب توانگر، اما ساده‌دل نيز به سود خود و هنرش بهره گيرد (همو، 190-191). با دينداري و پارسايى ميانه‌اي نداشت و در بند رعايت حلال و حرام نبود. پس از مرگ وي دِعبل (148- 246ق/765-860م) در رثايش شعري سرود كه شايد بيش از هر توصيف ديگري روشنگر شخصيت و هنر او باشد. در تصاوير اين مرثيه، تارهاي عود، كنيزان خنيانگر، خمهاي شراب و مهره‌هاي شطرنج را مى‌بينيم كه در سوگ ابراهيم به عزا نشسته‌اند <ref> نك: راغب، 2/314؛ </ref> <ref> دعبل، 262-263. </ref> توان گفت آنچه اين تصاوير بدان اشاره دارند، يعنى نوازندگى، خنياگري، باده نوشى و كامرانى و به ديگر سخن موسيقى و لذت، اجزاءِ اصلى زندگى و هنر ابراهيم بوده است. | ابراهيم هنرمندي بود كه آسودگى و بهره مندي از مواهب زندگى را بر مبارزه‌جويى و درگيري در كشاكشهاي اجتماعى ترجيح مى‌داد. از سياست دوري مى‌جست، عشرت طلب و كامجوي بود. صفحات اغانى مشحون از ذكر مجالس لهو و كامرانى او و دوستانش دربارگاه خلفاست. هنرمندي را از ثروت اندوزي جدا نمى‌دانست. چندانكه از بركت هنر و قريحة خود ثروتى افسانه‌اي به چنگ آورد، و از آنجا كه از زيركى نيز بهره‌اي وافر داشت، مى كوشيد در كنار بذل و بخششهاي فراوان <ref> نك: ابوالفرج، 5/169 </ref>از جهالت برخى اعراب توانگر، اما ساده‌دل نيز به سود خود و هنرش بهره گيرد (همو، 190-191). با دينداري و پارسايى ميانه‌اي نداشت و در بند رعايت حلال و حرام نبود. پس از مرگ وي دِعبل (148- 246ق/765-860م) در رثايش شعري سرود كه شايد بيش از هر توصيف ديگري روشنگر شخصيت و هنر او باشد. در تصاوير اين مرثيه، تارهاي عود، كنيزان خنيانگر، خمهاي شراب و مهره‌هاي شطرنج را مى‌بينيم كه در سوگ ابراهيم به عزا نشسته‌اند <ref> نك: راغب، 2/314؛ </ref> <ref> دعبل، 262-263. </ref> توان گفت آنچه اين تصاوير بدان اشاره دارند، يعنى نوازندگى، خنياگري، باده نوشى و كامرانى و به ديگر سخن موسيقى و لذت، اجزاءِ اصلى زندگى و هنر ابراهيم بوده است. | ||
| − | وي شاگردان برجسته‌اي نيز تربيت كرده است. از آن جمله‌اند ابوجعفر محمد بن حمزه، ابوصَدَقه، اسحاق فرزند وي، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن وي، سُلَيم بن سَلاّم، عَلُّويه، مُخارِق، مُعَلَّى بن طَريف و نيز بسياري كنيزان خنياگر كه از آن ميان نيز مى‌توان از بَذْل، دَنانير و مُتيَّم نام برد | + | |
| + | == شاگردان موصلی == | ||
| + | |||
| + | وي شاگردان برجسته‌اي نيز تربيت كرده است. از آن جمله‌اند ابوجعفر محمد بن حمزه، ابوصَدَقه، اسحاق فرزند وي، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن وي، سُلَيم بن سَلاّم، عَلُّويه، مُخارِق، مُعَلَّى بن طَريف و نيز بسياري كنيزان خنياگر كه از آن ميان نيز مى‌توان از بَذْل، دَنانير و مُتيَّم نام برد <ref> نك: ابوالفرج، 5/227، 6/164، 239-240، 7/293، 11/333، 15/356، 17/75، 18/65؛ قس: ريبرا، 50 ؛ فارمر، .117 </ref> | ||
ابراهيم در شعر نيز صاحب ذوق بوده و منابع مختلف به اين نكته اشاره كرده‌اند <ref> ابوالفرج، 5/169-170؛ </ref> <ref> خطيب، سمعانى، ذهبى، صفدي، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/200؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/126 </ref>. تنها ابوالفرج حدود 130 بيت از اشعار وي را عمدتاً در جلدهاي 5 و 6 اغانى نقل كرده است. اين سروده‌ها كه از قطعات كوجك 2 تا 6 بيتى تشكيل شده‌اند، معمولاً مضامينى ساده و اوزانى پُر ايقاع دارند و مى‌توان آنها را از زمرة اشعار ساده و ترانه‌وار شعراي «نوخاسته» به شمار آورد. وي اين سروده‌ها را اغلب دستماية ترانه‌هاي خود مى‌ساخته است. عامري <ref> ص 175 </ref> ابراهيم را صاحب مصنفات بسيار در فقه و غريب الحديث نيز شمرده است، اما نظر به اينكه در جاي ديگري به مصنفات او اشاره نرفته و نيز با توجه به شناختى كه از زندگى و شخصيت ابراهيم داريم، اين روايت را بايد بى‌اساس تلقى كرد. | ابراهيم در شعر نيز صاحب ذوق بوده و منابع مختلف به اين نكته اشاره كرده‌اند <ref> ابوالفرج، 5/169-170؛ </ref> <ref> خطيب، سمعانى، ذهبى، صفدي، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن كثير، 9/200؛ </ref> <ref> ابن تغري بردي، 2/126 </ref>. تنها ابوالفرج حدود 130 بيت از اشعار وي را عمدتاً در جلدهاي 5 و 6 اغانى نقل كرده است. اين سروده‌ها كه از قطعات كوجك 2 تا 6 بيتى تشكيل شده‌اند، معمولاً مضامينى ساده و اوزانى پُر ايقاع دارند و مى‌توان آنها را از زمرة اشعار ساده و ترانه‌وار شعراي «نوخاسته» به شمار آورد. وي اين سروده‌ها را اغلب دستماية ترانه‌هاي خود مى‌ساخته است. عامري <ref> ص 175 </ref> ابراهيم را صاحب مصنفات بسيار در فقه و غريب الحديث نيز شمرده است، اما نظر به اينكه در جاي ديگري به مصنفات او اشاره نرفته و نيز با توجه به شناختى كه از زندگى و شخصيت ابراهيم داريم، اين روايت را بايد بى‌اساس تلقى كرد. | ||
آوازة ابراهيم موصلى به غرب نيز رسيده است، واين به گفته فارمر (همانجا) به بركت كتاب هزارويك شب است كه حكايات ابراهيم، گاه در هاله‌اي از افسانه، به صفحات آن راه يافته است. | آوازة ابراهيم موصلى به غرب نيز رسيده است، واين به گفته فارمر (همانجا) به بركت كتاب هزارويك شب است كه حكايات ابراهيم، گاه در هاله‌اي از افسانه، به صفحات آن راه يافته است. | ||
نسخهٔ ۲۵ نوامبر ۲۰۱۳، ساعت ۱۰:۵۶
ابواسحاق، ابراهيم بن ماهان بن بهمن بن نُسك، ملقب به نديم، موسيقى‌دان، آهنگساز و شاعر بزرگ اوايل عصر عباسى.
محتویات
زندگینامه ابراهیم موصلی
دربارة زندگى و فعاليت هنري اين شخصيت پرآوازه اطلاعات تاريخى و روايات افسانه‌اي فراوانى در دست است كه در منابع گوناگون پراكنده است. با اين همه، منبع اصلى تحقيق در احوال و آثار وي همان كتاب اغانى ابوالفرج اصفهانى است. حدود 35 منبعى كه در اينجا بررسى شده‌اند - و نخستين آنها ديوان ابوالعتاهيه (د 210ق/825م) و آخرينشان شذرات الذهب ابن عماد (د 1089ق/1678م) است - جز آنها كه مقدم بر ابوالفرج بوده‌اند، غالباً روايات ابوالفرج را عيناً يا با مختصر تغييري نقل كرده‌اند. مقالة حاضر نيز به ناچار متكى بر داده‌هاي اين كتاب است. زندگى‌ابراهيم در 125ق/743م در كوفه به دنيا آمد. اين تاريخ مورد تأييد همة منابعى است كه به سال تولد وي اشاره كرده‌اند [۱] [۲] [۳] [۴]، مگر ابن كثير [۵] كه ولادت او را در 115ق/733م دانسته است. پدر وي ماهان كه از نجيب زادگان ايرانى [۶] [۷] [۸] ريبرا، و ساكن اَرّجان فارس بود، براي گريز از ستم كارگزاران‌ِ اموي كه خراجى سنگين از او مطالبه مى‌كردند، به كوفه مهاجرت كرد [۹] و در آن شهر دختر يكى از دهگانان ايرانى را كه همچون خود وي از ستم امويان به كوفه گريخته بود، به زنى گرفت [۱۰] گرچه از پاره‌اي روايات چنين برمى‌آيد كه اين وصلت پيش از مهاجرت به كوفه و احتمالاً در اَرّجان صورت گرفته بوده، چه روايت شده كه مادر ابراهيم هنگام خروج از اَرّجان و ورود به كوفه باردار بوده است [۱۱] ابراهيم زادة اين پيوند بود. زندگى ابراهيم را به طور كلى به دو دوره مى‌توان تقسيم كرد: دورة نخست كه در سفرهاي گوناگون و با بى‌پيرايگى گذشت، تا اواسط عمر وي ادامه داشت، اما دورة دوم يكسره در بغداد و در بارگاه پرشكوه خلفاي عباسى سپري شد. غالب روايات مندرج در اغانى و ساير منابع نيز به ويژه به همين دوره از زندگى وي مربوط مى‌شود. دو يا سه ساله بود كه پدرش ماهان در اثر ابتلا به طاعون در كوفه درگذشت [۱۲] و خاندان خُزَيمة بن خازم كه از تميميان بودند، كفالت او و دو برادر صلبى وي را به عهده گرفتند [۱۳] [۱۴] و او با فرزندان خُزِيمة بن خازم پرورش يافت و به مكتب رفت و بدين سبب وي را از موالى بنى تميم شمرده‌اند [۱۵] معروف است كه وي نام پدر خود ماهان را كه موجب سرزنش عربها نسبت به وي بود، به ميل خود يا به اشارة ديگران به ميمون بدل كرد [۱۶][۱۷]. به همين سبب است كه در پاره‌اي از منابع نام پدر وي را ميمون [۱۸] [۱۹] [۲۰] [۲۱] و در يك مورد ماهان بن ميمون[۲۲] نيز گفته‌اند. گويند در جوانى ميلى به فراگيري علم از خود نشان نمى‌داده[۲۳] و ظاهراً در همين دوره شوقى به موسيقى در او پديدار گشته است [۲۴] علت دلبستگى او را به موسيقى همنشينى با جوانان كوفه دانسته‌اند [۲۵]؛ [۲۶] [۲۷] [۲۸].
آشنایی ابراهیم موصلی با موسیقی
روايتى افسانه‌آميز هم در اين باره نقل شده حاكى از آنكه وي در سفر موصل با گروهى همراه شد كه راهزنى مى‌كردند و با مالى كه از اين طريق به دست مى‌آوردند، به باده‌نوشى و آوازخوانى مى‌پرداختند، و او در ميان ايشان به موسيقى علاقه‌مند شد [۲۹]، اما بستگانش موسيقى و خنياگري را زيبندة او نمى‌يافتند و عرصه را بر او تنگ مى‌كردند. وي سرانجام نكوهش ايشان را برنتافت و نه تنها از آنان، كه از زادگاه خود كوفه نيز گريخته روي به جانب موصل آورد [۳۰] [۳۱]، و مى‌دانيم كه كوفه درآن روزگار شاهراه ارتباط ميان سرزمينهاي مختلف بود و طبعاً محل تلاقى فرهنگهاي گوناگون. ظاهراً هدف وي از عزيمت به موصل پرداختن به هنر مورد علاقه‌اش موسيقى بوده است [۳۲]، گرچه از پسرش اسحاق روايت كرده‌اند كه «طلب روزي» او را به موصل كشانده است [۳۳] وي در طول اقامت كوتاه خود در موصل، كه مدت آن را بين چهار ماه تا يك سال نوشته‌اند [۳۴] [۳۵] [۳۶]، به فراگيري موسيقى پرداخت [۳۷] با توجه به چند گونگى اجتماعى و فرهنگى موصل‌ِ آن روزگار، بعيد نيست كه در آن مدت علاوه بر موسيقى عربى با موسيقى سرزمينهاي ديگر نيز آشنا شده باشد [۳۸] پس از اين اقامت كوتاه به كوفه بازگشت [۳۹] [۴۰] [۴۱]. البته دو روايت ديگر نيز حاكى از عزيميت وي از موصل به ري [۴۲] يا به بغداد [۴۳] در اين باره نقل شده كه احتمالاً مراد از هر دو، سفرهاي بعدي وي به اين دو شهر بوده است. معروف است كه در بازگشت به كوفه او را موصلى خطاب كردند [۴۴] [۴۵] [۴۶] و از آن پس به موصلى شهرت يافت. البته در وجه انتساب وي به موصل روايات ديگري نيز نقل شده، اما مسلم اين است كه اقامت او در اين شهر موجب اين انتساب بوده است. از آن پس نام موصلى بر او و خانوادة او ماند، چنانكه پسرش اسحاق (ه م) نيز، كه از مشاهير موسيقى دانان عصر عباسى است، به موصلى معروف است. دلبستگى ابراهيم به موسيقى سبب شد كه وي ديگر بار عزم سفر كند و اين بار ظاهراً براي هميشه زادگاه خود كوفه را ترك گويد. او اين بار رهسپار ري شد و ديرزمانى در آن شهر زيست و به فراگيري موسيقى ايرانى و عربى همت گماشت [۴۷] [۴۸] و در همين شهر با دو زن ايرانى به نامهاي دُوشار و شاهَك ازدواج كرد [۴۹] گويند دُوشار كه ظاهراً بيشتر مورد محبت او قرار داشت، نوازندة دف بوده و ابراهيم او را در حال نوازندگى و خنياگري در ري ديده و دلباخته‌اش شده بود [۵۰] [۵۱] شعري نيز كه ابراهيم در ستايش وي سروده، سخت معروف است نك: [۵۲] [۵۳] دوشار (دوشير1) را مادر ابراهيم خوانده، امااين نظرموردتأييد هيچ‌يك ازمنابع نيست. شاهَك زن ديگر ابراهيم مادر اسحاق است[۵۴] [۵۵] وي ظاهراً در مدت اقامت در ري در خنياگري مهارتى يافته بوده، چه نقل شده است كه يكى از خادمان منصور عباسى را باآواز شيفتة خود ساخت و از او صله گرفت[۵۶] اين صله، كه به تصريح خود وي نخستين درآمد او از موسيقى و خنياگري بود [۵۷] وي را ياري داد كه براي تكميل هنر ارزشمند خود، از نو بار سفر بربندد و براي ديدار جُوانويه موسيقى‌دان زرتشتى كه آوازه‌اش را در ري شنيده بوده، رهسپار اُبُلّه شود [۵۸] [۵۹] [۶۰]از زندگى و هنر جُوانويه، كه بى‌گمان ايرانى بوده است، چندان اطلاعى در دست نيست. همين اندازه مى‌دانيم كه وي مردي زرتشتى و موسيقى دانى حاذق بوده كه در اُبُلّه تنى چند از ايرانيان را تعليم موسيقى و آواز مى‌داده است [۶۱] [۶۲] ابراهيم چندي در جوار وي به سر برد و از او تعليم موسيقى گرفت [۶۳] [۶۴]. ظاهراً وي طى همين مدت در موسيقى و خنياگري آوازهاي بلند يافته بوده است، چه توجه محمدبن سلمان بن على والى بصره يا برادرش على بن سليمان را (ظاهراً توسط جُوانويه) به خود جلب كرده و مدتى در ملازمت وي به سر برده، و در مقام خيناگر بارگاه وي از عزت و احترامى وافر برخوردار بوده است [۶۵] [۶۶] با اين حال به نقل از وي روايت كرده‌اند كه مايل نبوده است كه موسيقى و آواز را وسيلة امرار معاش سازد و ترجيح مى‌داده است كه به شهر خود كوفه بازگردد [۶۷] [۶۸]. پس از چندي مهدي خليفة عباسى كه آوازة او را شنيده بود، وي را به بغداد پايتخت عباسيان فراخواند (همانجاها). عزيمت وي به بغداد و ورودش به بارگاه مهدي سرآغاز دوران ثروت و عزت است كه تا پايان عمر وي ادامه يافت. اين دوره از زندگى او كه يكسره در بغداد و در ملازمت سه تن از خلفاي عباسى سپري گشت، سرشار از كاميابى است، گرچه مهدي خليفه گه‌گاه به كيفر شرابخواري او را گرفتار تازيانه و سياهچال مى‌ساخت [۶۹] تاريخ ورود ابراهيم به بغداد روشن نيست، اما از پاره‌اي قرائن مى‌توان به تقريب زمان آن را مشخص كرد. مى‌دانيم كه آمدن ابراهيم به بغداد مقارن دوران خلافت مهدي عباسى بوده است؛ پس با توجه به تاريخ آغاز خلافت مهدي (158ق/775م) به‌يقين مى‌توان گفت كه ورود ابراهيم به پايتخت پس از اين تاريخ، يعنى پس از 23 سالگى وي بوده است. از سوي ديگر به روايت ابن اثير، محمدبن سليمان بن على ياد شده، در 160ق/777م از جانب مهدي به ولايت بصره و پاره‌اي نواحى ديگر منصوب شده و در 164ق/781م نيز از اين مقام معزول گشته است [۷۰] با اين حساب اقامت ابراهيم در بارگاه وي و سپس عزيمت او به بغداد لاجرم در اين فاصله يعنى ميان 35 تا 39 سالگى ابراهيم بوده است. به ديگر سخن، دورة نخست زندگى ابراهيم كه عمدتاً به سفر و فراگيري موسيقى گذشته، تا سى و چند سالگى وي يعنى تا زمان ورودش به بغداد ادامه داشته است[۷۱] در بغداد در حضور مهدي كه خود شيفتة موسيقى بود [۷۲] آواز مى‌خواند [۷۳] [۷۴] [۷۵] [۷۶] [۷۷] [۷۸]. وي پس از فُلَيْح بن ابى العَوْراء و سَيّاط سومين موسيقى دانى بود كه به بارگاه مهدي راه مى‌يافت [۷۹] سَيّاط نسبت به وي سمت استادي داشت [۸۰][۸۱] [۸۲]، چنانكه پس از مرگ وي نيز به مناسبتى او را سخت ستود [۸۳] [۸۴] ابراهيم در بارگاه مهدي از مقام و منزلتى والا برخوردار بود [۸۵] [۸۶] و با فرزندان وي موسى و هارون نيز روابطى نزديك داشت، چنانكه در مجالس بزم آنان شركت مى‌جست، اما مهدي با آنكه دلبستة موسيقى و آواز بود و خود نيز صدايى دلنشين داشت [۸۷] ، همنشينى فرزندان خود را با خنياگران، زيبندة ايشان نمى‌يافت و از آنجا كه ابراهيم در باده گساري افراط ميكرد، مهدي كه ظاهراً اهل باده نوشى نبود او را از همنشينى با فرزندانش منع كرد و چون ابراهيم به فرمان وي وقعى ننهاد دستور داد تا او را تازيانه زدند و به زندان افكندند. البته مهدي چندي بعد او را رها ساخت، اما سوگندش داد كه ديگر با موسى و هارون معاشرت نداشته باشد [۸۸] [۸۹] گفتنى است كه ابن جامع ديگر موسيقى‌دان برجستة روزگار مهدي نيز در اين ماجرا همراه ابراهيم بود و همچون وي مورد خشم مهدي قرار گرفت، اما چون نسب قريشى داشت، خليفه از مجازات او درگذشت و تنها به تبعيد او از بغداد اكتفا كرد [۹۰] [۹۱] .(115 ابراهيم در دوران كوتاه خلافت موسى الهادي (169-170ق/ 785- 786م) فرزند مهدي مال و حشمت فراوان به دست آورد، چه هادي به جبران جفايى كه در دوران خلافت پدرش بر ابراهيم رفته بود، او را سخت اكرام كرد و پاداشهاي گران داد [۹۲] [۹۳] وي و ابن جامع و حَكَم الوادي 3 موسيقى‌دان محبوب هادي بودند [۹۴] در دوران خلافت هارون الرشيد (170-193ق/786-809م) ابراهيم به اوج شهرت و كاميابى رسيد. دربارة روابط ميان ابراهيم و هارون روايات بسياري نقل شده است، چنانكه از ميان بيش از 200 روايت كوتاه و بلندي كه صاحب اغانى در شرح احوال ابراهيم نقل كرده، بيش از يك سوم به زندگى وي در اين دوره مربوط مى‌شود. گويند نخستين خنياگري كه پس از به خلافت رسيدن هارون در حضور وي آواز خوانده، ابراهيم بوده است [۹۵] نيز وي را نخستين شاعري دانسته‌اند كه پس از به خلافت رسيدن هارون الرشيد با سرودن مديحه‌اي از او صله گرفته است [۹۶] وي در اين دوره كه مصادف با دو دهة آخر عمرش بود، از هنرمندان طراز اول بارگاه هارون الرشيد محسوب مى‌شد [۹۷] [۹۸] [۹۹] از ميان اين هنرمندان به ويژه بايد از يحيى مكى نام برد كه استاد موسيقى كهن عرب بود و ابراهيم سنن موسيقى حجازي را نزد وي آموخت [۱۰۰][۱۰۱] ابراهيم كه موسيقى دان محبوب هارون شمرده مى‌شد، در سفر و حضر ملازم و همنشين وي بود و لقب نديم را نيز از همينجا داشت[۱۰۲] علاقة هارون به وي و هنرش چنان بود كه او همواره مى‌بايست آمادة باريابى به حضور خليفه و عرضة هنرش باشد، گرچه اين دلبستگى مانع از آن نبود كه هارون گاه همچون پدرش، به دلائل مختلف، بر وي خشم گيرد و روانة محبسش سازد [۱۰۳] در يكى از اين موارد دوستش ابوالعتاهيه، شاعر معروف، شعري در ستايش وي سرود و در آن حبس ابراهيم را حبس «شادي» و فقدان وي را ماية تلخكامى خواند [۱۰۴] 6/177؛ [۱۰۵]. دلبستگى خلفا به ويژه هارون به ابراهيم گذشته از مقام و منزلت والا، ثروتى عظيم نيز به وي ارزانى كرد [۱۰۶] [۱۰۷] [۱۰۸] به روايت پسرش اسحاق، دارايى وي، افزون بر مقرري ماهانة 10 هزار درهمى و عوايد مستغلاتش و صله‌هاي گرانبهايى كه از بزرگان مى‌گرفته، به 24 ميليون درهم مى‌رسيده است [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱]. گويند: در بغداد خانه‌اي مُزيّن به فرشهاي ابريشمين داشت كه در وسعت و نيكويى بى‌همتا بوده است [۱۱۲] [۱۱۳] جاه و منزلت ابراهيم در دربار هارون تا پايان عمر وي پايدار بود. حتى گويند هنگامى كه در اواخر عمر به سبب بيماري از خدمت در دربار كناره گرفت و خانه‌نشين شد، هارون شخصاً از وي عيادت كرد [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶]. ابراهيم در مدت خدمت در دستگاه خلافت بغداد با برمكيان نيز پيوندهاي نزديك و دوستانه داشت. دوستى وي با ايشان نه تنها از روايات متعددي كه ابوالفرج در اين باره نقل كرده، كه از شعري نيز كه ابراهيم پس از به خلافت رسيدن هارون در مدح وي سروده، آشكار است. در اين مديحه، كه پيش‌تر بدان اشاره شد، ابراهيم، پس از تحسين هارون، انتخاب يحيى برمكى را به وزارت مى‌ستايد [۱۱۷] [۱۱۸] [۱۱۹] [۱۲۰] با آنكه ابراهيم دو سه دهة آخر عمر خود را يكسره در بغداد و در ملازمت خلفاي عباسى به ويژه هارون سپري كرده است، از پاره‌اي روايات چنين برمى‌آيد كه در اين سالها گاه سفرهايى نيز به سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران و حجاز داشته است، فى المثل از روايت در اغانى [۱۲۱] چنين بر مى‌آيد كه سفري به ري كرده و در آن شهر تصادفاً با كنيزي از شاگردان قديميش ملاقات نموده است. البته بعيد مى‌نمايد كه اين خبر مربوط به دورة نخست زندگى وي يعنى روزگاري باشد كه در پى فراگيري موسيقى به شهرهاي مختلف، و از آن جمله ري، سفرمى‌كرده است، چه در نخستين سفرش به ري او خود شاگردي بيش نبوده است. در دو سفر ديگر نيز، يكى به طوس [۱۲۲] و ديگري به شام [۱۲۳]، او را همراه و همدم هارون مى‌يابيم. افزون بر اين، دو روايت ديگر حضور او را در مكه [۱۲۴] و مدينه [۱۲۵] نشان مى‌دهد. ريبرا (ص روايت اخير و نيز روايتى ديگر از[۱۲۶] را دال بر كوشش ابراهيم در گردآوري ترانه‌هاي عاميانة عرب و فراگيري موسيقى كهن حجازي دانسته است. روايات ديگري نيز در دست است كه به طور ضمنى حضور او را در مكه، در حج سال 186ق/802م، يعنى دو سال پيش از مرگش نشان ميدهد. هارون در اين سفر براي خلافت 3 فرزندش، به ترتيب امين و مأمون و قاسم، بيعت مجدد گرفت و فرمان داد كه بيعت‌نامه را در كعبه بياويزند و ابراهيم نيز كه ظاهراً در اين سفر در ركاب هارون بود، شعري در ستايش اين بيعت سروده است [۱۲۷] [۱۲۸] [۱۲۹] [۱۳۰] [۱۳۱]. ابراهيم در 188ق/804م در 63 سالگى در بغداد درگذشت [۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴] [۱۳۵] [۱۳۶]، سبب مرگ وي را بيماري قولنج دانسته‌اند [۱۳۷] [۱۳۸] [۱۳۹] [۱۴۰]. در برخى منابع، افزون بر تاريخ ياد شده، سال 213ق/ 828م را نيز تاريخ احتمالى وفات وي دانسته‌اند [۱۴۱] ابن خلكان، صفدي، [۱۴۲]، اما همه، تاريخ نخست را بر آن ترجيح داده‌اند و هيچ نشانة تاريخى نيز مبنى بر اينكه وي دوران پس از هارون (د 193ق) را درك كرده باشد، در دست نيست. به روايت بعضى از منابع وفات ابراهيم موصلى با وفات كسائى نحوي (ابوالفرج، 5/254؛ ابن [۱۴۳] [۱۴۴] و [۱۴۵] [۱۴۶] [۱۴۷] و ابوالعتاهيه [۱۴۸] [۱۴۹] و ابوعمرو شيبانى [۱۵۰] در يك روز روي داده و مأمون نيز به امر هارون بر جنازه‌هاي ايشان نماز خوانده است [۱۵۱] [۱۵۲] [۱۵۳]. ليكن با توجه به گزارش منابع ديگر دربارة سالهاي وفات 4 شخصيت ياد شده كسائى، 189ق/805م؛ عباس بن احنف، 192ق/808م؛ ابوالعتاهيه، 211ق/ 826م؛ ابوعمرو شيبانى، ح 206ق/821م) در صحت اين روايت، به رغم آنكه در چندين منبع آمده است، بايد ترديد كرد، چنانكه ابن خلكان [۱۵۴] و ابن تغري بردي [۱۵۵] نيز به همين دليل در صحت آن ترديد كرده‌اند. ويژگيهاي هنري و خصوصيات اخلاقى: ابراهيم دردورانى مى‌زيست كه عموماً آن را «عصر زرين» تمدن عباسى خوانده‌اند [۱۵۶] ، دورانى كه در آن بغداد با شكوه و ثروت خيره‌كننده‌اش كانون علم و هنر مشرق زمين شده بود و موسيقى عرب نيز در اوج شكوفايى خود بود. ابراهيم كه خود در اين شكوفايى سهمى بسزا داشته است [۱۵۷] [۱۵۸] طى سفرهاي مختلف خود و در محضر استادان گوناگون با سنن موسيقى ايرانى و عربى آشنا شده و در اين هنر تسلط و مهارت يافته بود [۱۵۹] [۱۶۰] [۱۶۱] [۱۶۲]. وي يكى از 3 موسيقى‌دان نامداري به شمار مى‌رود كه در همة مقامهاي موسيقى روزگار خود استاد بوده‌اند [۱۶۳]خنياگري توانا بود و صدايى بس دلنشين داشت (ذهبى، همانجا)، چنانكه گويند: هرگاه آواز او با نواي عود شاگردش زَلْزَل‌ْ همراه مى‌شد، شنوندگان را به وجد مى‌آورد [۱۶۴] [۱۶۵] [۱۶۶] در نوازندگى چيره دست بود و عود را نيكو مى‌نواخت [۱۶۷] [۱۶۸]. بنابر روايتى مشهور زبردستى و دقت وي در نوازندگى تا اندازه‌اي بوده كه مى‌توانسته است از ميان گروه بيشماري عود نواز كه همگى آهنگ واحدي را مى‌نواخته‌اند، نوازنده‌اي را كه خارج مى‌نواخته و حتى زهى را كه در عود وي با ديگر زهها همساز نبوده است، به دقت تشخيص دهد (ابوالفرج، 5/243؛ قس: ريبرا، 49 ؛ فامر، .(117 در آهنگسازي نيز ابراهيم را بى‌بديل دانسته‌اند [۱۶۹].به روايت پسرش اسحاق، وي در طول فعاليت هنري خود 900 آهنگ ساخته بود، كه از آن ميان 300 آهنگ به نظر اسحاق بى‌همتا بوده است [۱۷۰] ريبرا، .50 در روايتى ديگر اسحاق پدر را آفرينندة 600 آهنگ دانسته كه او از آن ميان 200 آهنگ را به سبك موسيقى كهن و به غايت نغز و دلكش يافته است [۱۷۱]. ابراهيم خود دربارة روش آهنگسازيش گفته است: «نخست هر آنچه فكرم را به خود مشغول مى‌دارد از انديشه دور مى‌كنم و جلوه‌هاي طرب را در نظرم مجسم مى‌سازم. در اين هنگام رشته‌هاي آهنگ به سويم روان مى‌شوند، پس به هدايت ايقاع به راه آنها مى‌روم و بر آهنگى كه خواستة من است دست مى‌يابم و آن را به تكرار مى‌خوانم» [۱۷۲] از ابتكارات ابراهيم در موسيقى عرب ابداع مقام ماخوري يا «خفيف ثقيل ثانى» است و آن نوعى موسيقى سبك و طرب انگيز بوده كه نغمة آن از 6 مضراب تشكيل مى‌شده است: دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين، سپس سكون و بعد دو مضراب سبك و يك مضراب سنگين ديگر [۱۷۳] [۱۷۴] [۱۷۵] در وجه تسمية آن گويد كه چون ابراهيم در اين مقام آوازهاي فراوانى در ميكده‌ها (ماخورها) مى‌خوانده لاجرم اين نوع آهنگ نام ماخوري به خود گرفته است. با اينهمه شباهت لفظى و معنائى دو اصطلاح «ماخور» و «ماهور» در خور تأمل است و پژوهش عميق‌تري را ايجاب مى‌كند. ابراهيم در روايتى مشهور مدعى شده كه ماخوري را ابليس به وي آموخته است [۱۷۶]. ارتباط با ابليس نكتة جالبى است. با توجه به اينكه ابراهيم تنها كسى نيست كه مدعى ملاقات با ابليس يا جن شده، موسيقى‌دانان ديگري نيز چون شاگردش زَرْياب (ه م) برجسته‌ترين موسيقى‌دان اندلس، پسرش اسحاق، ابراهيم بن مهدي و حتى برخى موسيقى‌دانان معاصر اروپا و به طور كلى غالب هنرمندان بزرگ ادعاهايى از اين دست كرده‌اند [۱۷۷] [۱۷۸] [۱۷۹]، بعيد نيست كه اينگونه ادعاها با الهامات و تجربه‌هاي روحى اين هنرمندان مرتبط بوده باشد. چنانكه به گفتة حسن كاتب [۱۸۰]برخى منشأ موسيقى را گاه در ابليس جست‌وجو مى‌كرده‌اند. ابوالفرج نيز كه حكايت ملاقات ابراهيم را با ابليس نقل كرده با آنكه ساختگى بودن آن را محتمل دانسته، امكان برگرفته شدن آن را نيز از روايت ديگري كه به الهامات ابراهيم در خواب مربوط مى‌شود، رد نكرده است [۱۸۱]. معروف است كه هارون الرشيد ابراهيم را مأمور ساخته بود كه به ياري اين جامع و فُلَيح بن ابى العَورا، 100 ترانه از زيباترين آن روزگار را براي او گردآوري كنند [۱۸۲] [۱۸۳] مجموعه‌اي كه اين 3 تن فراهم آوردند بعدها مبناي اغانى ابوالفرج اصفهانى شد. ابوالفرج ترانه‌هاي مزبور را همراه با اطلاعاتى دربارة «ايقاع» و «اصبع» خاص هر آهنگ و نيز زندگى‌نامة سراينگان اشعار و سازندگان آهنگها در اغانى گردآوري كرده است [۱۸۴] ابراهيم نخستين موسيقى‌دانى است كه به كنيزان سفيدپوست تعليم نوازندگى و خنياگري داده است [۱۸۵] وي در اين كار افزون بر ملاحظات هنري، منافع مادي خود را نيز در نظر داشت، چه نوازندگى و خنياگري ارزش و اعتبار كنيزان سفيدپوست را كه خود بهائى گران داشتند دوچندان مى‌كرد [۱۸۶] در واقع تربيت و فروش كنيزان سفيدپوست كه ابراهيم و يزيد حَوراء موسيقى‌دان برجستة دربار مهدي و هارون، مشتركاً بدان مى‌پرداختند [۱۸۷] [۱۸۸] از منابع مهم درآمد ابراهيم محسوب مى‌شد [۱۸۹] در تاريخ موسيقى شرق اسلامى، ابراهيم نمايندة سنت كهن موسيقى عرب به شمار مى‌رود و اين نكته‌اي است درخور تأمل، چه وي و پسرش اسحاق، كه خود بعدها نامورترين نمانيدة اين سنت كهن و بزرگ‌ترين استاد موسيقى در عصر خود و بلكه در تمامى تاريخ اسلام شدند [۱۹۰] ، تبار ايرانى داشتند و طبعاً موسيقى ايرانى را نيك مى‌شناختند. با اينهمه، چون شيفتة موسيقى كهن عرب بودند، به روش موسيقى‌دانان حجاز، كه گاهوارة هنر عرب شمرده مى‌شد [۱۹۱] سخت پاي بند بودند و تخطى از آن را مجاز نمى‌دانستند. ابراهيم موسيقى كهن را به حرير كهنه‌اي تشبيه مى‌كرد كه هرچه بيشتر در آن نگريسته شود، زيباتر مى‌نمايد و هرچه بيشتر در آن تأمل كنند، محاسنش آشكارتر مى‌گردد، اما موسيقى جديد را همانند حرير تازه‌بافتى مى‌دانست كه چشمها را خيره مى‌كند، اما با تأمل در آن معايبش آشكار و از زيباييش كاسته مى‌گردد [۱۹۲] اسحاق به ويژه در اين وادي گوي سبقت از پدر ربود. او چنان شيفتة موسيقى كهن عرب بود كه هر نوع تغيير در سنن موسيقى پيشينيان را عملى زشت و نكوهيده مى‌شمرد [۱۹۳] قس: [۱۹۴] [۱۹۵] عجيب اينكه رقيب او ابن جامع (ه م) كه اشراف زاده‌اي قرشى بود از تغيير و نوآوري در موسيقى عرب استقبال مى‌كرد و خود و هواخواهانش، مُخارِق عَقِيد و ديگران، در برابر سنت طلبان پيرو ابراهيم، جبهة مخالفى تشكيل داده بودند [۱۹۶] [۱۹۷]. با آنكه اين رقابتها افزون بر انگيزه‌هاي هنري، دلايل شخصى و حرفه‌اي نيز داشته و به گفتة فارمر (همانجا) اساساً از حسادت نسبت به موقعيت عالى خاندان موصلى در بارگاه خلفا سرچشمه مى‌گرفته است، رهبران اين گروه رقيب را بايد پيشگامان دو مكتب متفاوت به شمار آورد كه بعدها به ترتيب به مكتب كهن (كلاسيك) عربى به رهبري اسحاق موصلى و مكتب ابداعى ايرانى (رمانتيك) به رهبري ابراهيم بن مهدي (ه م) معروف شدند [۱۹۸] [۱۹۹] [۲۰۰] [۲۰۱] [۲۰۲]. ظاهراً دلبستگى ابراهيم به موسيقى كهن عرب همچون پاره‌اي خصوصيات ديگر وي با محيط تربيتى و نيز خوي و خصلت او بى‌ارتباط نبوده است. او «عجم» ي بود كه از اوان كودكى جذب فرهنگ عربى‌ِ زادگاه خود كوفه شده بود. با آنكه پدر و مادرش ايرانى بودند، در خانواده‌اي عرب پرورش يافته و با زبان و سنن قومى عرب خو گرفته بود. دوران كودكى و نوجوانى او يكسره به دور از سرزمين پدريش سپري شده بود. بعدها نيز جز سفر ري و اقامت كمابيش طولانيش درآن شهر، كه ظاهراً نخستين تماس مستقيم او با ايران و فرهنگ آن بوده است، و نيز برخى سفرهاي ديگر كه پيش‌تر بدانها اشاره شد، مجال ديگري براي آشنايى مستقيم با فرهنگ و آداب و رسوم سرزمين نياكانش نداشته است. از آنچه دربارة دورة كودكى و جوانى وي نقل شده، نكته‌اي نيز كه دال بر آشنايى او با زبان و ادب فارسى يا ميل وي به فراگيري آن باشد، به دست نمى‌آيد. بدين سبب روشن نيست كه آيا زبان فارسى را به درستى مى‌دانسته و آيا همواره مى‌توانسته است بدان تكلم كند يا نه، گرچه از تصويري كه خود از زندگيش در ري به دست داده چنين برمى‌آيد كه در معاشرت با ايرانيان مشكلى نداشته است [۲۰۳] چنانكه ازدواجش با دُوشار و شاهك رازي نيز مؤيد همين نظر است. در هر حال اگر هم پيوند او با فرهنگ و ادب ايرانى هيچگاه گسيخته نشده باشد، قرينه‌اي نيز در دست نيست كه دال بر انس و الفت او با فرهنگ سرزمين نياكانش باشد.
شخصیت ابراهیم موصلی
ظاهراً مرگ زودرس پدر و در نتيجه مؤانست وي با اعراب در شخصيت او تأثيري قاطع داشته و با فراهم آوردن امكان تأثير عوامل قومى و فرهنگى عرب بر شخصيت وي ماية دوري تدريجى او از فرهنگ و سنن ايرانى شده است. لذا عجيب نيست كه از علائق ملى در او اثري نمى‌بينيم، چنانكه باكى نداشته كه نسب خود را انكار كند و خود را موصلى بخواند [۲۰۴] [۲۰۵] و يا نام ايرانى پدر خود را چنانكه گفتيم، به نام عربى تبديل كند. اينگونه رفتار البته با حال و هواي اجتماعى و فرهنگى آن روزگار، كه در آن حاكميت اعراب با ستيزه‌جويى فزايندة شعوبيان مواجه شده بود، سازگار بوده است، اما دلبستگى به فرهنگ و موسيقى كهن عرب و جانبداري مصرانه از سبكهاي كهن حجازي در برابر عناصر و سبكهاي موسيقى سرزمينهاي ديگر به ويژه ايران، آن هم از جانب كسى كه خود ايرانى تبار بوده است، بى گمان از مرز احتياط و دورانديشى بسى فراتر مى‌رود. اين پديده‌اي است كه نشان از همدلى و سنخيت روحى دارد و شايد بتوان آن را نوعى دفاع از ميراث فرهنگى جامعه‌اي خواند كه ابراهيم ظاهراً خود را دست كم از لحاظ تربيتى، عضوي از آن مى‌دانسته است. شخصيت و خوي و خصلت ابراهيم نيز طبعاً در اين وضع بى‌تأثير نبوده است. ابراهيم هنرمندي بود كه آسودگى و بهره مندي از مواهب زندگى را بر مبارزه‌جويى و درگيري در كشاكشهاي اجتماعى ترجيح مى‌داد. از سياست دوري مى‌جست، عشرت طلب و كامجوي بود. صفحات اغانى مشحون از ذكر مجالس لهو و كامرانى او و دوستانش دربارگاه خلفاست. هنرمندي را از ثروت اندوزي جدا نمى‌دانست. چندانكه از بركت هنر و قريحة خود ثروتى افسانه‌اي به چنگ آورد، و از آنجا كه از زيركى نيز بهره‌اي وافر داشت، مى كوشيد در كنار بذل و بخششهاي فراوان [۲۰۶]از جهالت برخى اعراب توانگر، اما ساده‌دل نيز به سود خود و هنرش بهره گيرد (همو، 190-191). با دينداري و پارسايى ميانه‌اي نداشت و در بند رعايت حلال و حرام نبود. پس از مرگ وي دِعبل (148- 246ق/765-860م) در رثايش شعري سرود كه شايد بيش از هر توصيف ديگري روشنگر شخصيت و هنر او باشد. در تصاوير اين مرثيه، تارهاي عود، كنيزان خنيانگر، خمهاي شراب و مهره‌هاي شطرنج را مى‌بينيم كه در سوگ ابراهيم به عزا نشسته‌اند [۲۰۷] [۲۰۸] توان گفت آنچه اين تصاوير بدان اشاره دارند، يعنى نوازندگى، خنياگري، باده نوشى و كامرانى و به ديگر سخن موسيقى و لذت، اجزاءِ اصلى زندگى و هنر ابراهيم بوده است.
شاگردان موصلی
وي شاگردان برجسته‌اي نيز تربيت كرده است. از آن جمله‌اند ابوجعفر محمد بن حمزه، ابوصَدَقه، اسحاق فرزند وي، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن وي، سُلَيم بن سَلاّم، عَلُّويه، مُخارِق، مُعَلَّى بن طَريف و نيز بسياري كنيزان خنياگر كه از آن ميان نيز مى‌توان از بَذْل، دَنانير و مُتيَّم نام برد [۲۰۹] ابراهيم در شعر نيز صاحب ذوق بوده و منابع مختلف به اين نكته اشاره كرده‌اند [۲۱۰] [۲۱۱] [۲۱۲] [۲۱۳]. تنها ابوالفرج حدود 130 بيت از اشعار وي را عمدتاً در جلدهاي 5 و 6 اغانى نقل كرده است. اين سروده‌ها كه از قطعات كوجك 2 تا 6 بيتى تشكيل شده‌اند، معمولاً مضامينى ساده و اوزانى پُر ايقاع دارند و مى‌توان آنها را از زمرة اشعار ساده و ترانه‌وار شعراي «نوخاسته» به شمار آورد. وي اين سروده‌ها را اغلب دستماية ترانه‌هاي خود مى‌ساخته است. عامري [۲۱۴] ابراهيم را صاحب مصنفات بسيار در فقه و غريب الحديث نيز شمرده است، اما نظر به اينكه در جاي ديگري به مصنفات او اشاره نرفته و نيز با توجه به شناختى كه از زندگى و شخصيت ابراهيم داريم، اين روايت را بايد بى‌اساس تلقى كرد. آوازة ابراهيم موصلى به غرب نيز رسيده است، واين به گفته فارمر (همانجا) به بركت كتاب هزارويك شب است كه حكايات ابراهيم، گاه در هاله‌اي از افسانه، به صفحات آن راه يافته است.
پانویس
- ↑ ابوالفرج، 5/155؛
- ↑ ابن نديم، 157؛
- ↑ خطيب، 6/175؛
- ↑ سمعانى، 12/482 و ديگران
- ↑ 9/201
- ↑ ابوالفرج، 5/154؛
- ↑ ابن خلكان، 1/42؛
- ↑ يافعى، 1/420؛
- ↑ ابن نديم، همانجا
- ↑ ابوالفرج، همانجا،
- ↑ خطيت، سمعانى، همانجاها.
- ↑ ابوالفرج، 5/154- 155
- ↑ همانجا؛ ابن خلكان، 1/43؛
- ↑ نويري، 4/328
- ↑ ابوالفرج، ابن كثير، همانجاها.
- ↑ ابوالفرج، 5/154؛
- ↑ ابن نديم، همانجا
- ↑ مسعودي، 8/98؛
- ↑ خطيب، 6/176؛
- ↑ ابن خلكان، 1/42؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/280
- ↑ نويري، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/157
- ↑ همو، 5/156.
- ↑ همانجا؛ خطيب، 6/175
- ↑ نويري، همانجا؛
- ↑ ذهبى، 9/80؛
- ↑ ابن كثير، 9/ 200
- ↑ ابوالفرج، ريبرا، همانجاها
- ↑ ابوالفرج، 5/156-157؛
- ↑ خطيب، نويري، ذهبى، همانجاها
- ↑ همو، 5/157
- ↑ خطيب، 6/175-176.
- ↑ ابوالفرج، 5/156؛
- ↑ خطيب، 6/176؛
- ↑ نويري، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/157.
- ↑ نك: خانلري، 4- 5.
- ↑ ابوالفرج، 5/156؛
- ↑ ابن اثير، 6/411؛
- ↑ سمعانى، نويري، ابن كثير، همانجاها
- ↑ ابوالفرج، 5/157
- ↑ خطيب، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/156؛
- ↑ خطيب، 6/175؛
- ↑ سمعانى، ابن اثير، ابن خلكان، نويري، ابن كثير، همانجاها
- ↑ ابوالفرج، 5/157- 158؛
- ↑ نويري، همانجا
- ↑ ابوالفرج، همانجا.
- ↑ همو، 5/271؛
- ↑ خانلري، 6 -7.
- ↑ ابوالفرج، 5/158.
- ↑ يوهان فوك 2 EI،
- ↑ ابوالفرج، 5/158؛
- ↑ نويري، همانجا.
- ↑ همانجاها.
- ↑ همانجاها،
- ↑ ابوالفرج، همانجا؛
- ↑ نويري، 4/328-329؛
- ↑ قس: فارمر، .(116
- ↑ ابوالفرج، 5/158-159؛
- ↑ نويري، همانجا،
- ↑ ابوالفرج، همانجا؛
- ↑ نويري، 4/329
- ↑ ابوالفرج، 5/159-160؛
- ↑ نويري، همانجا.
- ↑ ابوالفرج، 5/159؛
- ↑ نويري، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/160-161.
- ↑ 6/49، 63.
- ↑ سلطانى، 40، حاشيه.
- ↑ فارمر، 93،
- ↑ ابوالفرج، 5/160؛
- ↑ ابن خلكان، 1/42؛
- ↑ صفدي، 6/99؛
- ↑ يافعى، همانجا؛
- ↑ عامري، 175؛
- ↑ ابن عماد، 1/319
- ↑ ابوالفرج، نويري، همانجاها.
- ↑ ابوالفرج، 6/152؛
- ↑ فارمر، 116 ؛
- ↑ دانش پژوه، 9
- ↑ ابوالفرج، 6/153؛
- ↑ قس: فارمر، .113
- ↑ ابوالفرج، 5/159؛
- ↑ نويري، همانجا
- ↑ فارمر، 93
- ↑ ابوالفرج، 5/160-162؛
- ↑ نويري، 4/330-321.
- ↑ ابوالفرج، 6/303؛
- ↑ قس: فارمر،
- ↑ ابوالفرج، 5/163؛
- ↑ نويري، 4/331.
- ↑ فارمر، .93
- ↑ ابوالفرج، 5/203-204.
- ↑ همو، 5/242.
- ↑ جاحظ، 37- 38؛
- ↑ ابن عبدربه، 6/31؛
- ↑ ابشيهى، 1/170.
- ↑ ابوالفرج، 6/175؛
- ↑ قارمر، .113
- ↑ فارمر، .116
- ↑ ابوالفرج، 5/166، 220.
- ↑ ص 220؛ خطيب،
- ↑ ابن خلكان، 1/43
- ↑ ذهبى، ابن كثير، همانجاها؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/126؛
- ↑ فارمر، .(117
- ↑ ابوالفرج، 5/163؛
- ↑ ابن كثير، 9/200-201؛
- ↑ ابن تغري بردي، فارمر، همانجاها
- ↑ ابن عبدربه، 6/32؛
- ↑ فارمر، همانجا.
- ↑ ابوالفرج، 5/253؛
- ↑ نويري، 4/341؛
- ↑ فارمر، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/242؛
- ↑ طبري، 8/233؛
- ↑ مسعودي، 6/288- 289؛
- ↑ ابن اثير، 6/108.
- ↑ 5/188-189
- ↑ ابوالفرج، 5/168- 169
- ↑ همو، 5/203
- ↑ همو، 5/222-223
- ↑ همو، 5/251
- ↑ اغانى 5/202
- ↑ طبري، 8/286؛
- ↑ ازدي، 13/302؛
- ↑ مقدسى، 6/106؛
- ↑ العيون و الحدائق، 3/304- 305؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/119
- ↑ ابوالفرج، 5/155؛
- ↑ ابن نديم، 157؛
- ↑ خطيب، 6/177؛
- ↑ ابن خلكان، همانجا؛
- ↑ نويري، 4/328، 341 و منابع متعدد ديگر
- ↑ ابوالفرج، 5/253؛
- ↑ ابن خلكان، همانجا؛
- ↑ صفدي، 6/100؛
- ↑ يافعى، 1/421
- ↑ خطيب، 6/177- 178؛
- ↑ يافعى، همانجاها
- ↑ عبدربه، 5/377؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/128
- ↑ عباس بن احنف همانجاها؛
- ↑ سراج قاري، 1/231؛
- ↑ نويري، 4/341
- ↑ سراج قاري، ابن خلكان، همانجاها؛
- ↑ ابن كثير، 9/ 209
- ↑ ابن خلكان، ابن كثير، همانجاها
- ↑ ابوالفرج، 5/254؛
- ↑ ابن عبدربه، 5/377- 378؛
- ↑ سراج قاري، ابن تغري بردي، همانجاها؛ قس: فارمر، همانجا
- ↑ 3/25
- ↑ 2/128-129
- ↑ فارمر، 91
- ↑ ابن خلدون، 427؛
- ↑ بروكلمان، 162،
- ↑ خطيب، 6/175؛
- ↑ سمعانى، ذهبى، همانجاها؛
- ↑ صفدي، 6/99؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/126
- ↑ ابوالفرج، 5/230-231
- ↑ ابوالفرج، 5/201-202؛
- ↑ ابن خلكان، 1/42؛
- ↑ صفدي، ابن كثير، همانجاها.
- ↑ ذهبى، همانجا؛
- ↑ ابن نغري بردي، 2/260
- ↑ ابن‌خلكان، همانجا؛ يافعى،1/420
- ↑ ابوالفرج، 5/187؛
- ↑ ابوالفرج، 21/56
- ↑ همو، 5/230؛ ريبرا، .49
- ↑ نك: فارابى، 1042-1043؛
- ↑ خوارزمى، 246.
- ↑ مسعودي 8/98
- ↑ ابوالفرج، 5/231-236؛ قس: مقري، 4/122-123
- ↑ نك: مقري، همانجا؛ باربيه دومنار، 307 ؛
- ↑ ريبرا، 103 ؛
- ↑ شيلُوا، 195 ، حاشيه
- ↑ ص 138-139
- ↑ نك: ابوالفرج، 5/231-237
- ↑ همو، 1/7-9؛ قس؛ ريبرا، 94 ؛
- ↑ فارمر، 22؛ همو، .119
- ↑ نك: بلاشر، 1/211 به بعد.
- ↑ ابوالفرج، 5/170؛ قس: فارمر، .102
- ↑ ريبرا، .46
- ↑ ابوالفرج، 3/251؛
- ↑ ريبرا، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/163.
- ↑ نك: فارمر، 126 -124
- ↑ فارمر، 91 ،
- ↑ كاتب، 30.
- ↑ ابوالفرج، 10/69؛
- ↑ باربيه دومنار، 328 -327 ؛
- ↑ فارمر، .148
- ↑ قس: فارمر، 146 ؛
- ↑ دانش پژوه، 9
- ↑ نك: ابوالفرج، 10/69 -70؛
- ↑ قس: باربيه دومنار، 329 -327 ؛
- ↑ ريبرا، 69 -66 ؛
- ↑ فارمر، 148 -146 ؛
- ↑ دانش پژوه، همانجا
- ↑ ابوالفرج، 5/158.
- ↑ همو، 5/159؛
- ↑ خانلري، 6
- ↑ نك: ابوالفرج، 5/169
- ↑ نك: راغب، 2/314؛
- ↑ دعبل، 262-263.
- ↑ نك: ابوالفرج، 5/227، 6/164، 239-240، 7/293، 11/333، 15/356، 17/75، 18/65؛ قس: ريبرا، 50 ؛ فارمر، .117
- ↑ ابوالفرج، 5/169-170؛
- ↑ خطيب، سمعانى، ذهبى، صفدي، همانجاها؛
- ↑ ابن كثير، 9/200؛
- ↑ ابن تغري بردي، 2/126
- ↑ ص 175
مآخذ
ابشيهى، محمد، المستطرف فى كل فن مستظرف، قاهره، 1371ق/ 1952م؛ ابن اثير، الكامل، بيروت، 1385ق/1965م؛ ابن تغري بردي، النجوم الزاهرة، قاهره، 1349ق/1930م؛ ابن خلدون، مقدمه، بيروت، داراحياء التراث العربى؛ ابن خلكان، وفيات الاعيان، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1398ق/1978م؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفريد، به كوشش احمد امين و ديگران، قاهره، 1368ق/1949م؛ ابن عماد، عبدالحى، شذرات الهذب، قاهره، 1350ق/1931م؛ ابن كثير، البداية و النهاية، قاهري، 1351- 1358ق؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابوالعتاهيه، اسماعيل، ديوان، بيروت، 1384ق/1946م؛ ابوالفرج اصفهانى، على، اغانى، بيرت، داراحياء التراث العربى؛ ازدي، يزيد، تاريخ الموصل، به كوشش على حبيبة، قاهره، 1387ق/1697م؛ بروكلمان، كارل، تاريخ ملل و دول اسلامى، ترجمة هادي جزايري، تهران، 1346ش؛ بلاشر، رژي، تاريخ ادبيات عرب، ترجمة آ. آذرنوش، تهران، 1363ش؛ جاحظ، عمرو، كتاب التاج، به كوشش احمد زكى پاشا، قاهره، 1322ق/1914م؛ خانلري، پرويز، «ابراهيم ماهان و اسحاق موصلى»، مجلة موسيقى، دورة سوم، شم 40، بهمن 1328ش؛ خطيب بغدادي، احمد، تاريخ بغداد، قاهره، 1931م؛ خوارزمى، محمد، مفاتيح العلوم، به كوشش فان فلوتن، ليدن، 1895م؛ دانش پژوه، محمد تقى، مداومت در اصول موسيقى ايران، 1355ش؛ دعبل بن على خزائى، شعر دعبل، به كوشش عبدالكريم الاشتر، دمشق، 1403ق/1983م؛ ذهبى، شمس الدين محمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب الارنؤط و كامل الخراط، بيروت، 1404ق/1984م؛ راغب اصفهانى، حسين، محاضرات الادباء، قاهره، 1287ق/1870م؛ سراج قاري‌ء، جعفر، مصارع العشاق، بيروت، دارصادر؛ سلطانى، سلطانعلى، «موسيقى و موسيقى شناسان ايران»، مهر، س 7، شم 1، 2، مهر و آبان 1321ش؛ سمعانى، عبدالكريم، الانساب، به كوشش شرف الدين احمد، حيدرآباد دكن، 1401ق/1981م؛ صفدي، خليل بن ابيك، الوافى بالوفيات، به كوشش س. ددرينگ، بيروت، 1392ق/1972م؛ طبري، تاريخ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1960- 1968م؛ عامري، يحيى بن ابى بكر، غربال الزمان، به كوشش محمد ناجى زعبى العمر، دمشق، 1405ق/ 1985م؛ العيون و الحدائق، به كوشش دخويه و دي‌يونگ، ليدن، 1865م؛ فارابى، محمد، كتاب الموسيقى الكبير، به كوشش غطّاس عبدالملك خشبه، قاهره، دارالكاتب العربى للطباعة و النشر؛ فرمر، هنري جورج، مصادر موسيقى العربية، ترجمة حسين نصار، قاهره، مكتبة مصر؛ كاتب، حسن احمد، كمال ادب الغناء، به كوشش غطاس عبدالملك خشبه، قاهره، 1395ق/1975م؛ مسعودي، على، مروج الذهب، به كوشش باربيه دومنار، پاريس، 1871-1874م؛ مقدسى، مُطَهَّر بن طاهر، البدء و التاريخ، به كوشش كلمان هوار، پاريس، 1919م؛ مقري تلمسانى، احمد، نفح الطيب، به كوشش يوسف الشيخ محمد البقاعى، بيروت، 1406ق/1986م؛ نويري، احمد، نهايةالادب، قاهره، وزارة الثقافة والارشاد القومى؛ يافعى، عبدالله، مرآةالجنان، حيدرآباد دكن، 1334-1349ق؛ نيز: Barbier de Meynard, M. C., "Ibrahim fils de Mehdi", J A, vol. XIII, paris, 1869; EI 2 ; Farmer, H. G., History of Arabian Music, London, 1967" K b tib Hasan ibn Ahmad, La perfection des connaissances musicales, ed. Amnon Shiloah, Paris, 1972; Ribera, Julian, Music in Ancient Arabia And Spain, Translated and abridged by Eleanor Hague and Marion Leffingwell, New York, 1970.
منابع
- دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد2، صفحه724، مدخل "ابراهیم موصلی" از مهران ارزنده، در دسترس درکتابخانه مدرسه فقاهت بازیابی: 4آذر ماه 1392.
