ابن ابی الحدید

فخر الدين ابوحامد عبدالحميد معروف به (ابن ابي الحديد) اديب، متکلم، مورخ، شاعر، فقيه شافعي، اصولي معتزلي و از علماي قرن هفتم هجري است.

ولادت و خاندان

ابن ابی الحدید در ذيحجه سال 586 در مدائن متولد شد. خانواده‌اش اهل علم و دانش بودند. پدر و یکی از برادرانش قاضی و برادر دیگرش شاعر و از جمله اهل ادب بود. ابن ابی الحدید جوانیش را در زادگاهش با تحصیل علوم سپری نموده است. پدرش بهاءالدين محمدالمدايني و به قولي هبة الله فرزند محمد المدايني است.

ابن ابی الحدید و معتزله

ابن ابي الحديد، در مدائن بزرگ شد و در همانجا علم کلام و اصول را ياد گرفت. در اوايل جواني به بغداد رفت و در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بيشتر آنها شافعي مذهب بودند، به کسب علم و دانش پرداخت. در محافل ادبي و علمي شرکت مي کرد و به قولي او "معتزلي جاحظي" شد و در زمره عالمان آن زمان در آمد. او در اصول، معتزلي و در فروع، شافعي بود و مشربي بين تسنن و تشيع براي خود انتخاب کرده بود. در مباحث عقيدتي خود در شرح نهج البلاغه، به موافقت با "جاحظ" تصريح دارد به همين جهت او را معتزلي جاحظي مي دانند.

ارادت ابن ابی الحدید به امام علی علیه السلام

او با وجود اينکه ظاهرا سني مذهب بود، اما ارادت خاصي به اميرمومنان علي (ع) داشت و به پيروي از مکتب معتزله، او را افضل از خلفاي سه گانه مي داند و تصريح مي کند که آن حضرت هم در کثرت ثواب و هم در فضايل و خصال حميده، از ديگران افضل است. اين موضوع در کتابش کاملا مشهود است.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید

شهرت ابن ابی الحدید به شرحی است که بر کتاب نهج البلاغه نوشته است. شرح نهج البلاغه او بلاخص از جهت مباحث تاریخی که در آن مطرح نموده است حائز اهمیت است.

یکی دیگر از کارهای او در این شرح توجه به معاني الفاظ و مستند سازي آنها با کمک آراي لغويان و کتاب هاي لغوي است.

شرح مفردات، ترکيبات، اعراب، آرايه هاي ادبي، ذکر شاه بيت‌هاي اديبانه،‌هنري، فصيح ، بليغ و موزون آن، از جمله کارهاي مهم ابن ابي الحديد در این شرح مي باشد.

شعر ابن ابی الحدید

ابن ابي الحديد از زمره ي شاعران مي باشد. ابن ابي الحديد، در شعر طبعي رسا داشت و انواع شعر را مي سرود. ولي مناجات و اشعار عرفاني او مشهورتر است. از اشعار او در مدح امیرالمومنین علی علیه السلام است:

ووارث علم المصطفى وشقيقه اخا ونظيرا في العلى والاواصر

ترجمه: علی علیه السلام وارث علم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم و برادر او بود و برادر و همتای او در بزرگی و پیوند خویشی است.

ألا إنما الاسلام لولا حسامه كعفطة عنز أو فلامة حافر

ترجمه: همانا اگر شمشیر او نبود اسلام بی ارزش می شد.

ألا إنما التوحيد لولا علومه كعرضة ضليل أو كنهبة كافر

ترجمه: همانا اگر علوم او نبود توحید همچون گمراهی گمراه یا غنیمت کافر می گردید.

مشاغل حکومتی ابن ابی الحدید

او معاصر خلفاي عباسي و از رجال دربار بود و به مناسبت نزديکي با مويدالدوله محمد بن محمدبن عبدالکريم قمي، معروف به (ابن علقمي ) وزير اديب و دانشمند مستعصم، آخرين خليفه عباسي، در شمار کاتبان ديوان دارالخلافه در آمد و کتاب خود را به نام (ابن علقمي ) نوشت. او نيز براي تاليف اين کتاب، صد هزار دينار به او صله داد. سال 642 در حمله مغولان به بغداد اسير شد ولي به واسطه وساطت بعضي از بزرگان اين شهر از جمله خواجه نصيرالدين طوسي و علماي بغداد، آزاد شد. او در همين سال 642 هـ ق به عنوان ناظر حله، انتخاب، سپس "خواجه" اميرعلاءالدين طبرس و بعد ناظر بيمارستان عضدي و سرانجام در کتابخانه هاي بغداد به نظارت پرداخت. او در شنا و شکار و تيراندازي بسيار مهارت داشت.

از ویژگی های منحصر به فرد ابن ابی الحدید آن است که با وجود منصب های دولتی که داشت هیچ وقت خود را از کسب علم و دانش کنار نکشیده تا جائیکه حتی در تاریخ اسلام نیز یکی از کم نظیرها گردید.

برخی از آثار ابن ابی الحدید

• شرح نهج البلاغه، مهمترین کتاب او است که آن را به نام وزیر دوره خود، ابن علقمی نوشت و ابن علقمی برای تالیف این کتاب، صد هزار دینار به او صله داد.
• الفلک الدائر علی المثل السائر.
• مجموعه المستنصریات که یک مجموعه شعری است.
• العبقری الحسان
• الفلک الدائر

درگذشت

بنا به نقل ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء در پنجم جمادی الاخر سال 656 هجری قمری به دیار باقی شتافت.

منابع

• كتاب معجز الآداب في معجم الألقاب،گرد آوري: مرتضي رستمي، زندگینامه ابن ابی الحدید بازیابی :20 مهرماه 1392.
• دانشنامه رشد بازیابی :20 مهرماه 1392.
• شعراء اهل البیت بازیابی :20 مهرماه 1392.