آل ابی رافع

آل ابی‎رافع، از خاندان های بزرگ شیعه از تبار نخستین کسانی که اسلام آوردند. بزرگ و بنیانگذار این خاندان، ابورافع، صحابی معروف آزاد کرده و مولای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود که نجاشی او را در زمرة سلف صالح برشمرده است.

دیگر افراد این خانواده که در کتاب های رجال از آنان یاد شده و عبارتند از عبیدالله‎ بن ‎ابی رافع و 4 پسرش محمد و عون و عبدالله و فضل، برادرش علی ‎بن ‎ابی رافع و نوادگانش عبدالرحمن‎ بن ‎محمد و عبدالله (عبیدالله)‎ بن ‎علی.

1. ابورافع از قبطیان بود. درباره نام او اختلاف نظر است و در کتاب های گوناگون نامهایی چون اسلم، ابراهیم، ثابت، هرمز، سنان، قرمان، صالح، یزید، یسار و عبدالرحمن را برای او یاد کرده‎اند ولی بیشتر نام او را اسلم دانسته‎اند. ابورافع نخست بردة عباس ‎بن ‎عبدالمطلب بود. عباس او را به پیامبر صلی الله علیه و آله بخشید.

چون ابورافع خبر مسلمان شدن عباس ‎بن ‎عبدالمطلب را به پیامبر داد، رسول اکرم صلی الله علیه و آله او را به مژدگانی این پیام آزاد کرد. ابورافع در مکه پیش از هجرت مسلمان شد. او از جمله کسانی بود که برای فرار از ستم کفار قریش، با جعفر بن ‎ابیطالب به حبشه مهاجرت کرد. تاریخ اسلام آوردن او دانسته نیست ولی گفته‎اند زمانی مسلمان شد که هنوز مسلمانان به سوی مسجدالاقصی نماز می‎گزاردند.

مشهور است که ابورافع با پیامبر به مدینه هجرت نکرد بلکه تا جنگ بدر در مکه ماند و و پس از آن در مدینه به پیامبر پیوست؛ اما روایتی دیگر ناقض این قول است. پس از ورود به مدینه، پیامبر مولاه خود سلمی را به ازدواج او درآورد و عبیدالله از او زاده شد. ابورافع پس از مهاجرت به مدینه در همه جنگها حضور داشت و از نزدیکان و یاران پیامبر اسلامی صلی الله علیه و آله به شمار می‎رفت، چنانکه حضرت رسول درباره او فرمود: «هر پیامبری امینی دارد و امین من ابورافع است».

ابورافع پس از درگذشت پیامبر، ملازمت امام علی علیه السلام را اختیار کرد و همراهش بود تا خلافت به وی رسید. وقتی معاویه در شام و طلحه و زبیر در بصره با خلافت امام علی علیه السلام به مخالفت برخاستند، ابورافع گفت که پیامبر اسلام این واقعه را پیش از این به او خبر داده و فرموده بود که علی علیه السلام بر حق است و مخالفان او بر باطلند.

او در 85 سالگی زمین و خانه‎اش را در خیبر و مدینه فروخت و در رکاب امام علی علیه السلام به کوفه مهاجرت کرد. در همین اوقات بود که می‎گفت «سپاس خدای را که به منزلتی دست یافتم که هیچ کس به آن نرسید، زیرا دو بیعت کردم: عقبه و رضوان؛ و به سوی دو قبله نماز گزاردم و سه ‎بار هجرت کردم».

او در کوفه از سوی امام علی علیه السلام به خزانه داری بیت‎المال منصوب شد و دو فرزندش عبیدالله و علی ‎نیز به دبیری امام پرداختند. بر اساس روایتی، ابورافع تا روزگار امام حسن علیه السلام زنده بود و پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام همراه امام حسن علیه السلام به مدینه بازگشت.

اگر این روایت درست باشد باید پنداشت که در آن هنگام سن او از 90 در گذشته بود. پس از بازگشت به مدینه چون ابورافع قبلاً زمین و خانه خود را فروخته بود، امام حسن علیه السلام نیمی از خانه امام علی علیه السلام و یک قطعه زمین در اطراف مدینه به اقطاع به او داد که پس از مرگ او، فرزندش عبیدالله آن را به 000‘170 (احتمالا درهم) بفروخت.

در مورد تاریخ درگذشت ابورافع اختلاف است. برخی مرگ او را در سال شهادت امام علی علیه السلام نوشته‎اند. واقدی می‎گوید: او کمی پیش از عثمان یا کمی بعد از او درگذشته است. برخی نیز تاریخ مرگ او را در روزگار خلافت امام علی علیه السلام دانسته‎اند، اما چنان که اشاره شد یکی از روایات نجاشی بر پیوند او با امام حسن علیه السلام تأکید دارد.

ابورافع به جمع آوری و تدوین و تبویب احادیث همت گماشت و کتاب‎السنن والاحکام والقضایا را که نخستین کتاب فقهی بود، گردآوری کرد. ظاهرا در تاریخ اسلام او نخستین کسی است که کتاب فقهی نوشته است. این کتاب شامل بابهای: نماز، روزه، حج، زکات و قضاء است و در آن از امام علی علیه السلام روایت شده است. از ابورافع روایت های فراوانی به وسیله فرزندان و همسرش سلمی و دیگران نقل شده است. مسلمانان و به‎ویژه شیعیان او را در شمار راویان «ثقه» نهاده‎اند.

2. عبیدالله‎ بن ‎ابی رافع، از تابعین و بنا به قول شیخ ‎مفید از اخیار شیعه و از خواص اصحاب امام علی علیه السلام و دبیر او بود و در جنگهای آن امام شرکت می‎جست. او دو کتاب نوشته است:

الف ـ قضایا امیرالمؤمنین، شاید نخستین کتابی باشد که درباره قضاوت های امام علی علیه السلام نگاشته شده است.

ب ـ تسمیه من شهد مع امیرالمؤمنین‎ الجمل و صفین والنهروان من‎الصحابه. (طوسی، ص 202)

به احتمال قوی عبیدالله در تاریخ اسلام نخستین کسی است که درباره رجال کتابی نوشته است. عبیدالله در میان راویان شیعه «ثقه» شناخته شده است. او از پدرش ابورافع و امام علی علیه السلام و ابوهریره روایت کرده است.

3. علی ‎بن ‎ابی رافع، از فقهای تابعین است که روایات بسیاری از پیامبر صلی الله علیه و آله به یاد داشته است. او از خواص امام علی علیه السلام به شمار می‎آمد و در تمام جنگهای آن حضرت حضور داشت. نزد امام فقه آموخت و در روزگار وی کتابی در فقه نوشت که نجاشی بدون ذکر عنوان، آن را یاد کرده است. از دیگر افراد این خاندان شرح حال روشنی بدست نیست.

منابع

• سایت دائره المعارف طهور، بازیابی: 21 اردیبهشت 1392 (برگرفته از دائره المعارف بزرگ اسلامی).