دیوان بیت المال: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر [[اسلام]] برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی بکار می رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری دیوان های اداری، بیت المال به صورت مؤسسة مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد.<ref name = "دانشنامه جهان اسلام">، ذیل مدخل بیت المال (محمدکاظم رحمان ستایش)، بازیابی: 25 بهمن 1391.</ref>
−
تعبیر «بیت مال المسلمین » در صدر اسلام برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می رفت ، سپس تعبیر «بیت المال » جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری دیوانهای اداری ، بیت المال به صورت مؤسسة مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد.<ref name = "دانشنامه جهان اسلام">، ذیل مدخل بیت المال (محمد کاظم رحمان ستایش)، بازیابی:25 بهمن 1391</ref>
 
  
 
==رفتارها با بیت المال در صدر اسلام==
 
==رفتارها با بیت المال در صدر اسلام==
  
 
===رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با بیت المال===
 
===رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با بیت المال===
−
جزیرة العرب قبل از اسلام دولت واحد و نظام مالی خاص نداشت و نظام و عرف قبیله ای بر آن منطقه حاکم بود. پس از انتشار دعوت اسلام و پیشرفت آن ، پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به سازماندهی و تنظیم شئون اداری ـ مالی حکومت اسلامی پرداخت . اولین درآمدهای این حکومت غنایمی بود که در غزوات به دست مسلمانان می افتاد و به دستور پیامبراکرم بین همة مسلمانان تقسیم می شد
+
 
 +
جزیرة العرب قبل از [[اسلام]] دولت واحد و نظام مالی خاص نداشت و نظام و عرف قبیله ای بر آن منطقه حاکم بود. پس از انتشار دعوت اسلام و پیشرفت آن، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به سازماندهی و تنظیم شئون اداری ـ مالی حکومت اسلامی پرداخت.
 +
 
 +
اولین درآمدهای این حکومت غنایمی بود که در غزوات بدست مسلمانان می افتاد و به دستور پیامبر اکرم بین همه مسلمانان تقسیم می شد.
  
 
===بیت المال در زمان ابوبکر===
 
===بیت المال در زمان ابوبکر===
−
پس از سال سیزدهم ، فتوحات گستردة مسلمانان اموال منقول و غیرمنقول بسیاری نصیب ایشان کرد. این امر مقتضی وجود مرکزی برای حفظ اموال و دستگاهی برای رسیدگی به آنها بود. بنیان بیت المال رسمی حکومتی در زمان ابوبکر نهاده شد. در برخی متون تاریخی آورده اند که ابوبکر، عمربن خطاب را متولّی بیت المال خود کرده بود. <ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
+
 
 +
پس از سال سیزدهم، فتوحات گسترده مسلمانان اموال منقول و غیرمنقول بسیاری نصیب ایشان کرد. این امر مقتضی وجود مرکزی برای حفظ اموال و دستگاهی برای رسیدگی به آنها بود. بنیان بیت المال رسمی حکومتی در زمان ابوبکر نهاده شد. در برخی متون تاریخی آورده اند که ابوبکر، عمر بن خطاب را متولی بیت المال خود کرده بود.<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
  
 
===تاسیس دیوان در زمان عمر===
 
===تاسیس دیوان در زمان عمر===
  
−
اولين كسى كه ديوان را در اسلام پايه گذارى نمود عمر بن خطاب بود. دليل اين امر سرازير شدن اموال به دنبال كثرت فتوحات و دستيابى به ثروت‌هاى پادشاهان بود. مسلمانان نمى‌دانستند با اين اموال چه كنند و چگونه از آن‌ها نگه دارى كنند. گفته‌اند يكى از اشخاص هنگامى كه مشاهده كرد خليفه دوم در چگونگى توزيع اموال ترديد دارد، به او گفت: پادشاهان شام ديوانى دارند كه اسامى لشكريان در آن ثبت است. وى عمر را به تدوين ديوان تشويق كرد.
+
اولين كسى كه ديوان را در [[اسلام]] پايه گذارى نمود، عمر بن خطاب بود. دليل اين امر سرازير شدن اموال به دنبال كثرت فتوحات و دستيابى به ثروت‌هاى پادشاهان بود. مسلمانان نمى‌دانستند با اين اموال چه كنند و چگونه از آن‌ها نگهدارى كنند. گفته‌اند يكى از اشخاص هنگامى كه مشاهده كرد خليفه دوم در چگونگى توزيع اموال ترديد دارد، به او گفت: پادشاهان شام ديوانى دارند كه اسامى لشكريان در آن ثبت است. وى عمر را به تدوين ديوان تشويق كرد.
 +
 
 +
برخى گفته‌اند: عمر در اين رابطه با [[امام على]] ‌عليه السلام‌ مشاوره نمود، آن حضرت به او فرمود: اموال را هر سال تقسيم نما و چيزى از آن را نگه ندار. عثمان گفت: اموال زيادى را مشاهده مى‌كنم كه براى تمامى مردم كافى است. خالد ابن وليد گفت: من در شام ديدم كه ملوك آن ديار دفاترى جهت تدوين امور لشكريان خود داشتند. پس از مباحثاتى قرار شد اسم افراد نوشته و ملاك، قرابت به [[رسول خدا]] صلى الله عليه و آله‌ و سابقه در اسلام شود.
  
−
برخى گفته‌اند عمر در اين رابطه با امام على‌عليه السلام‌مشاوره نمود، آن حضرت به او فرمود: اموال را هر سال تقسيم نما و چيزى از آن را نگه ندار. عثمان گفت: اموال زيادى را مشاهده مى‌كنم كه براى تمامى مردم كافى است. خالد ابن وليد گفت: من در شام ديدم كه ملوك آن ديار دفاترى جهت تدوين امور لشكريان خود داشتند. پس از مباحثاتى قرار شد اسم افراد نوشته و ملاك، قرابت به رسول خداصلى الله عليه وآله‌و سابقه در اسلام شود.
+
تشكيل ديوان در سال 20 هجرى به انجام رسيد و دفاتر نوشته شد و اسامى مردم به حسب قرابت به رسول خدا صلى الله عليه و آله‌ و سابقه در اسلام در دفاتر ثبت شد. اين ديوان داراى چند بخش بود:
  
−
تشكيل ديوان در سال 20 هجرى به انجام رسيد و دفاتر نوشته شد و اسامى مردم به حسب قرابت به رسول خداصلى الله عليه وآله‌و سابقه در اسلام در دفاتر ثبت شد. اين ديوان داراى چند بخش بود:
+
# امور لشكرى
−
1 - امور لشكرى؛ 2 - حقوق و رسوم و كارها؛ 3 - امور كارگزاران؛ 4 - بيت المال. <ref> پژوهشى در بيت‌ المال‌
+
# حقوق و رسوم و كارها
−
(قسمت اول)، ناصر رفیعی محمدی، فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره 41-42 (پاييز و زمستان 1384) در دسترس در [http://www.shareh.com/persian/magazine/jahad/41-42/ شبکه شارح]، بازیابی: 25 بهمن 1391 </ref>
+
# امور كارگزاران
 +
# بيت المال<ref>پژوهشى در بيت‌ المال‌
 +
(قسمت اول)، ناصر رفیعی محمدی، فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره 41-42 (پاييز و زمستان 1384) در دسترس در [http://www.shareh.com/persian/magazine/jahad/41-42/ شبکه شارح]، بازیابی: 25 بهمن 1391.</ref>
  
−
برخی منابع گفته اند این دیوان، دیوان «الجند» نام داشت و در مورد آن گفته اند: «دیوان جند مشتمل بر تمامی اهالی مدینه، یعنی نیروهای شرکت کننده در فتوحات و مهاجرانی که به همراه خانواده هایشان به پادگان های ولایات پیوسته بودند، می شد. نام برخی موالی نیز در این دیوان ثبت شده بود، ولی این کار دوام نیافت. همراه اسامی افراد، پرداخت ها و میزان آن هم ذکر می گردید.» <ref> دیوان در صدر اسلام(1)، عبدالعزیز الدوری / ترجمه: عباس احمدوند و منصوره مؤمنی، ماهنامه تاریخ اسلام، شماره 10 در دسترس در [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/84289 سایت حوزه] به نقل از: (ابوعبید، الاموال، شماره های 562، 567، 568؛ طبری، 4 / 163).
+
برخی منابع گفته اند این دیوان، دیوان «الجند» نام داشت و در مورد آن گفته اند: «دیوان جند مشتمل بر تمامی اهالی [[مدینه]]، یعنی نیروهای شرکت کننده در فتوحات و مهاجرانی که به همراه خانواده هایشان به پادگان های ولایات پیوسته بودند، می شد. نام برخی موالی نیز در این دیوان ثبت شده بود ولی این کار دوام نیافت. همراه اسامی افراد، پرداخت ها و میزان آن هم ذکر می گردید» .<ref>دیوان در صدر اسلام(1)، عبدالعزیز الدوری/ ترجمه: عباس احمدوند و منصوره مؤمنی، ماهنامه تاریخ اسلام، شماره 10 در دسترس در [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/84289 سایت حوزه] به نقل از: (ابوعبید، الاموال، شماره های 562، 567، 568؛ طبری، 4/ 163).</ref>
−
</ref>
 
  
 
===رفتار عثمان با بیت المال===
 
===رفتار عثمان با بیت المال===
  
−
در دورة عثمان ، برخلاف دوره دو خلیفة اوّل ، اطرافیان خلیفه و بویژه افراد خاندان اموی از اموال بیت المال ثروتمند شدند و همین امر سبب اعتراض مسلمانان شد <ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
+
در دوره عثمان، برخلاف دوره دو خلیفه اول، اطرافیان خلیفه و به ویژه افراد خاندان اموی از اموال بیت المال ثروتمند شدند و همین امر سبب اعتراض مسلمانان شد.<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
  
−
=== رفتار امیر المومنین علیه السلام با بیت المال===
+
===رفتار امیرالمومنین علیه السلام با بیت المال===
  
−
در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام سیرة پیامبر اکرم در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می کرد و در آن نماز می خواند.<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
+
در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام سیرة پیامبر اکرم در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می کرد و در آن [[نماز]] می خواند.<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>  
  
 
==دیوان بیت المال و دیوان های دیگر==
 
==دیوان بیت المال و دیوان های دیگر==
−
به درستی نمی‌دانیم که دیوان بیت‌المال از چه وقت پدید آمده است، ولی دیوان خراج که کهن‌ترین دواوینِ دولت اسلامی است، مهم‌ترین بخش از وظایف بیت‌المال، یعنی تشخیص و محاسبه و گردآوری انواع مالیاتها را برعهده داشت و بعداً دیوانهای دیگری مانند دیوان نفقات هم پدید آمد که بخش دیگری از وظایف بیت‌المال به آن محول شد. دیوان بیت‌المال که سازمانی جدا از خود بیت‌المال داشت، به عنوان نهادی اداری به‌طور نظری به خرج و دخل اموال عمومی رسیدگی می‌کرد، ولی از جنبۀ عملی، حفظ و پخش اموال عمومی در دست صاحب بیت‌المال بود که زیردست رئیس دیوان بیت‌المال کار می‌کرد. ماوردی که دیوان بیت‌المال را از دواوین چهارگانۀ دولت شمرد، به همین معنی تصریح کرده، و آورده است که وظیفۀ کاتب دیوان بیت‌المال و در واقع صاحب ذمامِ آن ـ که باید واجد دو خصیصۀ عدالت و کفایت باشد ـ عبارت است از حفظ و استیفای حقوق بیت‌المال و صرف اموال در راههای تعیین شده؛ نیز محاسبۀ اموالی را که به بیت‌المال وارد، یا از آن خارج می‌شود و مثلاً به دیوانهایی چون دیوان نفقات می‌رود، از وظایف دیوان بیت‌المال شمرده، و آورده‌اند که صاحب دیوان بیت‌المال دارای علامت و مهر مخصوص بود که اسناد مالی و چکها و حواله‌ها را با آن ممهور می‌کرد و اگر سند و حواله‌ای بدون این مهر صادر می‌شد، در دیگر دوایر دولتی اعتبار نداشت و آن را به دیوان مذکور باز می‌گرداندند. اسنادی هم که از شهرها به دیوان بیت‌المال می‌رسید، باید در اینجا بررسی و تأیید می‌شد. ممکن بود اسناد مالی این دیوان توسط وزیر یا نمایندۀ او مورد بازرسی قرار گیرد. در واقع، در دورانی که وزیران رشتۀ کارها را در دست داشتند، دیوان بیت‌المال نیز مانند برخی از دیگر دواوین مهم، غالباً به طور مستقیم زیرنظر آنان قرار داشت. حتیٰ به روزگار وزارت علی بن‌عیسیٰ جراح ـ که مورخان از کارگزاران و دیوانیان برجستۀ او مانند رؤیای دیوان نفقات و خراج و خزاین و ضیاع نام برده‌اند(ه‍ د، ابن جراح) ـ از صاحب دیوان بیت‌المال یاد نکرده‌اند و این نشان می‌دهد که این دیوان احتمالاً در دست خود او بوده است؛ از سوی دیگر مؤید این معنی است که در طی قرون و در قلمرو دولتهای مختلف در جهان اسلام، دواوین متعددی از دیوان بیت‌المال متفرع شده، یا در اطراف آن پدید آمده است.
 
  
−
چنان‌که اشاره شد، دیوان خراج یک وقت بخش مهمی از محاسبه و تعیین و دریافت بخشی از درآمدهای بیت‌المال را در دست داشت. وظیفۀ محاسبۀ اموال در طی قرون برعهدۀ دواوین دیگری نیز نهاده شد؛ مثلاً یک وقت دیوان زمام متصدی این کار بود و صاحب بیت‌المال هرماه و بعداً هر هفته روزنامجه(صورت مخارج و درآمد) را به رئیس دیوان زمام می‌داد. صورت خرج و دخل ماهانه را که جهبذ تهیه می‌کرد، ختمه، و صورت سالیانه را جامعه می‌نامیدند. برخی از این اسناد مالی اکنون نیز دردست است و می‌توان شکل محاسبه را از روی آنها بررسی کرد.<ref> [http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=130&avaid=5336 دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بیت المال" از صادق سجادی] </ref>
+
به درستی نمی‌دانیم که دیوان بیت‌المال از چه وقت پدید آمده است ولی دیوان خراج که کهن‌ترین دواوینِ دولت اسلامی است، مهم‌ترین بخش از وظایف بیت‌المال یعنی تشخیص و محاسبه و گردآوری انواع مالیات ها را بر عهده داشت و بعداً دیوان های دیگری مانند دیوان نفقات هم پدید آمد که بخش دیگری از وظایف بیت‌المال به آن محول شد. دیوان بیت‌المال که سازمانی جدا از خود بیت‌المال داشت به عنوان نهادی اداری به‌ طور نظری به خرج و دخل اموال عمومی رسیدگی می‌کرد ولی از جنبه عملی، حفظ و پخش اموال عمومی در دست صاحب بیت‌المال بود که زیردست رئیس دیوان بیت‌المال کار می‌کرد.
 +
 
 +
ماوردی که دیوان بیت‌المال را از دواوین چهارگانه دولت شمرد، به همین معنی تصریح کرده و آورده است که وظیفه کاتب دیوان بیت‌المال و در واقع صاحب ذمامِ آن ـ که باید واجد دو خصیصه [[عدالت]] و کفایت باشد ـ عبارت است از حفظ و استیفای حقوق بیت‌المال و صرف اموال در راههای تعیین شده؛ نیز محاسبه اموالی را که به بیت‌المال وارد یا از آن خارج می‌شود و مثلاً به دیوان هایی چون دیوان نفقات می‌رود، از وظایف دیوان بیت‌المال شمرده و آورده‌اند که صاحب دیوان بیت‌المال دارای علامت و مهر مخصوص بود که اسناد مالی و چک ها و حواله‌ها را با آن ممهور می‌کرد و اگر سند و حواله‌ای بدون این مهر صادر می‌شد، در دیگر دوایر دولتی اعتبار نداشت و آن را به دیوان مذکور بازمی‌گرداندند.
 +
 
 +
اسنادی هم که از شهرها به دیوان بیت‌المال می‌رسید، باید در اینجا بررسی و تأیید می‌شد. ممکن بود اسناد مالی این دیوان توسط وزیر یا نماینده او مورد بازرسی قرار گیرد. در واقع در دورانی که وزیران رشته کارها را در دست داشتند، دیوان بیت‌المال نیز مانند برخی از دیگر دواوین مهم غالباً به طور مستقیم زیرنظر آنان قرار داشت. حتی به روزگار وزارت علی بن‌ عیسی جراح ـ که مورخان از کارگزاران و دیوانیان برجسته او مانند رؤیای دیوان نفقات و خراج و خزاین و ضیاع نام برده‌اند (ه‍ د، ابن جراح) ـ از صاحب دیوان بیت‌المال یاد نکرده‌اند و این نشان می‌دهد که این دیوان احتمالاً در دست خود او بوده است؛ از سوی دیگر مؤید این معنی است که در طی قرون و در قلمرو دولت های مختلف در جهان اسلام، دواوین متعددی از دیوان بیت‌المال متفرع شده یا در اطراف آن پدید آمده است.
 +
 
 +
چنان‌که اشاره شد، دیوان خراج یک وقت بخش مهمی از محاسبه و تعیین و دریافت بخشی از درآمدهای بیت‌المال را در دست داشت. وظیفه محاسبه اموال در طی قرون برعهده دواوین دیگری نیز نهاده شد؛ مثلاً یک وقت دیوان زمام متصدی این کار بود و صاحب بیت‌المال هر ماه و بعداً هر هفته روزنامه (صورت مخارج و درآمد) را به رئیس دیوان زمام می‌داد.
 +
 
 +
صورت خرج و دخل ماهانه را که جهبذ تهیه می‌کرد، ختمه و صورت سالیانه را جامعه می‌نامیدند. برخی از این اسناد مالی اکنون نیز دردست است و می‌توان شکل محاسبه را از روی آنها بررسی کرد.<ref> [http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=130&avaid=5336 دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بیت المال" از صادق سجادی].</ref>
  
 +
==نظام بیت المال در عصر عباسی==
  
 +
در دوره [[عباسیان]] نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمت هایی در نظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدت ها برقرار بود. اهمّ این سمت ها عبارت بود از:
  
−
== نظام بیت المال در عصر عباسی==
+
# صاحب بیت المال: وی ناظر بر درآمدها و مصارف دیوان بود و آنها را در اسناد خاصی ثبت می کرد و مهر وی اسناد بیت المال را اعتبار می بخشید.
 +
# مباشر بیت المال: وظیفه وی ضبط دخل و خرج و تنظیم اسناد هر یک از کارها یا مصارف مختلف بیت المال بود. درخواست ها، رسیدها و مقرری ها را او ثبت و ضبط می کرد.
 +
# ناظر: وظیفه وی دقت در محاسبات بیت المال و بررسی اسناد آن بود. عنوان «مشارف» نیز تقریباً مترادف عنوان «ناظر» بوده است.
 +
# متولی دیوان: ناظر بر معاملات بیت المال بود و امانت یا پرداخت یا ضمانت اموال را او انجام می داد. متولی به مرور زمان، به نام «صاحب دیوان» مشهور شد.
 +
# مستوفی: تنظیم سیاست های مالی و رعایت مصالح بیت المال وظیفه وی بود و این مقام بسیار مهم شمرده می شد.
 +
# مُعین: همکار مستوفی و معاون وی در وظایفش بود.
 +
# ناسخ: از نامه های ارسالی و رسیده رونوشت برمی داشت و در صورت دخل و تصرف در آن بازخواست می شد.
 +
# عامل: ابتدا نام امیر و متولی بیت المال بود و سپس به کسی اطلاق می شد که حسابداری و حسابرسی بیت المال را بر عهده داشت.
 +
# کاتب: قائم مقام عامل بود.
 +
# جِهبِذ: منشی بود و وظیفه اش دریافت مال، دادن رسید و ثبت آن در دفاتر و مطالبه دریافت ها بود.
 +
# شاهد: وظیفة وی ضبط هر آن چیزی بود که در امور بیت المال مشاهده می کرد. (متز، ج 1، ص 131ـ132؛ ابن مماتی، ص 301ـ305؛ قلقشندی، 1383، ج5، ص466؛ حریری، ص175ـ176)
  
−
در دورة عباسیان نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمتهایی درنظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدتها برقرار بود. اهمّ این سمتها عبارت بود از: 1) صاحب بیت المال . وی ناظر بر درآمدها و مصارف دیوان بود و آنها را در اسناد خاصی ثبت می کرد و مهر وی اسناد بیت المال را اعتبار می بخشید؛ 2) مباشر بیت المال . وظیفة وی ضبط دخل و خرج و تنظیم اسناد هریک از کارها یا مصارف مختلف بیت المال بود. درخواستها، رسیدها و مقرریها را او ثبت و ضبط می کرد؛ 3) ناظر. وظیفة وی دقت در محاسبات بیت المال و بررسی اسناد آن بود. عنوان «مشارف » نیز تقریباً مترادف عنوان «ناظر» بوده است ؛ 4) متولی دیوان . ناظر بر معاملات بیت المال بود و امانت یا پرداخت یا ضمانت اموال را او انجام می داد. متولی ، به مرور زمان ، به نام «صاحب دیوان » مشهور شد؛ 5) مستوفی . * تنظیم سیاستهای مالی و رعایت مصالح بیت المال وظیفة وی بود، و این مقام بسیار مهم شمرده می شد؛ 6) مُعین . همکار مستوفی و معاون وی در وظایفش بود؛ 7) ناسخ . از نامه های ارسالی و رسیده رونوشت برمی داشت و در صورت دخل و تصرف در آن بازخواست می شد؛ 8) عامل . ابتدا نام امیر و متولی بیت المال بود و سپس به کسی اطلاق می شد که حسابداری و حسابرسی بیت المال را برعهده داشت ؛ 9) کاتب . قائم مقام عامل بود؛ 10) جِهبِذ. * منشی بود و وظیفه اش دریافت مال ، دادن رسید و ثبت آن در دفاتر و مطالبة دریافتها بود. 11) شاهد. وظیفة وی ضبط هر آن چیزی بود که در امور بیت المال مشاهده می کرد. (متز، ج 1، ص 131ـ132؛ ابن مماتی ، ص 301ـ305؛ قلقشندی ، 1383، ج 5، ص 466؛ حریری ، ص 175ـ176). این عناوین در طول شکل گیری نهاد بیت المال تا اواخر خلافت عباسیان به کار می رفت و بعدها نیز برخی از آنها همچنان کاربرد داشت .<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>
+
این عناوین در طول شکل گیری نهاد بیت المال تا اواخر خلافت [[عباسیان]] بکار می رفت و بعدها نیز برخی از آنها همچنان کاربرد داشت .<ref name="دانشنامه جهان اسلام"/>
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==

نسخهٔ ‏۲۵ فوریهٔ ۲۰۱۳، ساعت ۰۶:۵۴

تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر اسلام برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی بکار می رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری دیوان های اداری، بیت المال به صورت مؤسسة مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد.[۱]

رفتارها با بیت المال در صدر اسلام

رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با بیت المال

جزیرة العرب قبل از اسلام دولت واحد و نظام مالی خاص نداشت و نظام و عرف قبیله ای بر آن منطقه حاکم بود. پس از انتشار دعوت اسلام و پیشرفت آن، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به سازماندهی و تنظیم شئون اداری ـ مالی حکومت اسلامی پرداخت.

اولین درآمدهای این حکومت غنایمی بود که در غزوات بدست مسلمانان می افتاد و به دستور پیامبر اکرم بین همه مسلمانان تقسیم می شد.

بیت المال در زمان ابوبکر

پس از سال سیزدهم، فتوحات گسترده مسلمانان اموال منقول و غیرمنقول بسیاری نصیب ایشان کرد. این امر مقتضی وجود مرکزی برای حفظ اموال و دستگاهی برای رسیدگی به آنها بود. بنیان بیت المال رسمی حکومتی در زمان ابوبکر نهاده شد. در برخی متون تاریخی آورده اند که ابوبکر، عمر بن خطاب را متولی بیت المال خود کرده بود.[۱]

تاسیس دیوان در زمان عمر

اولين كسى كه ديوان را در اسلام پايه گذارى نمود، عمر بن خطاب بود. دليل اين امر سرازير شدن اموال به دنبال كثرت فتوحات و دستيابى به ثروت‌هاى پادشاهان بود. مسلمانان نمى‌دانستند با اين اموال چه كنند و چگونه از آن‌ها نگهدارى كنند. گفته‌اند يكى از اشخاص هنگامى كه مشاهده كرد خليفه دوم در چگونگى توزيع اموال ترديد دارد، به او گفت: پادشاهان شام ديوانى دارند كه اسامى لشكريان در آن ثبت است. وى عمر را به تدوين ديوان تشويق كرد.

برخى گفته‌اند: عمر در اين رابطه با امام على ‌عليه السلام‌ مشاوره نمود، آن حضرت به او فرمود: اموال را هر سال تقسيم نما و چيزى از آن را نگه ندار. عثمان گفت: اموال زيادى را مشاهده مى‌كنم كه براى تمامى مردم كافى است. خالد ابن وليد گفت: من در شام ديدم كه ملوك آن ديار دفاترى جهت تدوين امور لشكريان خود داشتند. پس از مباحثاتى قرار شد اسم افراد نوشته و ملاك، قرابت به رسول خدا صلى الله عليه و آله‌ و سابقه در اسلام شود.

تشكيل ديوان در سال 20 هجرى به انجام رسيد و دفاتر نوشته شد و اسامى مردم به حسب قرابت به رسول خدا صلى الله عليه و آله‌ و سابقه در اسلام در دفاتر ثبت شد. اين ديوان داراى چند بخش بود:

  1. امور لشكرى
  2. حقوق و رسوم و كارها
  3. امور كارگزاران
  4. بيت المال[۲]

برخی منابع گفته اند این دیوان، دیوان «الجند» نام داشت و در مورد آن گفته اند: «دیوان جند مشتمل بر تمامی اهالی مدینه، یعنی نیروهای شرکت کننده در فتوحات و مهاجرانی که به همراه خانواده هایشان به پادگان های ولایات پیوسته بودند، می شد. نام برخی موالی نیز در این دیوان ثبت شده بود ولی این کار دوام نیافت. همراه اسامی افراد، پرداخت ها و میزان آن هم ذکر می گردید» .[۳]

رفتار عثمان با بیت المال

در دوره عثمان، برخلاف دوره دو خلیفه اول، اطرافیان خلیفه و به ویژه افراد خاندان اموی از اموال بیت المال ثروتمند شدند و همین امر سبب اعتراض مسلمانان شد.[۱]

رفتار امیرالمومنین علیه السلام با بیت المال

در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام سیرة پیامبر اکرم در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می کرد و در آن نماز می خواند.[۱]

دیوان بیت المال و دیوان های دیگر

به درستی نمی‌دانیم که دیوان بیت‌المال از چه وقت پدید آمده است ولی دیوان خراج که کهن‌ترین دواوینِ دولت اسلامی است، مهم‌ترین بخش از وظایف بیت‌المال یعنی تشخیص و محاسبه و گردآوری انواع مالیات ها را بر عهده داشت و بعداً دیوان های دیگری مانند دیوان نفقات هم پدید آمد که بخش دیگری از وظایف بیت‌المال به آن محول شد. دیوان بیت‌المال که سازمانی جدا از خود بیت‌المال داشت به عنوان نهادی اداری به‌ طور نظری به خرج و دخل اموال عمومی رسیدگی می‌کرد ولی از جنبه عملی، حفظ و پخش اموال عمومی در دست صاحب بیت‌المال بود که زیردست رئیس دیوان بیت‌المال کار می‌کرد.

ماوردی که دیوان بیت‌المال را از دواوین چهارگانه دولت شمرد، به همین معنی تصریح کرده و آورده است که وظیفه کاتب دیوان بیت‌المال و در واقع صاحب ذمامِ آن ـ که باید واجد دو خصیصه عدالت و کفایت باشد ـ عبارت است از حفظ و استیفای حقوق بیت‌المال و صرف اموال در راههای تعیین شده؛ نیز محاسبه اموالی را که به بیت‌المال وارد یا از آن خارج می‌شود و مثلاً به دیوان هایی چون دیوان نفقات می‌رود، از وظایف دیوان بیت‌المال شمرده و آورده‌اند که صاحب دیوان بیت‌المال دارای علامت و مهر مخصوص بود که اسناد مالی و چک ها و حواله‌ها را با آن ممهور می‌کرد و اگر سند و حواله‌ای بدون این مهر صادر می‌شد، در دیگر دوایر دولتی اعتبار نداشت و آن را به دیوان مذکور بازمی‌گرداندند.

اسنادی هم که از شهرها به دیوان بیت‌المال می‌رسید، باید در اینجا بررسی و تأیید می‌شد. ممکن بود اسناد مالی این دیوان توسط وزیر یا نماینده او مورد بازرسی قرار گیرد. در واقع در دورانی که وزیران رشته کارها را در دست داشتند، دیوان بیت‌المال نیز مانند برخی از دیگر دواوین مهم غالباً به طور مستقیم زیرنظر آنان قرار داشت. حتی به روزگار وزارت علی بن‌ عیسی جراح ـ که مورخان از کارگزاران و دیوانیان برجسته او مانند رؤیای دیوان نفقات و خراج و خزاین و ضیاع نام برده‌اند (ه‍ د، ابن جراح) ـ از صاحب دیوان بیت‌المال یاد نکرده‌اند و این نشان می‌دهد که این دیوان احتمالاً در دست خود او بوده است؛ از سوی دیگر مؤید این معنی است که در طی قرون و در قلمرو دولت های مختلف در جهان اسلام، دواوین متعددی از دیوان بیت‌المال متفرع شده یا در اطراف آن پدید آمده است.

چنان‌که اشاره شد، دیوان خراج یک وقت بخش مهمی از محاسبه و تعیین و دریافت بخشی از درآمدهای بیت‌المال را در دست داشت. وظیفه محاسبه اموال در طی قرون برعهده دواوین دیگری نیز نهاده شد؛ مثلاً یک وقت دیوان زمام متصدی این کار بود و صاحب بیت‌المال هر ماه و بعداً هر هفته روزنامه (صورت مخارج و درآمد) را به رئیس دیوان زمام می‌داد.

صورت خرج و دخل ماهانه را که جهبذ تهیه می‌کرد، ختمه و صورت سالیانه را جامعه می‌نامیدند. برخی از این اسناد مالی اکنون نیز دردست است و می‌توان شکل محاسبه را از روی آنها بررسی کرد.[۴]

نظام بیت المال در عصر عباسی

در دوره عباسیان نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمت هایی در نظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدت ها برقرار بود. اهمّ این سمت ها عبارت بود از:

  1. صاحب بیت المال: وی ناظر بر درآمدها و مصارف دیوان بود و آنها را در اسناد خاصی ثبت می کرد و مهر وی اسناد بیت المال را اعتبار می بخشید.
  2. مباشر بیت المال: وظیفه وی ضبط دخل و خرج و تنظیم اسناد هر یک از کارها یا مصارف مختلف بیت المال بود. درخواست ها، رسیدها و مقرری ها را او ثبت و ضبط می کرد.
  3. ناظر: وظیفه وی دقت در محاسبات بیت المال و بررسی اسناد آن بود. عنوان «مشارف» نیز تقریباً مترادف عنوان «ناظر» بوده است.
  4. متولی دیوان: ناظر بر معاملات بیت المال بود و امانت یا پرداخت یا ضمانت اموال را او انجام می داد. متولی به مرور زمان، به نام «صاحب دیوان» مشهور شد.
  5. مستوفی: تنظیم سیاست های مالی و رعایت مصالح بیت المال وظیفه وی بود و این مقام بسیار مهم شمرده می شد.
  6. مُعین: همکار مستوفی و معاون وی در وظایفش بود.
  7. ناسخ: از نامه های ارسالی و رسیده رونوشت برمی داشت و در صورت دخل و تصرف در آن بازخواست می شد.
  8. عامل: ابتدا نام امیر و متولی بیت المال بود و سپس به کسی اطلاق می شد که حسابداری و حسابرسی بیت المال را بر عهده داشت.
  9. کاتب: قائم مقام عامل بود.
  10. جِهبِذ: منشی بود و وظیفه اش دریافت مال، دادن رسید و ثبت آن در دفاتر و مطالبه دریافت ها بود.
  11. شاهد: وظیفة وی ضبط هر آن چیزی بود که در امور بیت المال مشاهده می کرد. (متز، ج 1، ص 131ـ132؛ ابن مماتی، ص 301ـ305؛ قلقشندی، 1383، ج5، ص466؛ حریری، ص175ـ176)

این عناوین در طول شکل گیری نهاد بیت المال تا اواخر خلافت عباسیان بکار می رفت و بعدها نیز برخی از آنها همچنان کاربرد داشت .[۱]

پانویس

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ، ذیل مدخل بیت المال (محمدکاظم رحمان ستایش)، بازیابی: 25 بهمن 1391.
  2. ↑ پژوهشى در بيت‌ المال‌ (قسمت اول)، ناصر رفیعی محمدی، فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره 41-42 (پاييز و زمستان 1384) در دسترس در شبکه شارح، بازیابی: 25 بهمن 1391.
  3. ↑ دیوان در صدر اسلام(1)، عبدالعزیز الدوری/ ترجمه: عباس احمدوند و منصوره مؤمنی، ماهنامه تاریخ اسلام، شماره 10 در دسترس در سایت حوزه به نقل از: (ابوعبید، الاموال، شماره های 562، 567، 568؛ طبری، 4/ 163).
  4. ↑ دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بیت المال" از صادق سجادی.
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=دیوان_بیت_المال&oldid=25230»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا