فضل بن دکین

«اَبونُعَیْم فضل بن دُکَین بن حمّاد» (۱۳۰-۲۱۹ ق)، محدث و فقیه مشهور شیعه اهل کوفه است.

زندگی‌نامه

ابونعیم فضل بن دُکَین به احتمال فراوان در سال 130 قمری در کوفه متولد شده (ابن حبان، الثقات، ۷ / ۳۱۹؛ خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۴۶) و در همانجا رشد یافته و محضر شیوخ بزرگ شهر را دریافته است. ابونعیم را از موالی خاندان طلحة بن عبیدالله، صحابی پیامبر (ص) شمرده‌اند و از این رو نسبتهای تَیْمی و قریشی که به او داده‌اند. (ابن سعد، طبقات، ۶ / ۲۷۹.

از قول او نقل شده که نام پدرش در حقیقت عمرو بود و «دکین» لقب او به شمار می‌رفته است (خطیب، تاریخ بغداد، ۱۲ / ۳۴۶، ۳۵۶). شغل ابونعیم نیز فروش نوعی لباس (مُلاءَة) بوده و بدین سبب به او نسبت «مُلائی» داده شده است (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۰ / ۱۴۲).

آگاهیهای دیگر از زندگی وی به اواخر عمر او باز می‌گردد؛ نام ابونعیم در ردیف نام فقها و محدثانی آمده که در کوفه (۲۰۲ ق) با ابوالسرایا و محمد بن ابراهیم طباطبا بیعت کردند (ابوالفرج، مقاتل، ۵۵۲). از یک سفر او به بغداد آگاهی در دست است که در ۲۰۴ ق. که مأمون از خراسان به بغداد درآمد، به سبب سرپیچی از دستور مأمون مبنی بر ترک امر به معروف و نهی از منکر، نزد خلیفه فرستاده شد. از قول خود وی نقل شده که مأمون، پس از طرح پرسشهایی فقهی ـ که وی به خوبی آنها را پاسخ گفت ـ فرمان داد اورا رها کنند (خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۵۰). در ۲۱۷ ق نیز که مأموران برای پرسش از فقها و محدثان کوفه در باب مسألۀ خلق قرآن به این شهر درآمدند، ابونعیم از قول به خلق قرآن امتناع ورزید (ابن جوزی، مناقب، ۳۹۶).

فضل بن دُکَین سرانجام پس از بیماری کوتاهی در کوفه در آخر ماه شعبان سال 210، به هنگام زمامدارى معتصم درگذشت (ابن سعد، طبقات، ۶ / ۲۷۹؛ خلیفه بن خیاط، تاریخ، ۲ / ۷۸۳). پیکر او را طی مراسمی ـ که گویا عمداً پنهان‌کارانه بود و با مواضع سیاسی ـ اعتقادی او نمی‌توانست بی‌ارتباط باشد ـ بامداد روز بعد، به جَبّانۀ کوفه بردند و محمد بن داوود، از آل جعفر بن ابی طالب، بر او نماز گزارد؛ اما اندکی بعد محمد بن عبدالرحمن هاشمی والی وقت کوفه ـ که از مراسم آگاهی یافته بود ـ خود در جبّانه حضور یافت و ضمن ملامت کسان ابونعیم، دوباره همراه دیگر مردم، بر پیکر او نماز گزارد (ﻧﻜ : ابن‌سعد، ۶ / ۲۸۰؛ خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۵۶- ۳۵۷).

از بازماندگان ابونعیم، نوادۀ او، احمد ابن میثم بن ابی نعیم را می‌توان نام برد که او را از امامیۀ کوفه دانسته و کتابهایی نیز به او نسبت داده‌اند (نجاشی، رجال، ۸۸).

نام دکین، عمرو بن حماد بن زهیر ملائى کوفى و به ابونعیم معروف است. وى استاد بخارى، در صحیح است.

گروهى از دانشمندان مشهور اهل تسنن همچون ابن قتیبه در کتاب معارف، او را از رجال شیعه به شمار آورده اند.

ذهبى در کتاب میزان الاعتدال او را یاد نموده و گفته است:

فضل بن دکین، ابونعیم، حافظ و حجت است. تنها عیب او این است که او شیعه مى باشد. و نقل نموده که به ابن جنید ختلى گفته است: از ابن معین شنیدم که مى گفت: هر گاه نام انسانى برده مى شد و ابونعیم مى گفت: او مرد خوبى است، و او را مى ستود، معلوم بود که او شیعه است، و هر گاه مى گفت: فلانى مُرجئى است، مى باید دانست که او سنى است و عیبى ندارد.

ذهبى مى گوید: این گفته دلالت دارد که یحیى بن معین میل به مرجئه دارد.

و نیز دلالت دارد که فضل شیعه اى قرص و محکم بوده است.

ذهبى، در شرح حال خالد بن مخلد، در کتاب میزان الاعتدال از جوزجانى نقل نموده است که ابونعیم کوفى المذهب، یعنى شیعه بوده است.

به طور خلاصه در این که فضل بن دکین شیعه مى باشد، شک و تردیدى نیست. نویسندگان صحاح سته به احادیث او استدلال نموده اند.

احادیثى که او از همام بن یحیى، عبدالعزیز بن ابى سلمة، زکریا بن ابى زائده، هشام دستوایى، اعمش، مسعر، ثورى، مالک، ابن عیینه، شیبان، و زهیر نقل نموده است، در صحیح بخارى موجود است.

و احادیثى را که وى از سیف بن ابى سلیمان، اسماعیل بن مسلم، ابوعاصم محمّد بن ایوب ثقفى، ابوعمیس، موسى بن على، ابوشهاب موسى بن نافع، سفیان، هشام بن سعد، عبدالواحد بن ایمن و اسرائیل نقل کرده است، در صحیح مسلم مى توان ملاحظه نمود.

بخارى از او بدون واسطه، و مسلم به واسطه حجاج بن شاعر، عبد بن حمید، ابن ابى شیبه، ابوسعید اشج، ابن نمیر، عبداللّه دارمى، اسحاق حنظلى و زهیر بن حرب، حدیث نقل کرده اند.

ابن سعد در کتاب طبقات، جزء شش، صفحه 279 او را یاد نموده و گفته است: او فردى موثق، مورد اطمینان، آگاه به احادیثِ بسیار و حجت بوده است.

فعالیت‌های علمی

عاملی که بیش از همه موجب شهرت ابونعیم شده، مقام شامخی است که وی از زمان خود در روایت حدیث یافته بود. وی یکی از مهم‌ترین عالمان حدیث در کوفه به شمار می‌رفت و فهرستی که از شیوخ و سپس راویان او آورده شده است، نشان از فعالیت گسترده و اهمیت فراوان او در این زمینه دارد. وجود گواهیهای فراوان بر وثاقت او (خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۵۳؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۰ / ۱۴۶) و دقتی که در نقل حدیث داشته (ابن حبان، الثقات، ۱ / ۳۳)، مؤید این نکته است.

از مهم‌ترین کسانی که ابونعیم از آنان حدیث روایت کرده است، می‌توان به سلیمان بن مهران اعمش، سفیان ثوری و مالک بن انس اشاره کرد. وی از کسان دیگری چون مِسْعَر بن کِدام، شعبة بن حجاج، زکریا بن ابی زائده (ابن‌سعد، طبقات، ۶ / ۲۷۹؛ خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۴۶) و حسن بن صالح بن حی استماع حدیث کرده است.

همچنین شیوخ بزرگی مانند عبدالله بن مبارک، احمد بن حنبل، ابوبکر و عثمان پسران ابوشیبه، اسحاق بن راهویه، احمد بن ابی خیثمه و یحیی بن معین از وی استماع حدیث کرده‌اند (احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ۲ / ۷۷، ۳۶۴، ۳ / ۳۵۲؛ خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۴۶-۳۴۷).

از ابونعیم در موضوعهای متنوعی روایت نقل شده است: روایات فقهی او در سطح گسترده‌ای در آثار شاگردان وی همچون بخاری (صحیح، ۱ / ۳۶)، ابوعبید قاسم بن سلّام، حمید بن زنجویه و ابن‌ابی‌شیبه آمده است. روایات دیگر او در موضوعهای گوناگون در مجموعه‌های حدیثی و روایی دیده می‌شود. آثار بخاری و ابن‌سعد و بلاذری، تا اندازه‌ای نشان‌دهندۀ تنوع روایاتی است که از ابونعیم نقل شده است.

آورده‌اند که ابونعیم در مذهب همچون برخی دیگر از بزرگان اصحاب حدیث در کوفه، ضمن اعتقاد به تفضیل شیخین، معتقد به تقدم حضرت علی (ع) بر عثمان و همچنین دوستی و احترام نسبت به دیگر صحابۀ پیامبر (ص) بود (ﻧﻜ : ناشیء اکبر، مسائل الامامة، ۶۵) و چنانکه دیدیم، بر قِدَم قرآن باور داشته است، اما از دگرسو گفته شده است که ابونعیم در زمان خود، به «رفض» متهم بوده و تشیع خویش را کتمان می‌کرده (ابوالفرج، الاغانی، ۱۴ / ۱۱؛ نیز ﻧﻜ : خطیب، تاریخ، ۱۲ / ۳۵۱) و احمد بن حنبل بدین سبب بر او خرده گرفته است. با اینهمه، او را از داشتن عقاید غلوآمیز برکنار دانسته‌اند (ذهبی، میزان الاعتدال، ۳ / ۳۵۰). در این باب روایات او در موضوعهای مناقب (ﻧﻜ : حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱ / ۱۲۶)، احادیث غدیر و مُناشَده (ﻧﻜ : همان، ۲ / ۳۷۴، ۴۲۵) و ملاحم و فِتَن (ﻧﻜ : ابن ابی شیبه، المصنف، ۱۵ / ۴۶؛ ابن بابویه، الامالی، ۱۹۳) در مجامع حدیثی قابل ملاحظه است.

در منابع، ارتباطی نیز میان ابونعیم و زیدیه دیده می‌شود و چنانکه دیدیم، نام ابونعیم همراه نام محدثان و عالمان بیعت کننده با ابن طباطبا و ابوالسرایا آمده بود. افزون بر اینها، در برخی کتابهای طبقات علما و محدثان زیدیه، ابونعیم، از رجال آنان به شمار آمده است (ﻧﻜ : ابن‌ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور، ۴ / ۲۱۸، به نقل از حاکم جُشَمی). بی‌گمان گرایشهای شیعی ابونعیم، جدا از تمایلات کلی مردم کوفه نسبت به علویان نبود، به ویژه پیوندش با جنبش ابوالسرایا، در مرتبط شدنِ او با زیدیه بی‌تأثیر نبوده است. با اینهمه، روایات و نظریات وی در منابع زیدی ــ جز چند روایت منقول از او در این منابع ــ از اهمیت و ویژگی خاصی برخوردار نیست.

آثار و تألیفات

ابن‌ندیم دو کتاب به نامهای المناسک و المسائل فی الفقه به ابونعیم نسبت داده است. اثر دیگر ابونعیم کتاب الصلوة اوست که در طی سده‌ها تداول داشته (سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ۱ / ۱۶۴، ۴۵۶، ۲ / ۱۷) و نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ خصوصی سامی دَهّان در بیروت یافت می‌شود. همچنین سخاوی از اثری با عنوان تاریخ، تألیف ابونعیم نام برده و از آن نقل کرده است.

روایتهای موجود از ابونعیم در برخی مآخذ که معمولاً شامل ارائۀ اطلاعات کوتاهی در مورد زمان مرگ محدثان و فقیهان مشهور است، احتمالاً برگرفته از همین اثر اوست. مهم‌ترین این روایتها را می‌توان در تاریخ ابوزرعۀ دمشقی یافت. کتابهای ذهبی نیز مملو از اینگونه روایات تاریخی منقول از ابونعیم است. (ذهبی، سیر النبلاء، ۱ / ۱۲۴)

چند روایت هم که دربارۀ جرح و تعدیل رجال حدیث از ابونعیم نقل شده (ابن جوزی، الموضوعات، ۲ / ۱۰)، شاید بی‌ارتباط با این کتاب نباشد. در برخی حوادث تاریخی دیگر هم از ابونعیم روایاتی در دست است (تاریخ طبری، ۷ / ۵۴۷). ابن‌ندیم کتابی در تفسیر نیز به ابونعیم نسبت داده است.

منابع

• "ابونعیم"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• المراجعات، سید عبدالحسین شرف الدین عاملی، ترجمه محمدجعفر امامی، ص 172.