تجسم اعمال: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی پایگاه معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{الگو:نیازمند ویرایش فنی}} __to...' ایجاد کرد)
 
سطر ۲: سطر ۲:
  
  
−
{{الگو:نیازمند ویرایش فنی}}
+
__toc__
 +
 
 +
تجسم اعمال مسئله ای است که در هر یک از حوزه­های کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان به نوعی مطرح بوده است. بسیاری به اثبات آن پرداخته و سخت از آن طرفداری کرده­اند، برخی نیز آن را دور از حکم عقل شمرده و به انکار آن برخاسته­اند. هر چند خود عنوان تجسم اعمال در آیات و [[احادیث]] دیده نشده ولی بی گمان خاستگاه آن آیات کریمه قرآن و احادیث شریفه صادره از اهل بیت عصمت علیهم السلام است.
 +
 
 +
در قرآن و روایات در مورد اعمال انسان، اعم از اعمال ظاهری و باطنی و نقش آن در جزای اخروی، مطالبی آمده که دانشمندان از آن به تجسم اعمال/<ref> شیرازی صدرالدین، عرشیه، تصحیح و ترجمه غلامحسین آهنی، انتشارات مولی، تهران، 1361، ص 282.</ref> یا تجسد اعمال/<ref> نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، تصحیح و تعلیق سید محمد کلانتر، انتشارات اسماعیلیان، چاپ سوم، ج1، ص20.</ref> و یا تمثل اعمال/<ref> خمینی، روح الله، چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، قم، 1373، ص439.</ref> و نظایر آن/<ref> بهایی، محمد عاملی، اربعین، انتشارات صابری، 1357ش، صص202-465.</ref> تعبیر کرده­اند. این مسئله از این نظر حائز اهمیت است که می­تواند به شبهه­ای که پیرامون کیفر برخی از اعمال وارد است، پاسخ قانع کننده­ای ارائه دهد.
 +
 
 +
==تعریف==
  
−
__toc__
+
تجسم اعمال به معنای به شکل، جسم و پیکر در آمدن موجودات غیرمادی مانند عقاید، اخلاق و اوصاف، افعال و آثار انسان است/<ref> جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، [[معاد]] در قرآن، انتشارات اسراء، 1381، ج5، ص47.</ref> "قرآن و روایات دلالت دارند بر این که هر عملی که انسان در این جهان انجام می دهد دو صورت و دو ظهور و دو هویت دارد و با یکی از آنها در این دنیا تمثّل می کند و با دیگری در آخرت مثلاً نماز در این دنیا عبارت است از یکسری از ذکرها و حرکات که هویت دنیوی نماز را تشکیل می دهند ولی همین نماز در آخرت ظهور دیگری دارد و همچنین است اعمال ناشایست."/<ref> سبحانی، جعفر، معادشناسی در پرتو کتاب و سنت و عقل، ترجمه علی شیروانی، انتشارات الزهرا، 1370، ص111.</ref> زیرا اقتضای این عالم آن است که عمل به این صورت جلوه کند و اقتضای عالم آخرت آن است که عمل به شکل اصلی و واقعی خود ظاهر شود. علامه طباطبایی در تفسیر آیه 19 [[سوره احقاف]] می فرمایند: ولکلّ درجات ممّا عملوا ولیوفیّهم اعمالهم و هم لایظلمون. صدر آیه از نوعی نسبت خاص حکایت می کند و عبارت میانی از اتحاد بین عمل و جزای آن و ذیل آیه از جزای عادلانه که در واقع سبب نسبت و اتحاد مذکور است. آیات بسیار دیگری وجود دارند که دلالت می کنند بر این که اعمال خیر و شرّ انسان به عینه به وی برگردانده می شوند/<ref> طباطبایی، محمدحسین، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، بوستان کتاب، 1387، ص168.</ref>
−
تجسم اعمال مسئله ای است که در هر یک از حوزه­های کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان به نوعی مطرح بوده است. بسیاری به اثبات آن پرداخته و سخت از آن طرفداری کرده­اند، برخی نیز آن را دور از حکم عقل شمرده و به انکار آن برخاسته­اند. هر چند خود عنوان تجسم اعمال در آیات و احادیث دیده نشده، ولی بی گمان خاستگاه آن آیات کریمه قرآن و احادیث شریفه صادره از اهل بیت عصمت علیهم السلام است. در قرآن و روایات در مورد اعمال انسان، اعم از اعمال ظاهری و باطنی، و نقش آن در جزای اخروی، مطالبی آمده که دانشمندان از آن به تجسم اعمال/<ref> شیرازی صدر الدین,عرشیه،تصحیح و ترجمه غلامحسین آهنی، انتشارات مولی، تهران،1361، ص282</ref> یا تجسد اعمال/<ref> نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، تصحیح و تعلیق سید محمد کلانتر، انتشارات اسماعیلیان، چاپ سوم، ج1، ص20</ref> و یا تمثل اعمال/<ref> خمینی، روح الله ، چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام،  قم، 1373، ص439</ref> و نظایر آن/<ref> بهایی، محمد عاملی ، اربعین، انتشارات صابری، 1357ش، صص202- 465</ref> تعبیر کرده­اند. این مسئله از این نظر حائز اهمیت است که می­تواند به شبهه­ای که پیرامون کیفر برخی از اعمال وارد است، پاسخ قانع کننده­ای ارائه دهد.
+
 
−
+
==نظرات مختلف پیرامون تجسم اعمال==
−
== تعریف ==
+
 
 +
نسبت به مسئله تجسم اعمال میان بزرگان اختلاف است. گروهی این نظریه را پذیرفته و گروهی آن را رد کرده اند. در میان قائلان به این مسأله، سه نظر عمده وجود دارد:
 +
 
 +
* "عذاب و نعمت ها در آخرت، در واقع همان تجسم اعمال و ملکات فاعل آنهاست؛ طبق این نظریه هر عملی که انسان در دنیا انجام می دهد، بدون تردید نتیجه انگیزه و نیّاتی است که در جانش نقش بسته است. به فرموده قرآن کل یعمل علی شاکلته/<ref> اسرا 84</ref> هر انسانی طبق نیات و تفکرات شکل یافته خود عمل می کند. اساس کار اندیشه و انگیزه است. عملی که با انگیزه های پست حیوانی و یا نیّات و اهداف متعالی انجام می گیرد، تصویری در صفحه روان از خود باقی می گذارد. اگر این عمل تکرار نشود به تدریج آن صورت نفسانی کمرنگ و محو می شود ولی اگر تکرار شد تدریجاً پرورش یافته و به شکل ملکه راسخه درمی آید و در صحیفه جان انسان ماندگار می شود و پس از مرگ تجسم عینی پیدا می کند.
 +
 
 +
* نظریه دوم آن است که هر عملی دو چهره دارد یک چهره ظاهری که گاه در این دنیا آمیخته با لذت و رفاه و ثروت است ولی چهره دیگری به عنوان صورت ملکوتی و باطنی است که در قیامت ظاهر می شود.
 +
 
 +
* نظر سوم قول به تفصیل است. طبق این عقیده، برخی از عقاب و ثواب ها در حقیقت همان عمل انسان و تجسم آنهاست، (نظریه تجسم اعمال) ولی بعضی دیگر جزای اعمال انسان است (و نه تجسم اعمال)."/<ref> شریعتی سبزواری، محمدباقر، معاد در نگاه عقل و دین، بوستان کتاب، 1385، ص 386-388.</ref>
  
−
تجسم اعمال به معنای به شکل، جسم و پیکر در آمدن موجودات غیر مادی مانند عقاید، اخلاق و اوصاف، افعال و آثار انسان است/<ref> جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، معاد در قرآن، انتشارات اسراء، 1381، ج5،ص47</ref> "قرآن و روایات دلالت دارند بر اینکه هر عملی که انسان در این جهان انجام می دهد دو صورت و دو ظهور و دو هویت دارد و با یکی از آنها در این دنیا تمثّل می کند و با دیگری در آخرت مثلاً نماز در این دنیا عبارت است از یکسری از ذکرها و حرکات که هویت دنیوی نماز را تشکیل می دهند ولی همین نماز در آخرت ظهور دیگری دارد و همچنین است اعمال ناشایست ."/<ref> سبحانی، جعفر ،معاد شناسی در پرتو کتاب و سنت و عقل ،ترجمه علی شیروانی، انتشارات الزهرا،1370،ص111</ref> زیرا اقتضای این عالم آن است که عمل به این صورت جلوه کند و اقتضای عالم آخرت آن است که عمل به شکل اصلی و واقعی خود ظاهر شود.علامه طباطبایی در تفسیر آیه 19 سوره احقاف می فرمایند:ولکلّ درجات ممّا عملوا و لیوفیّهم اعمالهم و هم لا یظلمون.صدر آیه از نوعی نسبت خاص حکایت می کند و عبارت میانی از اتحاد بین عمل و جزای آن و ذیل آیه از جزای عادلانه که در واقع سبب نسبت و اتحاد مذکور است.آیات بسیار دیگری وجود دارند، که دلالت می کنند بر اینکه اعمال خیر و شرّ انسان بعینه به وی برگردانده می شوند/<ref> طباطبایی، محمد حسین ،انسان از آغاز تا انجام،ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی ،بوستان کتاب 1387ص168</ref>
+
اما "گروهی دیگر از مفسران و متکلمان اسلامی تجسم اعمال را غیرممکن دانسته و همه آیات و روایات دالّ بر آن را به گونه ای تأویل کرده اند. عمده دلیل آنان بر این مدعا این است که اعمال انسان از مقوله اعراض می باشد. بنابراین از نظر ایشان نظریه تجسم اعمال مواجه با یک اشکال است و آن اشکال این که: وجود عرض قائم به خود نیست و چون اعمال و افعال انسان از مقوله اعراض بوده و وابسته به انسان هستند، در نتیجه پس از تحقق یافتن نابود می شوند و دیگر چیزی نیست تا اعاده گردد، در حالی که بنابر نظریه تجسم اعمال، خود اعمال بدون تکیه بر جوهر تحقق می یابند و این امری غیرممکن است.
  
−
== نظرات مختلف پیرامون تجسم اعمال ==
+
[[علامه مجلسی]] پس از نقل نظریه [[شیخ بهایی]] درباره تجسم اعمال می گوید: محال دانستن انقلاب عرض به جوهر در این دنیا و ممکن دانستن آن در سرای دیگر نوعی سفسطه است؛ زیرا دو نشئه دنیا و آخرت با هم تفاوتی ندارند مگر این که مرگ و احیاء دوباره، میان آن دو فاصله ایجاد کرده است و این تفاوت نمی­تواند وجه اختلاف احکام یاد شده باشد/<ref> مجلسی، محمدباقر، [[بحارالانوار]]، دار احیاء التراث العربی، 1403ق، ج7، ص229 و 230.</ref>
  
−
نسبت به مسئله تجسم اعمال میان بزرگان اختلاف است.گروهی این نظریه را پذیرفته و گروهی آن را رد کرده اند.در میان قائلان به این مسأله، سه نظر عمده وجود دارد:
+
جواب آن است که این اشکال به سه دلیل بر نظریه تجسم اعمال وارد نیست؛ اول آن که به مقتضای براهین عقلی آنچه تحقق یافت و لباس هستی بر تن کرد، دیگر به هیچ وجه معدوم نمی­گردد و در آن مرحله و در ظرف خود که تحقق یافته است همیشه باقی خواهد ماند و عارض شدن عدم بر آن از قبیل اجتماع وجود و عدم است که محال بودن آن بدیهی است/<ref>سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج9، پیرامون معاد و روز بازپسین، موسسه سیدالشهدا، 1369، ص417.</ref> دلیل دوم آن که قرآن می فرماید: همه چیز در امام مبین ثابت و باقی است و اعمال انسان هم از این حکم کلی مستثنی نخواهد بود. چنان که می فرماید: از علم پروردگار تو حتی هم وزن ذره ای از آنچه در زمین و آسمان است پنهان نیست و نه چیزی کوچکتر از آن و نه برگتر از آن نیست مگر آن که در کتاب مبین ثبت و محفوظ است/<ref> یونس 61، سبأ 3</ref> و بالاخره آخرین جواب آن که هر چند ما به معاد جسمانی معتقدیم لکن معنی این سخن آن نیست که همه قوانین مربوط به نظام دنیوی در حیات اخروی نیز جریان خواهد داشت (کلام علامه مجلسی) زیرا نظام این عالم نظام مادی و نظام عالم آخرت، نظام معنوی و روحانی تام است و بین این دو سنخیتی نیست تا بخواهیم بگوییم قوانین در هر دو عالم یکی است/<ref>ر.ک منشور جاوید، ج9، همان، صص 419-421.</ref>
  
−
*1."عذاب و نعمتها در آخرت ،در واقع همان تجسم اعمال و ملکات فاعل آنهاست؛ طبق این نظریه هر عملی که انسان در دنیا انجام می دهد،بدون تردید نتیجه انگیزه و نیّاتی است که در جانش نقش بسته است.به فرموده قرآن کل یعمل علی شاکلته/<ref> اسرا84</ref>هر انسانی طبق نیّات و تفکرات شکل یافته خود عمل می کند.اساس کار اندیشه و انگیزه است.عملی که با انگیزه های پست حیوانی و یا نیّات و اهداف متعالی انجام می گیرد،تصویری در صفحه روان از خود باقی می گذارد.اگر این عمل تکرار نشود بتدریج آن صورت نفسانی کمرنگ و محو می شود ولی اگر تکرار شد تدریجاً پرورش یافته و به شکل ملکه راسخه در می آید و در صحیفه جان انسان ماندگار می شود و پس از مرگ تجسم عینی پیدا می کند.
+
پس ممکن است قوانینی در این دنیا حاکم باشد که در عالم دیگر کاربردی نداشته باشد و یا بالعکس ولذا سخن علامه مجلسی وجهی ندارد. از طرفی دیگر برخی دیگر از بزرگان/<ref> منظور علامه حسن حسن زاده آملی است.</ref> قائلند به این که علم و عمل از سنخ اعراض نیستند زیرا علم سازنده روح و عمل سازنده بدن است و بدنهای دنیوی و اخروی در طول یکدیگرند و تفاوت به نقص و کمال است/<ref> حسن زاده آملی، حسن، تعلیقات بر آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374، چاپ چهارم، ص84.</ref>
  
−
*2. نظریه دوم آن است که هر عملی دو چهره دارد یک چهره ظاهری که گاه در این دنیا آمیخته با لذت و رفاه و ثروت است ولی چهره دیگری به عنوان صورت ملکوتی و باطنی است که در قیامت ظاهر می شود.
+
==تجسم اعمال در آیات و روایات==
  
−
*3. نظر سوم قول به تفصیل است.طبق این عقیده، برخی از عقاب و ثوابها در حقیقت همان عمل انسان و تجسم آنهاست ،(نظریه تجسم اعمال) ولی بعضی دیگر جزای اعمال انسان است (و نه تجسم اعمال)."/<ref> شریعتی سبزواری، محمد باقر ، معاد در نگاه عقل و دین، بوستان کتاب، 1385، ص 386- 388</ref>
+
تجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است. دو نمونه از این آیات و روایات را یادآور می شویم:/<ref> برای نمونه رجوع شود به آیات [[سوره یونس]] 61، [[سوره سبا]] 3، [[سوره آل عمران]] 30، [[سوره حدید]] 13 و همچنین  محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دارالاحیاء التراث بیروت 1403، ج71، ص290 و نیز محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، دارالحدیث، 1416 ق، ج3، ص2139.</ref>
  
−
اما"گروهی دیگر از مفسران و متکلمان اسلامی تجسم اعمال را غیر ممکن دانسته و همه آیات و روایات دالّ بر آن را به گونه ای تأویل کرده اند. عمده دلیل آنان بر این مدعا این است که اعمال انسان از مقوله اعراض می باشد . بنابراین از نظر ایشان نظریه تجسم اعمال مواجه با یک اشکال است و آن اشکال اینکه:
+
لقمان حکیم در نصایح خود به فرزندش فرمود: «یا بنیّ ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی الارض یأت بها الله»/<ref>[[سوره لقمان]]، 16.</ref> فرزندم هر کاری که انسان انجام دهد هر چند به اندازه سنگینی خردلی در میان صخره ها و یا آسمان ها و زمین باشد خداوند آن را در روز رستاخیز می آورد. از ظاهر این آیه شریفه نیز برمی آید که خداوند خود عمل انسان را می آورد و آن را ملاک پاداش و یا کیفر قرار می دهد/<ref>ر.ک ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، انتشارات نصایح، 1380، ج2، ص290.</ref>
  
−
وجود عرض قائم به خود نیست و چون اعمال و افعال انسان از مقوله اعراض بوده و وابسته به انسان هستند،در نتیجه پس از تحقق یافتن نابود می شوند و دیگر چیزی نیست تا اعاده گردد،در حالیکه بنابر نظریه تجسم اعمال،خود اعمال بدون تکیه بر جوهر تحقق می یابند و این امری غیر ممکن است.علامه مجلسی پس از نقل نظریه شیخ بهایی درباره تجسم اعمال می گوید:
+
همچنین در حدیث است که [[امام باقر]] علیه السلام فرمود: «تعلّموا القران فانّ القران یأتی یوم القیامه فی احسن الصوره»./<ref> نمازی، علی، مستدرک سفینه البحار، دفتر انتشارات اسلامی، ج6، ص395.</ref> «قرآن را بیاموزید پس همانا قرآن روز قیامت در بهترین صورت حاضر می شود».
−
محال دانستن انقلاب عرض به جوهر در این دنیا و ممکن دانستن آن در سرای دیگر نوعی سفسطه است؛ زیرا دو نشئه دنیا و آخرت با هم تفاوتی ندارند مگر اینکه مرگ و احیاء دوباره، میان آن دو فاصله ایجاد کرده است و این تفاوت نمی­تواند وجه اختلاف احکام یاد شده باشد/<ref> مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی،1403ق، ج7، ص229و230</ref>
 
−
جواب آن است که این اشکال به سه دلیل بر نظریه تجسم اعمال وارد نیست؛ اول آنکه به مقتضای براهین عقلی آنچه تحقق یافت و لباس هستی بر تن کرد، دیگر به هیچ وجه معدوم  نمی­گردد و در آن مرحله و در ظرف خود که تحقق یافته است همیشه باقی خواهد ماند و عارض شدن عدم بر آن از قبیل اجتماع وجود و عدم است که محال بودن آن بدیهی است /<ref> سبحانی، جعفر ،منشور جاویدج9پیرامون معاد و روز باز پسین، موسسه سیدالشهدا، 1369، ص417</ref>دلیل دوم آنکه قرآن می فرماید: همه چیز در امام مبین ثابت و باقی است و اعمال انسان هم از این حکم کلی مستثنی نخواهد بود.چنانکه می فرماید: از علم پروردگار تو حتی هم وزن ذره ای از آنچه در زمین و آسمان است پنهان نیست و نه چیزی کوچکتر از آن و نه برگتر از آن نیست مگر آنکه در کتاب مبین ثبت و محفوظ است/<ref> یونس 61،سبأ3</ref> و بالاخره آخرین جواب آنکه، هر چند ما به معاد جسمانی معتقدیم لکن معنی این سخن آن نیست که همه قوانین مربوط به نظام دنیوی در حیات اخروی نیز جریان خواهد داشت(کلام علامه مجلسی)، زیرا نظام این عالم نظام مادی و نظام عالم آخرت، نظام معنوی و روحانی تام است و بین این دو سنخیتی نیست تا بخواهیم بگوییم قوانین در هر دو عالم یکی است/<ref> ر.ک منشور جاوید ج9، همان، صص419-421</ref>پس ممکن است قوانینی در این دنیا حاکم باشد که در عالم دیگر کاربردی نداشته باشد و یا بالعکس و لذا سخن علامه مجلسی وجهی ندارد.از طرفی دیگر برخی دیگر از بزرگان/<ref> منظور علامه حسن حسن زاده آملی است.</ref>قائلند به اینکه علم و عمل از سنخ اعراض نیستند،زیرا علم سازنده روح و عمل سازنده بدن است و بدنهای دنیوی و اخروی در طول یکدیگرند و تفاوت به نقص و کمال است/<ref> حسن زاده آملی، حسن، تعلیقات بر آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی،1374 ، چاپ چهارم، ص84</ref>
 
  
−
== تجسم اعمال در آیات و روایات ==
+
==تجسم اعمال از منظر عقل==
  
−
تجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است. دو نمونه از این آیات و روایات را یادآور می شویم:/<ref> برای نمونه رجوع شود به آیات یونس61،سبأ3، آل عمران30، حدید13 و همچنین مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار الاحیاء التراث بیروت 1403 ج71ص290 و نیز محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دارالحدیث، 1416 ق، ج3، ص2139</ref>
+
صدرالمتالهین در توضیح و تقریب این مطلب که چگونه اعمال و صفات نفسانی، بسان دیگر حقایق عالم وجود در مواطن گوناگون دارای ظهورها و آثار گوناگون هستند به ظهور آب یا جسم مرطوب در سه موطن خارج، خیال و عقل به سه صورت متفاوت مثال زده می­نویسد: چنان که اگر جسم نمناکی را روی ماده خشک نم پذیری بگذارند، آن ماده رطوبت می پذیرد و به شکل های گوناگون درمی­آید؛ اگر همین جسم نمناک را روی عضو حسّی، مانند چشم بگذارند بر فرض پذیرفتن صورت، دیگر شکل نمی پذیرد - با این که رطوبت در آن اثر گذاشته و او هم این اثر را پذیرفته است - بلکه صورتی از آن در خیال انسان نقش می­بندد. قوه عاقله هم از رطوبت اثر می­پذیرد، لکن این اثر غیر از اثر سابق، یعنی به صورت کلی خواهد بود. به عبارت دیگر، اثر رطوبت بر عقل این نیست که آن را خیس کند یا به آن شکل دهد؛ بلکه عقل، ماهیت رطوبت را به صورت کلی درک می کند.
−
لقمان حکیم در نصایح خود به فرزندش فرمود:
 
−
«یا بنیّ ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی الارض یأت بها الله»/<ref> لقمان16</ref>
 
−
فرزندم هر کاری که انسان انجام دهد هر چند به اندازه سنگینی خردلی در میان صخره ها و یا آسمانها و زمین باشد خداوند آن را در روز رستاخیز می آورد.از ظاهر این آیه شریفه نیز بر می آید که خداوند خود عمل انسان را می آورد و آن را ملاک پاداش و یا کیفر قرار می دهد/<ref> ر.ک .ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، انتشارات نصایح،1380،ج2، ص290</ref>
 
  
−
همچنین در حدیث است که امام باقر (ع)فرمود:
+
بنابراین یک شیء مرطوب در سه جا، سه گونه اثر می گذارد: نخستین بار تأثیر جسمانی در اجسام. دومین تأثیر، صورت محسوس و متخیل در نیروی حس و خیال و سومین اثر صورت کلی عقلی، در نیروی عقل/<ref> صدرالمتالهین، العرشیه، ص 282.</ref>ملاصدرا با تشبیه مذکور خواسته است، اختلاف ظهور و تفاوت بروز یک ماهیت را در عوالم مختلف به ذهن نزدیک سازد. طبق بیان وی همانطور که یک ماهیت مادی (مثل رطوبت در مثال مذکور) در مواطن گوناگون دارای آثار و جلوه های گوناگونی است، صفات، نیّات و ملکات انسان نیز در جاهای مختلف، دارای آثار و لوازم مختلف هستند. از این رو اشکالی ندارد که بگوییم، صفات و ملکات انسانی که در این جهان دارای شکل و آثار خاصی هستند در عالم برزخ و قیامت به صورت روح و ریحان یا به صورت مار و کژدم و... ظاهر می­شوند./<ref> شیرازی، صدرالمتالهین، الشوهد الربوبیه، مرکز الجامعی للنشر، مشهد، 1360، ص329</ref>. (تفاوت آثار و صورت در مواطن گوناگون)
−
«تعلّموا القران فانّ القران یأتی یوم القیامه فی احسن الصوره.»/<ref> نمازی، علی، مستدرک سفینه البحار، دفتر انتشارات اسلامی، ج6، ص395</ref>
 
−
«قرآن را بیاموزید پس همانا قرآن روزقیامت در بهترین صورت حاضر می شود.»
 
  
−
== تجسم اعمال از منظر عقل ==
+
ملاصدرا این مسأله را به نحوی دیگر مورد بررسی قرار داده است. او می گوید: شکی نیست که هر عملی هم در نفس و هم در خارج دارای اثری است و همان طور که اعمال و رفتار هر کس در خارج دارای آثار وجودی خاص است، در نفس نیز اثری می­گذارد که مجموعه ملکات و فضائل و رذائل نفسانی، محصول اعمال و رفتار و بالجمله، اکتسابات انسان است.
  
−
صدر المتالهین در توضیح و تقریب این مطلب که چگونه اعمال و صفات  نفسانی، بسان دیگر حقایق عالم وجود در مواطن گوناگون دارای ظهورها و آثار گوناگون هستند، به ظهور آب یا جسم مرطوب در سه موطن خارج،خیال، و عقل به سه صورت متفاوت مثال زده می­نویسد: چنانکه اگر جسم نمناکی را روی ماده خشک نم پذیری بگذارند، آن ماده رطوبت می پذیرد و به شکلهای گوناگون در می­آید؛ اگر همین جسم نمناک را روی عضو حسّی، مانند چشم بگذارند، بر فرض پذیرفتن صورت، دیگر شکل نمی پذیرد - با اینکه رطوبت در آن اثر گذاشته و او هم این اثر را پذیرفته است- بلکه صورتی از آن در خیال انسان نقش می­بندد. قوه عاقله هم از رطوبت اثر می­پذیرد، لکن این اثر غیر از اثر سابق، یعنی به صورت کلی خواهد بود. به عبارت دیگر، اثر رطوبت بر عقل این نیست که آن را خیس کند یا به آن شکل دهد؛ بلکه عقل، ماهیت رطوبت را به صورت کلی درک می کند. بنابراین یک شیء مرطوب، در سه جا، سه گونه اثر می گذارد:نخستین بار تأثیر جسمانی در اجسام. دومین تأثیر، صورت محسوس و متخیل در نیروی حس و خیال، و سومین اثر صورت کلی عقلی، در نیروی عقل/<ref> صدر المتالهین، العرشیه، ص 282</ref>ملا صدرا با تشبیه مذکور خواسته است، اختلاف ظهور و تفاوت بروز یک ماهیت را در عوالم مختلف به ذهن نزدیک سازد.طبق بیان وی همانطور که یک ماهیت مادی(مثل رطوبت در مثال مذکور) در مواطن گوناگون دارای آثار و جلوه های گوناگونی است ، صفات ، نیّات و ملکات انسان نیز در جاهای مختلف ،دارای آثار و لوازم مختلف هستند.از این رو اشکالی ندارد که بگوببم، صفات و ملکات انسانی که در این جهان دارای شکل و آثار خاصی هستند، در عالم برزخ و قیامت به صورت روح و ریحان یا به صورت مار و کژدم و...ظاهر می­شوند/<ref> شیرازی، صدرالمتالهین، الشوهد الربوبیه، مرکز الجامعی للنشر، مشهد، 1360، ص329</ref>. (تفاوت آثار و صورت در مواطن گوناگون)
+
از طرف دیگر هر یک از ملکات نفسانی، در هر یک از مواطن، دارای ظهور و اثری است که نحوه اثر آن در هر یک از مواطن متفاوت است و همان طوری که اعمال خارجی در نفس اثر می گذارند، ملکات نفسانی نیز در خارج اثر می کنند و آثاری از فضائل و رذائل نفسانی در خارج حاصل می شود.
  
−
ملا صدرا(ره) این مسأله را به نحوی دیگر مورد بررسی قرار داده است. او می گوید: شکی نیست که هر عملی هم در نفس و هم در خارج دارای اثری است و همانطور که اعمال و رفتار هر کس در خارج دارای آثار وجودی خاص است، در نفس نیز اثری می­گذارد که مجموعه ملکات و فضائل و رذائل نفسانی، محصول اعمال و رفتار و بالجمله، اکتسابات انسان است. از طرف دیگر هر یک از ملکات نفسانی، در هر یک از مواطن، دارای ظهور و اثری است، که نحوه اثر آن در هر یک از مواطن متفاوت است و همانطوری که اعمال خارجی در نفس اثر می گذارند، ملکات نفسانی نیز در خارج اثر می کنند و آثاری از فضائل و رذائل نفسانی در خارج حاصل می شود. مثلاً غضب، کبر، عجب،حسادت و غیره که از گناهان نفسانی هستند، آثاری از آنها در خارج ظاهر می­شود. یکی از مواطن، موطن آخرت است و بعید نیست که مثلاً غضب که یکی از ملکات و صفات نفسانی است، در نشأت آخرت بصورت آتش مجسم شود و صاحب آن را بسوزاند و همینطور جود ، علم و سایر صفات که از کیفیات نفسانی اند، بصورت سلسبیل درآیند و بالاخره ملکات فاضله و رذائل که از مکتسبات نفسانی بوده و از آثار و اعمال انسان است، در عالم دنیا بعینه و در نشئات دیگر مجسم شوند و نتیجه عمل هر کس بدین طریق برای او نمودار شود/<ref> ر.ک المبدا و المعاد صدر المتالهین، انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، تصحیح استاد آشتیانی،1354 ، ص412</ref>
+
مثلاً غضب، کبر، عجب، حسادت و غیره که از گناهان نفسانی هستند، آثاری از آنها در خارج ظاهر می­شود. یکی از مواطن، موطن آخرت است و بعید نیست که مثلاً غضب که یکی از ملکات و صفات نفسانی است در نشأت آخرت به صورت آتش مجسم شود و صاحب آن را بسوزاند و همین طور جود، علم و سایر صفات که از کیفیات نفسانی اند، به صورت سلسبیل درآیند و بالاخره ملکات فاضله و رذائل که از مکتسبات نفسانی بوده و از آثار و اعمال انسان است، در عالم دنیا بعینه و در نشئات دیگر مجسم شوند و نتیجه عمل هر کس بدین طریق برای او نمودار شود/<ref>ر.ک المبدا والمعاد صدرالمتالهین، انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، تصحیح استاد آشتیانی، 1354، ص412.</ref>
−
وی در مسأله تجسم نیات و افکار نیز چنین می­گوید/<ref> شیرازی، صدرالمتالهین، اسرار الایات، انجمن حکمت و فلسفه، تهران، 1360ش، ص3</ref>: آیات قرآن بر این نکته تأکید دارند که حیات حقیقی انسان پس از موت و گذر از این زندگی مادی، سیر فکری و حرکت معنوی اوست نه اعمال نیک و بد و آنچه زیر بنای زندگی انسان را در آخرت می­سازد همان اعتقادات اوست نه اعمال به تنهایی. زیرا عمل در واقع محصول و ثمره اعتقادات و علم انسان است؛ چنانکه حقتعالی می­فرماید:
+
وی در مسأله تجسم نیات و افکار نیز چنین می­گوید:<ref> شیرازی، صدرالمتالهین، اسرار الایات، انجمن حکمت و فلسفه، تهران، 1360ش، ص3.</ref> آیات قرآن بر این نکته تأکید دارند که حیات حقیقی انسان پس از موت و گذر از این زندگی مادی، سیر فکری و حرکت معنوی اوست نه اعمال نیک و بد و آنچه زیر بنای زندگی انسان را در آخرت می­سازد همان اعتقادات اوست نه اعمال به تنهایی زیرا عمل در واقع محصول و ثمره اعتقادات و علم انسان است؛ چنانکه حق تعالی می­فرماید: «الیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه».<ref> [[سوره فاطر]]، 10.</ref>
−
« الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه »/<ref> فاطر10</ref>
 
  
 
== پانویس ==
 
== پانویس ==
−
 
 
<references/>
 
<references/>
  
−
== منابع ==
+
==منابع==
 +
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=37000 تجسم اعمال، یاسر جهانی پور، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)]، تاریخ بازیابی: 3 آبان 1391.
  
−
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=37000 تجسم اعمال، یاسر جهانی پور، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)]، تاریخ بازیابی : 3 آبان 1391
 
 
[[رده:کلیات اخلاق]]
 
[[رده:کلیات اخلاق]]

نسخهٔ ‏۲۵ اکتبر ۲۰۱۲، ساعت ۰۸:۰۸

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


تجسم اعمال مسئله ای است که در هر یک از حوزه­های کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان به نوعی مطرح بوده است. بسیاری به اثبات آن پرداخته و سخت از آن طرفداری کرده­اند، برخی نیز آن را دور از حکم عقل شمرده و به انکار آن برخاسته­اند. هر چند خود عنوان تجسم اعمال در آیات و احادیث دیده نشده ولی بی گمان خاستگاه آن آیات کریمه قرآن و احادیث شریفه صادره از اهل بیت عصمت علیهم السلام است.

در قرآن و روایات در مورد اعمال انسان، اعم از اعمال ظاهری و باطنی و نقش آن در جزای اخروی، مطالبی آمده که دانشمندان از آن به تجسم اعمال/[۱] یا تجسد اعمال/[۲] و یا تمثل اعمال/[۳] و نظایر آن/[۴] تعبیر کرده­اند. این مسئله از این نظر حائز اهمیت است که می­تواند به شبهه­ای که پیرامون کیفر برخی از اعمال وارد است، پاسخ قانع کننده­ای ارائه دهد.

تعریف

تجسم اعمال به معنای به شکل، جسم و پیکر در آمدن موجودات غیرمادی مانند عقاید، اخلاق و اوصاف، افعال و آثار انسان است/[۵] "قرآن و روایات دلالت دارند بر این که هر عملی که انسان در این جهان انجام می دهد دو صورت و دو ظهور و دو هویت دارد و با یکی از آنها در این دنیا تمثّل می کند و با دیگری در آخرت مثلاً نماز در این دنیا عبارت است از یکسری از ذکرها و حرکات که هویت دنیوی نماز را تشکیل می دهند ولی همین نماز در آخرت ظهور دیگری دارد و همچنین است اعمال ناشایست."/[۶] زیرا اقتضای این عالم آن است که عمل به این صورت جلوه کند و اقتضای عالم آخرت آن است که عمل به شکل اصلی و واقعی خود ظاهر شود. علامه طباطبایی در تفسیر آیه 19 سوره احقاف می فرمایند: ولکلّ درجات ممّا عملوا ولیوفیّهم اعمالهم و هم لایظلمون. صدر آیه از نوعی نسبت خاص حکایت می کند و عبارت میانی از اتحاد بین عمل و جزای آن و ذیل آیه از جزای عادلانه که در واقع سبب نسبت و اتحاد مذکور است. آیات بسیار دیگری وجود دارند که دلالت می کنند بر این که اعمال خیر و شرّ انسان به عینه به وی برگردانده می شوند/[۷]

نظرات مختلف پیرامون تجسم اعمال

نسبت به مسئله تجسم اعمال میان بزرگان اختلاف است. گروهی این نظریه را پذیرفته و گروهی آن را رد کرده اند. در میان قائلان به این مسأله، سه نظر عمده وجود دارد:

  • "عذاب و نعمت ها در آخرت، در واقع همان تجسم اعمال و ملکات فاعل آنهاست؛ طبق این نظریه هر عملی که انسان در دنیا انجام می دهد، بدون تردید نتیجه انگیزه و نیّاتی است که در جانش نقش بسته است. به فرموده قرآن کل یعمل علی شاکلته/[۸] هر انسانی طبق نیات و تفکرات شکل یافته خود عمل می کند. اساس کار اندیشه و انگیزه است. عملی که با انگیزه های پست حیوانی و یا نیّات و اهداف متعالی انجام می گیرد، تصویری در صفحه روان از خود باقی می گذارد. اگر این عمل تکرار نشود به تدریج آن صورت نفسانی کمرنگ و محو می شود ولی اگر تکرار شد تدریجاً پرورش یافته و به شکل ملکه راسخه درمی آید و در صحیفه جان انسان ماندگار می شود و پس از مرگ تجسم عینی پیدا می کند.
  • نظریه دوم آن است که هر عملی دو چهره دارد یک چهره ظاهری که گاه در این دنیا آمیخته با لذت و رفاه و ثروت است ولی چهره دیگری به عنوان صورت ملکوتی و باطنی است که در قیامت ظاهر می شود.
  • نظر سوم قول به تفصیل است. طبق این عقیده، برخی از عقاب و ثواب ها در حقیقت همان عمل انسان و تجسم آنهاست، (نظریه تجسم اعمال) ولی بعضی دیگر جزای اعمال انسان است (و نه تجسم اعمال)."/[۹]

اما "گروهی دیگر از مفسران و متکلمان اسلامی تجسم اعمال را غیرممکن دانسته و همه آیات و روایات دالّ بر آن را به گونه ای تأویل کرده اند. عمده دلیل آنان بر این مدعا این است که اعمال انسان از مقوله اعراض می باشد. بنابراین از نظر ایشان نظریه تجسم اعمال مواجه با یک اشکال است و آن اشکال این که: وجود عرض قائم به خود نیست و چون اعمال و افعال انسان از مقوله اعراض بوده و وابسته به انسان هستند، در نتیجه پس از تحقق یافتن نابود می شوند و دیگر چیزی نیست تا اعاده گردد، در حالی که بنابر نظریه تجسم اعمال، خود اعمال بدون تکیه بر جوهر تحقق می یابند و این امری غیرممکن است.

علامه مجلسی پس از نقل نظریه شیخ بهایی درباره تجسم اعمال می گوید: محال دانستن انقلاب عرض به جوهر در این دنیا و ممکن دانستن آن در سرای دیگر نوعی سفسطه است؛ زیرا دو نشئه دنیا و آخرت با هم تفاوتی ندارند مگر این که مرگ و احیاء دوباره، میان آن دو فاصله ایجاد کرده است و این تفاوت نمی­تواند وجه اختلاف احکام یاد شده باشد/[۱۰]

جواب آن است که این اشکال به سه دلیل بر نظریه تجسم اعمال وارد نیست؛ اول آن که به مقتضای براهین عقلی آنچه تحقق یافت و لباس هستی بر تن کرد، دیگر به هیچ وجه معدوم نمی­گردد و در آن مرحله و در ظرف خود که تحقق یافته است همیشه باقی خواهد ماند و عارض شدن عدم بر آن از قبیل اجتماع وجود و عدم است که محال بودن آن بدیهی است/[۱۱] دلیل دوم آن که قرآن می فرماید: همه چیز در امام مبین ثابت و باقی است و اعمال انسان هم از این حکم کلی مستثنی نخواهد بود. چنان که می فرماید: از علم پروردگار تو حتی هم وزن ذره ای از آنچه در زمین و آسمان است پنهان نیست و نه چیزی کوچکتر از آن و نه برگتر از آن نیست مگر آن که در کتاب مبین ثبت و محفوظ است/[۱۲] و بالاخره آخرین جواب آن که هر چند ما به معاد جسمانی معتقدیم لکن معنی این سخن آن نیست که همه قوانین مربوط به نظام دنیوی در حیات اخروی نیز جریان خواهد داشت (کلام علامه مجلسی) زیرا نظام این عالم نظام مادی و نظام عالم آخرت، نظام معنوی و روحانی تام است و بین این دو سنخیتی نیست تا بخواهیم بگوییم قوانین در هر دو عالم یکی است/[۱۳]

پس ممکن است قوانینی در این دنیا حاکم باشد که در عالم دیگر کاربردی نداشته باشد و یا بالعکس ولذا سخن علامه مجلسی وجهی ندارد. از طرفی دیگر برخی دیگر از بزرگان/[۱۴] قائلند به این که علم و عمل از سنخ اعراض نیستند زیرا علم سازنده روح و عمل سازنده بدن است و بدنهای دنیوی و اخروی در طول یکدیگرند و تفاوت به نقص و کمال است/[۱۵]

تجسم اعمال در آیات و روایات

تجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است. دو نمونه از این آیات و روایات را یادآور می شویم:/[۱۶]

لقمان حکیم در نصایح خود به فرزندش فرمود: «یا بنیّ ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی الارض یأت بها الله»/[۱۷] فرزندم هر کاری که انسان انجام دهد هر چند به اندازه سنگینی خردلی در میان صخره ها و یا آسمان ها و زمین باشد خداوند آن را در روز رستاخیز می آورد. از ظاهر این آیه شریفه نیز برمی آید که خداوند خود عمل انسان را می آورد و آن را ملاک پاداش و یا کیفر قرار می دهد/[۱۸]

همچنین در حدیث است که امام باقر علیه السلام فرمود: «تعلّموا القران فانّ القران یأتی یوم القیامه فی احسن الصوره»./[۱۹] «قرآن را بیاموزید پس همانا قرآن روز قیامت در بهترین صورت حاضر می شود».

تجسم اعمال از منظر عقل

صدرالمتالهین در توضیح و تقریب این مطلب که چگونه اعمال و صفات نفسانی، بسان دیگر حقایق عالم وجود در مواطن گوناگون دارای ظهورها و آثار گوناگون هستند به ظهور آب یا جسم مرطوب در سه موطن خارج، خیال و عقل به سه صورت متفاوت مثال زده می­نویسد: چنان که اگر جسم نمناکی را روی ماده خشک نم پذیری بگذارند، آن ماده رطوبت می پذیرد و به شکل های گوناگون درمی­آید؛ اگر همین جسم نمناک را روی عضو حسّی، مانند چشم بگذارند بر فرض پذیرفتن صورت، دیگر شکل نمی پذیرد - با این که رطوبت در آن اثر گذاشته و او هم این اثر را پذیرفته است - بلکه صورتی از آن در خیال انسان نقش می­بندد. قوه عاقله هم از رطوبت اثر می­پذیرد، لکن این اثر غیر از اثر سابق، یعنی به صورت کلی خواهد بود. به عبارت دیگر، اثر رطوبت بر عقل این نیست که آن را خیس کند یا به آن شکل دهد؛ بلکه عقل، ماهیت رطوبت را به صورت کلی درک می کند.

بنابراین یک شیء مرطوب در سه جا، سه گونه اثر می گذارد: نخستین بار تأثیر جسمانی در اجسام. دومین تأثیر، صورت محسوس و متخیل در نیروی حس و خیال و سومین اثر صورت کلی عقلی، در نیروی عقل/[۲۰]ملاصدرا با تشبیه مذکور خواسته است، اختلاف ظهور و تفاوت بروز یک ماهیت را در عوالم مختلف به ذهن نزدیک سازد. طبق بیان وی همانطور که یک ماهیت مادی (مثل رطوبت در مثال مذکور) در مواطن گوناگون دارای آثار و جلوه های گوناگونی است، صفات، نیّات و ملکات انسان نیز در جاهای مختلف، دارای آثار و لوازم مختلف هستند. از این رو اشکالی ندارد که بگوییم، صفات و ملکات انسانی که در این جهان دارای شکل و آثار خاصی هستند در عالم برزخ و قیامت به صورت روح و ریحان یا به صورت مار و کژدم و... ظاهر می­شوند./[۲۱]. (تفاوت آثار و صورت در مواطن گوناگون)

ملاصدرا این مسأله را به نحوی دیگر مورد بررسی قرار داده است. او می گوید: شکی نیست که هر عملی هم در نفس و هم در خارج دارای اثری است و همان طور که اعمال و رفتار هر کس در خارج دارای آثار وجودی خاص است، در نفس نیز اثری می­گذارد که مجموعه ملکات و فضائل و رذائل نفسانی، محصول اعمال و رفتار و بالجمله، اکتسابات انسان است.

از طرف دیگر هر یک از ملکات نفسانی، در هر یک از مواطن، دارای ظهور و اثری است که نحوه اثر آن در هر یک از مواطن متفاوت است و همان طوری که اعمال خارجی در نفس اثر می گذارند، ملکات نفسانی نیز در خارج اثر می کنند و آثاری از فضائل و رذائل نفسانی در خارج حاصل می شود.

مثلاً غضب، کبر، عجب، حسادت و غیره که از گناهان نفسانی هستند، آثاری از آنها در خارج ظاهر می­شود. یکی از مواطن، موطن آخرت است و بعید نیست که مثلاً غضب که یکی از ملکات و صفات نفسانی است در نشأت آخرت به صورت آتش مجسم شود و صاحب آن را بسوزاند و همین طور جود، علم و سایر صفات که از کیفیات نفسانی اند، به صورت سلسبیل درآیند و بالاخره ملکات فاضله و رذائل که از مکتسبات نفسانی بوده و از آثار و اعمال انسان است، در عالم دنیا بعینه و در نشئات دیگر مجسم شوند و نتیجه عمل هر کس بدین طریق برای او نمودار شود/[۲۲] وی در مسأله تجسم نیات و افکار نیز چنین می­گوید:[۲۳] آیات قرآن بر این نکته تأکید دارند که حیات حقیقی انسان پس از موت و گذر از این زندگی مادی، سیر فکری و حرکت معنوی اوست نه اعمال نیک و بد و آنچه زیر بنای زندگی انسان را در آخرت می­سازد همان اعتقادات اوست نه اعمال به تنهایی زیرا عمل در واقع محصول و ثمره اعتقادات و علم انسان است؛ چنانکه حق تعالی می­فرماید: «الیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه».[۲۴]

پانویس

  1. ↑ شیرازی صدرالدین، عرشیه، تصحیح و ترجمه غلامحسین آهنی، انتشارات مولی، تهران، 1361، ص 282.
  2. ↑ نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، تصحیح و تعلیق سید محمد کلانتر، انتشارات اسماعیلیان، چاپ سوم، ج1، ص20.
  3. ↑ خمینی، روح الله، چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، قم، 1373، ص439.
  4. ↑ بهایی، محمد عاملی، اربعین، انتشارات صابری، 1357ش، صص202-465.
  5. ↑ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، معاد در قرآن، انتشارات اسراء، 1381، ج5، ص47.
  6. ↑ سبحانی، جعفر، معادشناسی در پرتو کتاب و سنت و عقل، ترجمه علی شیروانی، انتشارات الزهرا، 1370، ص111.
  7. ↑ طباطبایی، محمدحسین، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، بوستان کتاب، 1387، ص168.
  8. ↑ اسرا 84
  9. ↑ شریعتی سبزواری، محمدباقر، معاد در نگاه عقل و دین، بوستان کتاب، 1385، ص 386-388.
  10. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، 1403ق، ج7، ص229 و 230.
  11. ↑ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج9، پیرامون معاد و روز بازپسین، موسسه سیدالشهدا، 1369، ص417.
  12. ↑ یونس 61، سبأ 3
  13. ↑ ر.ک منشور جاوید، ج9، همان، صص 419-421.
  14. ↑ منظور علامه حسن حسن زاده آملی است.
  15. ↑ حسن زاده آملی، حسن، تعلیقات بر آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374، چاپ چهارم، ص84.
  16. ↑ برای نمونه رجوع شود به آیات سوره یونس 61، سوره سبا 3، سوره آل عمران 30، سوره حدید 13 و همچنین محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دارالاحیاء التراث بیروت 1403، ج71، ص290 و نیز محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، دارالحدیث، 1416 ق، ج3، ص2139.
  17. ↑ سوره لقمان، 16.
  18. ↑ ر.ک ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، انتشارات نصایح، 1380، ج2، ص290.
  19. ↑ نمازی، علی، مستدرک سفینه البحار، دفتر انتشارات اسلامی، ج6، ص395.
  20. ↑ صدرالمتالهین، العرشیه، ص 282.
  21. ↑ شیرازی، صدرالمتالهین، الشوهد الربوبیه، مرکز الجامعی للنشر، مشهد، 1360، ص329
  22. ↑ ر.ک المبدا والمعاد صدرالمتالهین، انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، تصحیح استاد آشتیانی، 1354، ص412.
  23. ↑ شیرازی، صدرالمتالهین، اسرار الایات، انجمن حکمت و فلسفه، تهران، 1360ش، ص3.
  24. ↑ سوره فاطر، 10.

منابع

تجسم اعمال، یاسر جهانی پور، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی: 3 آبان 1391.

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=تجسم_اعمال&oldid=14426»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا